Шахмардан есенов

Ал, біз өз шындығымызды айтайық. 2010 жылдың күзінде Отырар ауданы әл-Фарабидің кезекті мерейтойын тойлады. Жан-жақтан ақын-жазушылар, ғалымдар, мемлекет және коғам қайраткерлері, парламен депутаттары ағылып келді. Бәрі де әл-Фараби туралы ойлары мен пікірлерін, білетіндерін ортаға салып жатты. Бірақ, бірде-бір адам әл-Фарабидің туған жерге «оралуына» академик Шахмардан Есеновтің еңбегінің бар екенін, шығармаларын шет елдерден іздеп, тауып аударып оқырманға жеткізген: А.Машанов, А.Қасымжанов, А.Көбесов... және жазушы Ә.Әлімжанов есімдерін ешкім есіне түсіріп, аттарын атаған да жоқ. Олар мүмкін әдейі атамайын демеген шығар, олар бұл фактіні білмеді. Білмейтін жөндері бар, бұл туралы жазылып, оқырманға айтылып, көптің көзін жеткізіп жатқан ешкім жоқ. Сондықтан да біздің әл-Фарабидей жерлесіміздің еңбектерін аударып, қазақ халқына жеткізген ғалымдар мен академик Есенов үлесін пысықтай айтып, нақтылай түсуіміздің басты сыры—ел құлағына құю.

Сол жолы, Отырарда өткен конференцияда ақын Мұхтар Шаханов әл-Фараби секілді Отырардан шыққан отыз ғұлама барлығын, олардың әлі зерттелмей, туған топыраққа орала алмай жатқанын жаны күйе тұрып айтты. Біз ойланып қалдық. Шынында да Есенов әл-Фарабиді танып, зерттеуші ғалымдардың еңбегін өз дәрежесінде бағаламағанда, қолдау көрсетпегенде ұлы ғалым өз Отанына қашан оралар еді? Кім білсін? Қазақстан жерінен шыққан қалған отыз ғұламаны туған жерге әлі оралта алмай отырған жоқпыз ба?! Неге? Себебі біреу—Шахмардан Есеновтей өз ұлтын сүйетін, өз ұлтын ұлықтай білетін бір басшының, бір Азаматтың болмай отырғандығында емес пе?! Осыдан-ақ біз, Есеновтің ұлты үшін, қазақ халқы үшін қандай мәртебелі іс атқарып кеткенін ұқсақ керек! Қадіріне жетсек керек!

***

Әл-Фараби туып-өскен Отырар қорғанын қазып, зерттеу жұмысын жүргізіп жатқан ғалымдар ісін президен Есенов үнемі қадағалап отырды. Сол үшін Шауілдірден бас штап құрып, ғылыми жұмыстың нәтижелі жүруіне бар жағдайды жасады. «Экспедицияның атқарған сан қырлы жұмыстарының нәтижесінде ширек ғасырдан астам уақытта көне Отырарда және оның алқабында архиологиялық қазба жұмыстар жүргізілді, олардың негізінде ондаған монографиялық еңбектер жарық көрді және белгілі ғалым, қоғам қайраткері Өзбекәлі Жәнібеков дәл басып анықтағандай «Отырар өркенияты» (цевилизациясы) деген ұғым Қазақстан тарихнамасынан орын алды» дейді, академик К.Нұрпейісұлы.

Сәтбаев тұсында дәстүрде болған СССР Ғылым академиясының көшпелі сессиясын Алматыда өткізуді қайта жаңғыртты. Мұның өзі Қазақстан ғылымының дәрежесін биіктетті, оның өндіргіш күштері мен бай рухани мәдениетінің дамуына жаңа екпін берді.

Қазақстан астанасы Алматыдағы бұл сессияларға СССР Ғылым академиясының президенттері, академиктер: М.В.Келдыш, А.П.Александров және академик И.А.Артаболевский, Одаққа есімдері белгілі біраз ғалымдар келіп, академиясының инстиуттарын аралап, атқарылып жатқан ғылыми жұмыстармен танысып, ірі-ірі өндіріс ошақтарында болды. Бұл Қазақстан Ғылым академиясының абырой-беделінің барлығын көрсетсе, ғалымдарының да осал еместігін аңғартса керек. Оны бір ғана академик Ш.Есеновтің шет елдердегі маңызды ғылыми конгрестерге қатысып, баяндамалар жасап, Халықаралық ғылыми комиссияларға еніп отырғанынан-ақ байқауға болады.

Сол кездегі Одаққа беделі белгілі Қазақ Ғылым Академиясының құрамын былайша таратуға болады. Нақтылай айтқанда 1970 жылдың қаңтарындағы мәлімет бойынша 8,756 адам жұмыс істесе, оның 2958-і ғылыми қызметкер, оның 54 толық мүшесі, 45 корреспондент-мүшесі, 200-ден астам ғылым докторы, 1000-нан астам ғылым кандидаты бар еді. Олар академияға қарайтын 28 ғылыми-зерттеу институтының мамандары. Академия ғалымдары ГДР, Польшаның, Чехословакияның, Монғолияның және басқа да көптеген елдер ғалымдарымен бірлесіп зерттеулер жүргізді. Мысалы, Алматыдағы космос сәулелері станциясы—дүниежүзіндегі аса ірі станциялардың бірі еді. Осында жоғарыда аталған мемлекеттердің ғалымдары қызмет істеп, тәжірибе алмасты. Сол кездің мағлұматына құлақ түрсек, қазақстан Ғылым Академиясы дүние жүзіндегі 65 елдің 860 ғылыми мекемелерімен байланыста болыпты. Осы мәліметтердің өзі Қазақстан ғылымының биік дәрежеде болғанын айтып тұр.

Ең бір қуанышты оқиға—1971 жылы Қазақ ССР Ғылым академиясы өзінің құрылғанына 25 жыл толуын атап өтті. Осы бір шараның үстінде Есенов өзінің барлық қырынан көрінді десе де болады. Жиырма бес жылда жеткен Қазақстан ғалымдарының жетістіктерін баршаға танытып, келетін қонақтарға паш ету үшін түрлі идеяларды іске асырды. Академия ұжымын жұмысқа жұмылдыра білді, небір белсенді жас ғалымдарды іріктей-танып, іске қосты. Олар да осындай ұлы доданы күтіп тұрғандай жанып, жалындап жұмыс істеді. Ол түрлі шет елдік жиындарға қатысқанда көрген талғамы мен тәртібін іске асыра білді.

Торқалы тойда президент Ш.Есенов «Қазасқтанның Ғылым академиясы—республиканың ғылым орталығы» деген тақырыпта баяндама жасады.Оның баяндамасы қашанда да құрғақ сандар мен қарадүрсін сөдер, сөйлемдерден тұрмайтын. Ол айтарын кең, терең білімімен айшықтап, жүректі тербеп, ойды қозғайтын дәрежеде жасайтын. Сондықтан да оның баяндамасынан кейін қашанда да ұзақ қол соғылып, қошемет көосетілетін. Бұл жолы да дәл солай болды. Онсыз да мерекелік желпіністе жүрген ғалымдар көңілі шалықтап, шатанып-ақ кетті. Осыдан жирма бес-ақ жыл бұрын шаңырақ көтеріп, әлемдік ғылымға өз жаңалықтарын қосып үлгерген ғалым Ордасының жетістіктері түбегейлі айтылып, оның іргесін қалауға ат салысқан ғалымдар есімі аталды.

Сессия жұмысына Қазақстанның мемлекет және Үкімет басшылары, СССР Ғылым академиясының президенті академик М.В.Келдыш, акдемиктер В.И.Смирнов, А.Л.Яншин сол сияқты Одақтас республикалар Ғылым академияларынан көптеген делегатциялары қатысты. Қазақ ССР Ғылым академиясының аса ірі ғылыми жетістіктері үшін және оның 25 жылдық тойына байланысты 1971 жылдың маусымында Ш.Есенов екінші рет Ленин орденімен марапатталды.

Ол 1972 жылы Ғылым мен техника салалары бойынша Қазасқатан Мемлекеттік сыйлығын беру жөнінде комитет ұйымдастырылды. Ол комитеттің төрағасы болып Ш.Есенов тағайындалды.

Ең бірінші Қазақстан геологтарын Шахмардан Есенов Индияда өткен ХІ-ші Халықаралық конгреске бастап барды. Одан кейін Канада өткен ХІІ Халықаралық конгреске, ал, Австралиядағы ХІҮ Халықаралық конгресте сөз сөйледі, Данияда болып ол елдің геология-барлау жұмыстарымен танысты. Швецияда өткен әлем ғалымдарының Пагуошск конференциясына қатысып, басқа мемлекеттің ғалымдарымен бірге сол қозғалыстың мүшесі болды.

1972 жылы жыр алыбы Жамбыл Жабаевтың туғанына 125 жылға толуына арналған Ғылым академиясының жалпы жиналысының сессиясын басқарды. Өз сөзінде ол Жамбыл жырауға баға дере келіп: «Алатаудың ақбас шыңдарына көз жіберсек, өзі қатарлас өнерлі, дарынды ақындар арасында, сол Алатаудың ең биік, ең еңселі шыңындай болып Жамбыл тұрады. Тау мұжіледі, темір тозады, бірақ халық мұңын мұңдаған, халық қуанышын жырлаған шынайы, көркем жыр мүжілмек те, тозбақ та емес. Жамбыл жыры—осындай жыр!». Рас, Шахмардан шын мәнінде сегіз қырлы, бір сырлы адам болды. Ақындар жырын сағаттап жатқа оқитын зердесі, осындай айшықты, әдемі теңеулері оны «әдебиетші» де дегізді. Бұны көп қырдың бір сыры деп ұққан абзал болар.

***

Бұл жолы Есеновтің президенттікке сайлануы алғашқыдан өзгешелеу болды.«Сыбырлағанды құдай естімей ме» дегендей, бірінші сайлауда расы керек Қонаевтың қолдауының болғанын білеміз, айтқанбыз. Шындық солай болған соң оның айтылғаны да дұрыс.Қиыннан қиыстырып, кандидаттығы ғана бар адамды президент боласың деген де өздері емес пе? Шахмардан ешқашан үлкен лауазымды қызмет сұрап ешкімнің алдына барған емес. Оны білетіндер айтады және оның табиғатына үйлеспейді. Өзінің жаны қалаған геологиясын бар мамандықтан, бар лауазымнан қашанда биік ұстаған ол, соған арқа да сүйеген. «Екі қолға бір жұмыс, геологиям аман болсын» дейтін кейде біреулердің қызғанышын, салқын қабағын сезе қалғанда. Биліктегілердің өзі емес пе: «Ғылымды көтер, басқалардан қалып барамыз, Орталық Комитет қолдайды сені...» деп, қолпаштап-қолдап әкеп отырғызған.

Ал, екінші сайлауға түсерде Шахмардан ешкімге емес өз күшіне, өз абырой-беделіне арқа сүйеді. Төрт жыл президент болғанда ол аянбай, бар күш- жігерін сала жұмыс істеді. Соның арқасында әріптестері айтқандай, шын мәнінде Ғылым академиясының нағыз творчестволық жағынан шарықтаған кезі болса, Шахмарданның да өз бойындағы бар таланты мен дарынын жарқыратып жұртқа көрсете алған тұсы еді. Адамның сыртқы сымбаты ішкі жан-дүниесімен үндесіп, қабысып тұрса бұл да бір жаратушының берген сыйы дағы. Одан мұндай сыиды жаратушысы аямапты. Нар тұлғалы, маңдайы ашық, жүзі жарқын, ақырын ғана жымиысы басқаларды өзіне тартып тұратын. Талай жерде, талай ортада, небір маңызды мінберлерден сөйлеген кезінде шешендігімен, білімінің тереңдігімен көпті таң қалдырып, өзін өзгелерден ерекше құрметтеуге мәжбүрлейтін. Сондай адам екінші рет Ғылым академиясы президенттігіне сайланып, бастаған талай бастамаларын жалғастыруға мүмкіндік алды.

Иә, президент болуын болды. Бір жылға жетер жетпестен академия ішіндегі «ауа райы» өзгере бастады. Тіптен арқа сүйер ағасы Димекеңнің де көңілі бұрынғыдай емес, салқын тартқан. Шахмардан үшін ең ауыр нәрсе осы болды. Кінәсізден кінәлі, жазықсыздан жазықты болудың мәнін түсінбей, ойы он саққа жүгіртсе де сепеп-салдарын таба алмай шаршады. Таяуда қабылдауында да болды. Онда да көмекшісі Бекжанов «уақыты болмай тұр» деп, бір-екі күн күттіріп барып қабылдатқан-ды. Жолығуын жолыққанмен салқын қабақтың сырын сұрай алмай, үлкен кісінің мысы басып, барған шаруасын айтып шығып кеткен-ді. «Не болып қалды екен? Кісі өлтірген жоқпын, мемлекеттің қалтасына қол салған емеспін...күні-түні жанымды салып академияның абыройын қайтсем көтерем деп Қазақстан мен Мәскеу ортасын жол етіп жүрмін. Академияға қарайтын институттардың жұмыстары жүріп жатыр, көрсеткіштері жаман емес, ашылған жаңалықтардың өндіріске енгізілуін қатал қадағалап отырмын, ашылып жатқан кен көздері баршылық... академиктер мен корроспендент –мүшелер жыл сайын көбейіп келеді, «Жас ғалымдар» қоғамын құрдық, съезін өткіздік... Одақ бойынша Ғылым академиялары арасынан Ресей, Украинадан кейін үшінші орында тұрмыз. Көшпелі сессиялар мен түрлі шараларды да өткізіп жатырмыз...». Осылай бес-алты жылда атқарған жұмыстарын, қол жеткізген табыстарын санасында саралап, көз алдынан өткізіп шықты. Кінәрат кеткен, мүлт басқан жерін таппады. Бірақ, адам өз кемшілігін біле бермейді, мүмкін бір жерден мүл кеткен шығармыз, күте тұралық, айтылар, анық-қанығына жетерміз деп Шахмардан өзін-өзі жұбатты.

Бәрі бір ой тарам-тарам, көңіл түйткілі тарар емес. Қанша жерден ойланғанмен себебін де, сырын да таппады. Іштей әттең дейді, ақылдаса қоятын Қаныш ағасы да жоқ. Оның да түбіне осындай түйткіл, басшылардың салқын қабағы, қайта-қайта тексеру жіберіп... ақыры не керек жүйкесін жұқартып, жазылмайтын ауруға шалдықтырды. Баяғыда алғаш Жезқазғанға екеуі барған кезде Қаныш ағасы: «кейде осы кер даламды сағынамын!» демеп пе еді. Енді түсініп тұр. Сөйтсе, асыл аға қаланың, саяси ортаның сайқымазақ тірлігінен шаршаған екен-ау. Енді, міне Сәтбаев басындағы шырғалаң өз басына түсіп тұр. Бұл не, тіршіліктің заңы ма, әлде, адамдардың пендешілгі ме? Түсініксіз түлкібұлаң бір дүние.

Ия, айналдырған ауру алмай қоймайды, Қаныш ағасы, қайран асыл азамат «Орталықтың» оң қабағын көре алмай көз жұмды. Суық жүздерінен ызғар шашып, сұрланып тұрып соңғы сапарға да шығарып салды. Қызығы, ол өлгеннен кейін де олардың оң қабағы Сәтбаевқа бұйырмады. Ұлы ғалымның мерей тойлары өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдарына дейін, жаңа заман келіп, басшылар ауысқанға дейін тойланбады. Сөйтіп, әлем мойындаған ғұлама ғалым өз елінде еленбеді, ескерілмеді. Сол салқын қабақ Шахмарданның да денесін мұздатып, санасына салмақ салып тұр.

Иә, кешікпей түрлі-түрлі комиссиялар академияның қойны-қонышына дейін тексеруге бірінен соң бірі келе берді, келе берді. Баяғыда ата-анасынан «Е, Құдайым бар нәрсенің ақырын бер» деп, аракідік жаратушысына жалбарынап отыратын. Шахмардан бұл тексерістің ақырының жақсылыққа апармайтынын сезді. Жүрегі, ақыл-санасы сездірді. Бірақ табиғат берген өзінің сабырлылығына салып, ләм-лим деп біреуге ауыз ашпады, біреудің алдына барып арыз-шағым жасамады. Оның ішінде Орталық Комитетке! Жайлап сабырмен жұмысын істей берді. Бірақ, бұл сабырлы қалыптың астарында денсаулық мүжіліп, жүйке жұқарды. Бір адамның салқын қабағынан бар тіршілік, дүние әлем керісінше айналып бара жатқандай сезілді, Шахмарданға.

Ұзақта қалған сол жылдардың, сол сәттердің шындығын Ғылым академиясында қызмет істеген, биология ғылымдарының кандидаты Н.В.Ниретина біраз ашқандай-ақ: