Шерхан Мұртаза Қызыл жебе екінші кітап алматы, 2021

Мерке приставының тарбиған, жалғыз қабат үлкен қызыл үйі 
көшенің тау жақ бетінде еді де, түрме соның қарама-қарсысында 
болатын.  Аралары  жақын-ақ.  Сол  түрмеден  пристав  кеңсесіне 
қарай келе жатқан үшеуге ары-бері өткен халық қалт тұрып қарай 
қалысты.  Үшеудің  алдыңғысының  қолдары  артына  байлаулы. 
Еңсесін биік, басын тік ұстап сұсты келе жатқанына қарағанда 
ана соңғы екеудің қожайыны екен деп те қаласың. Бірақ сәлден 
соң  оның  қолы  байлаулы,  артындағылардың  мылтықтары 
кезенулі  екенін  көріп,  біріншінің  тұтқын  екенін,  соңғылардың 
айдауыл  екенін  аңғарасың.  Айдауылдардың  бірі  –  урядник 
пұшық  Обровты  Меркенің  итіне  дейін  таниды.
Поштаның торлы терезесінен көшеге қарап тұрған Қабылбек 
Тұрарды бірден таныды.
– «Атуға алып бара жатпасын!» – деп қорқып қалды.
«Не істеу керек? Тез Ковальге айту керек. Бір тапса, амалын 
сол табады. Жігіттерге хабарлау қажет. Тұрдалы осында, Мақсұт 
пен Төребек те осында. Олардың бәрін аралап шығуға жарты күн 
кетеді. Жұмысты қайтеді? Пошта бастық рұқсат берер ме екен? – 
Тұрар үшін қорқа тұрса да, оның соншалықты тәкаппар, сабырлы 
түрін  көріп,  Қабылбек  бір  жағынан  сүйсініп  те  қалды.  Өзімен 
бірге  оқыған  балаларға  Тұрар:  «Диірменде  туған  тышқанның 
баласы дүрсіліңнен қорықпайды» дегенді жиі айтушы еді. «Рас, – 
деді Қабылбек ішінен қызыққандай болып. – Бұл қаршадайынан 
түрмеде екен. Біз мұның көргенінің оннан бірін көрдік пе екен... 
Бірақ батырдың өзі бір оқтық...».
Көше  бойы  кәдімгідей  қараң-құраң  көбейіп,  күбір-сыбыр 
әңгіме  шыға  бастады:
– Мынау Тұрар ғой!
– Кешегі соғысты бастаған осы дейді ғой.
– Жоқ, Ақкөз!
– Осы да бар. Әйтпесе, айдауға ала ма?
–  Рас  болса,  мұның  әкесі  кәдімгі  Рысқұл  да  қатысты  дейді 
кешегі  соғысқа.
– Бекер. Ол қайда, Сібірге айдалып кеткен.
– Ойбай, қашып шығыпты дейді.
– Ақкөздің қолына қосылып, соғысқа қатысыпты.

– Әй, неде болса, әкелі-балалы – екеуі де нағыз ерлер екен. 
Әкімдердің  құйрығын  бір  бүлк  еткізді  ғой.
– Ері бар болсын, ел қырғынға ұшырады. Ана үлкен жолдың 
бойы  түгел  өлік  дейді.  Бүлік  қой  бұл!  Өстіп  тұрғанда  бәлеге 
қалмайық,  қой  тарайық...
– Ай, өзі де қасқыр екен, қасқайып бара жатқанын қарашы!
Үркек  қауым  осылай  деп  сыбыр-сыбыр  сөйлесіп,  қипақтап 
қала берді де, Тұрарды айдауылдар пристав кеңсесіне алып кіріп 
кетті. 
Генерал-губернатор  жандармериясының  ротмистрі  Аркадий 
Приходько ендігі Тұрардың жүні жығылған шығар деп күткен. 
Қанша қайсар болсаң да, өлім алдында қобалжымас адам жоқ. 
Өмірге  келген  екенсің,  анаңның  құрсағынан  шыр  етіп  түскен 
шақтан бастап, барар жолыңның ақыры бір өлім. Оны тірі жанның 
бәрі біледі және мойындайды. Бірақ сол қаһарлы сәтпен бетпе-
бет  кездесер  шақ,  әсіресе,  жас  азамат  үшін  аянышты  шығар. 
Ал бірақ табиғат заңын жақсы білетін ақылды адамдар өлімнен 
қорықпайды деседі. Өйткені олар бұл зауалдың ақиқат екеніне 
көздері жетеді. Сократқа біреу: «Сізді отыз озбыр өлім жазасына 
бұйырды», – депті. Сонда Сократ саспастан: «Ал оларды өлімге 
табиғаттың өзі бұйырып қойған», – деп жауап беріпті. Ажалдың 
азу  тісінде  тұрғанның  өзінде  өлім  туралы  ойламаудан  абзалы 
жоқ.
Өлген пристав Сокольскийдің креслосында Тұрардың келуін 
күтіп,  шалқайыңқырап,  өзін-өзі  дүрдитіп  отырған  ротмистр 
тұтқын кіріп келгенде еріксіз қопаңдап, орнынан көтеріле берді...
Тұрар  ротмистрге  қарама-қарсы  бір  жайдақ  табуреткеге 
отырды. Екеуінің арасын көк мәуіті үлкен шомбал үстел бөліп 
тұрды. Айдауылдар әрірек шегініп, босаға жақта қатып қалды.
– Ал, енді еркін сөйлесейікші. Біз көріспегелі он жыл болыпты 
ғой, – деп сөз бастады қайтадан шалқақтаған ротмистр папирос 
тұтатып, аузын қисайта түтін шығарып болып. – Он жыл ішінде 
мен  гимназия  бітірдім,  Ташкенттегі  кадет  корпусын  бітірдім. 
Сонда қызметте қалдым. Ал сен... Егер сол жолы қашып кетпей, 
біздің үйде жүре бергенінде, мүмкін сен де офицер болып шығар 
ма едің...

– Жоқ, Аркаша, сенің сүйікті әкең мені діни оқуға дайындаған. 
Мен  мұсылмандарды  христиан  дініне  уағыздайтын  миссионер 
болуым  керек  еді.  Орысша  айтқанда  оны:  «шило  –  на  мыло» 
дейді.
Аркадий Приходько басын шайқап, қолын ербеңдетіп, түтінді 
қуалады.
– О да жаман болмас еді. Білесің бе, қазір Ресейде патшадан 
кейінгі ең мықты адам кім?
– Білемін, – деді Тұрар жұлып алғандай. – Гришка Распутин. 
Сібірден  шыққан  поп  сымақ.  Бірақ  сол  патшаның  өзінен  де 
мықты ма деп қорқамын. Өйткені государь өзі соның айтқанына 
көніп,  айдауында  жүретін  көрінеді.
–  Но-но!  Тарта  сөйле!  Государь  сенің  ойыншығың  емес!  – 
деп  Аркадий  Приходько  лезде  өзгере  қалды.  –  Жарайды,  ескі 
достарша біраз әңгімелестік. Енді негізгі мәселеге көшейік. Бірақ 
ескертемін.  Мен  бұрынғы  «Аркаша»  сен  бұрынғы  «Турарка» 
емеспіз.  Ұлы  империяның  адал  сақшысы  мен  оның  жауы, 
қарама-қарсы  отырғандар.  Сондықтан  тек  ресми  сөйлесеміз. 
Мен  сұраймын,  ал  сен  түзу  жауап  беруге  тырыс.  Ал  сонымен 
жолдасың  Ақ...  Ақкөз  қайда  жасырынып  жүруі  мүмкін?
– Оны бұрын айтқанмын, қосып-аларым жоқ.
–  Так.  Қасарысасың.  Бірақ  біз  тіліңді  шығара  аламыз.  Бала 
емессің,  түсінесің  ғой.
– Айтарымды  айттым.
Сұрақ  қатая,  жауап  қасарыса  түскен  сайын  босағадағы 
айдауылдар  да  ширыға  бастаған  сияқты.
«Қап!»  десе, «арс!» ете түскелі тұр.
Ротмистр креслодан тұрып, терезе жаққа барып, омырауына 
қолдарын айқастыра ұстап, біраз тұрды.
Сыртта  телеграф  сымына  қарлығаштар  қаз-қатар  тізіліп, 
күншуақтап  отыр  екен.
– Сен білесің бе, қолға түскендерді біз қалай жазалағанымызды? 
– деді ротмистр өкшесімен қалт бұрылып, хром етігінің сірісін 
сықырлатып.
– Сеземін, – деп Тұрар сазарып қалды.

–  Ә,  сезесің.  Сенін  сыбағаң  басқаша.  Олар  қиналмай, 
оңай  опат  болды.  Бекер  сазарма.  Ақкөз  қайда?  Соны  айт.  Бір. 
Ташкентте  кімдермен  байланысың  бар?  Екі.  Осы  екі  сұраққа 
қанағаттанарлық жауап берсең, мүмкін, жазаң жеңілденер. Білесің 
бе, мен сені бала күннен-ақ жек көретінмін. Несін жасырайын. 
Бірақ  табандылығыңа  іштей  табынатынмын.  Табанды  болудың 
да  орны  бар.  Ал  табан  тірер  жерің  қалмаған  кезде,  жазадан 
құтылудың жолын табу да ақылдылық. Фанатик болу – надандық. 
Ал сенің көзің ашық қой. Мүмкін, менің сенімен былай бейбіт 
сөйлесуімнің  өзі  де  сол  себепті  шығар.  Басқа  біреу  болса...
Офицер өз кеңірдегін ұстап тұрып, үйдің төбесін көрсетті.
– Ұқтың ба? Шыдамның да шегі бар. Сенің сарбаздарыңның 
біразы баған басында салбырап та қалды. Сарбаздарың тұрмақ, 
ұраныңа дейін жазаланды.
Тұрар түсінбей, жалт қарады.
–  Сарбаздарың  шулап  айқайлайтын  ұран  ше?  «Спатай! 
Спатай!»  Солдаттар  оның  күмбезін  атқылады.
Тұрар мырс етіп күліп жіберді.
–  Өлгендерге  де  оқ  аттық  де.  Жарайсың,  ротмистр.  Ал  сен 
білесің бе оның кім екенін? Сенің бұл масқараңды естісе, ұлы 
мәртебелі  государьдың  өзі  ашулануы  мүмкін.  Неменеге  ақшия 
қалдың?  Жә,  ол  өткен  ғасырдың  орта  шенінде  Ресейге  осы 
өлкенің өз еркімен қосылуын жақтап, патшаға хат жазған адам. 
Ол  Черняев  отрядымен  қол  ұстасып,  Қоқанға  қарсы  соғысқан 
адам. Жеке өзі емес, қалың қол бастап шайқасқан. Кадет корпусын 
бітірдім, генерал-губернатордың оң қолымын дейсің, ал тарихты 
білмейсің.  Сыпатай  күмбезін  атқызғаның  шатақ  болған  екен, 
саған  жаным  ашиды.  Мұныңды  білсе...
–  Жә-жә,  қорқытпа,  –  деп  келімдәрі  жегендей  ротмистр 
тыжырынып  қалды.  –  Ол  Черняев  заманы.  Ол  кездегі  Спатай 
рөлі дұрыс та шығар. Ал қазір бүлікшілердің ұранына айналған 
Спатай  –  патшаның  жауы.  Мені  білім  жағынан  ақсатпақ 
болғанша, алдымен логиканы түсініп ал. Сен өзің институт әлі 
аяқтаған да жоқ көрінесің ғой. Айтпақшы, Ташкентте сені қалай 
кездестірмегем?

–  Кездеспегеніміз  жақсы  болған.  Верныйда  көрсеткен 
қорлығың  әлі  естен  шыққан  жоқ.
–  Сен  кекшілсің,  ә?  Кекшілдік  –  ақылдылығыңның  белгісі 
емес.  Бірақ  сенен  не  ақыл  күтуге  болады.  Өлетін  бала  молаға 
қарай жүгіреді дегендей, қасарысып отырғаның мынау. Сенерің, 
сүйенерің жоқ. Дәл осы жерде осы тәлкегің! – Кенет ротмистрдің 
көзі шыны сияқтанып шақшиып кетті де, Тұрардың астындағы 
табуретканы  теуіп  кеп  жіберді.  Тұрар  шалқалай  құлап  түсті. 
Айдауылдар  айтақ  күткен  төбеттердей  дүрдиісе  қалды.
Тұрар артына қайырылып байланған қолдарының шынтағына 
сүйеніп, ұмтылып-ұмтылып барып, орнынан қайта тұра берген 
кезде  кеңсенің  есігі  кең  ашылды  да,  сол  есікке  әрең  сыйып 
Атамырза  кіріп  келді.
– А-а, Айбаров мырза, мархабат. Таныдыңыз ба, қателеспесем, 
сіздің «ескі досыңыз» ғой мына тұрған? – деп Аркадий Приходько 
мысқылдаған болып, Атамырзаға сынай көз тастады. Тұрармен 
туасы бітіспес жау екенін дәлелдейтін кез осы екенін Атамырза 
жылдам сезді де:
– Иә, «ескі дос» екеніміз рас, ротмистр мырза, – деп Тұрардың, 
қасына таяп келіп, кенет шықшыты бұлтылдап, дүрдік еріндері 
бульдог иттің езуіндей салбырап, ұртынан көбік көрініп, бітіктеу 
көздері тұнжырап кетті де, құлаштап тұрып, тұтқынның бетін ала 
періп кеп жіберді. Тұрар тәлтіректеп барып, жуан үстелге тіреліп 
барып тоқтады. Атамырза тағы ұмтыла бергенде, ротмистр:
–  Айбаров!  Тым  қызбаланбаңыз.  Жұдырық  жұмсау  сіз  бен 
біздің  ісіміз  емес.  Аналар  да  жетеді,  –  деп  босағада  тұрған 
еңгезердей  екі  солдатты  иегімен  нұсқады.
–  Жәй,  ескі  есебім  бар,  –  деді  Атамырза  алғашқы  райынан 
қайтса да, қалшылдаңқырап тұрып. – Есінде ме, Тұрар, мектептің 
коридорында  мұрнымды  қанатқаның?
Тұрар  жәй  езу  тартып  күлді  де  қойды.  Жымиған  езуінен 
жылжып  қан  аға  бастаған.  Сүртіп  тастауға  қолы  қайырулы. 
«Жылама, аузым қанады деме, шие жедім де!» – деген қаһарлы 
үн  құлағына  тағы  келді.
–  Ұпай  бұлай  теңеспейді  ғой,  Атамырза.  Кегіңді  сегіз  жыл 
бойы  сақтаған  екенсің.  Бірақ  қайтара  алмадың.  Менің  аузым 

қанаған жоқ. Атамырза, аяймын сені. Ұялмайсың ба, бала кездегі 
жеген  жұдырықты  енді  ротмистр  мырзаға  шағынып  айтуға!
Атамырза сөзден тосылып, енді тағы да қолын ала ұмтылайын 
десе,  Приходьконың  ескертуінен  сескеніп,  офицерден  көмек 
күткендей жалына қарап еді, ротмистр оның көмейіне тығылып 
тұрған тілекті ұқты да, солдаттарға иек қағып, белгі берді.
Тамұқ басталды.
– «Көке, шиеге тоятын болдым», – деді Тұрар мекені беймәлім 
әкесімен ойша сөйлесіп.

жүктеу/скачать 1,48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: