Шешендік өнер тарихы

Шешендік өнер ғылым ретінде біздің жыл санауымыздан бес-алты ғасыр бұрын шағып қалаптасқан. Шешендік өнерді ғылыми тілде риторика дейді.Риторика ғылымының негізін салушы грек. Софист Протогор деп есептелінеді.

Риторика – сендіре білу, яғни тыңдаушының сана-сезіміне барынша әсер ету, она еркін билеп алу, ақпал ету, иландыру. Шешендік өнер негізінде ақыл-ойға еркіндік кең жерде, халықтық-демократиялық қоғамдарда өсіп, өрендеген. Ежелгі Греция мемлекеті мен Рим республикасында шешендіктің қалаптасып халықтық дәстүрге айналуына, сондай халықтық-демократиялық дәстүрлер себеп болған.

Шешендік өнер ежелгі дәуірден белгілі пән. Сөз өнері ескі Грек, Рим мемлекеттерінде пайда болған. Дүние жүзіне әйгілі осы өнердің негізін қалаған Демосфен, Цицерон сияқты әрі саяси қайраткер, әрі әйгілі шешен адамдардың есімімен тығыз байланысты. Көне Грек, Рим шешендік өнері сол тұстың өзінде-ақ ғылым ретінде танылып, теория мен тәжірибеден өтіп шыңдалап келген.

Демосфен / б. э. д. 335-384/ көне Грек шешені, саяси қайраткер Риторикадан сабақ беріп, ол бпәннің негізін салған. Одан 170 қолжазба, 60 шешендік сөз, 56 жазба сөз, 6 хат сақталып жеткен.

Цицерон Марк Тулий – Рим шешені, мемлекет қайраткері, философ. Қылмысты істерді әшекрелегені үшін «Отан атасы» атағын алған. Римде, Афинада ораторлық өнерін

Оқып үйреніп, ол жөнінде еңбектер жазып қалдырған. Стилі: сабтарлы, көркем, мақал-мәтелдерді қолдануға шебер болған. Цицеронның «Ораторлық өнер туралы үш трактат» атты еңбегі әлі күнге дейін өз құнын жойған жоқ.

Сондай-ақ Францияда XVIII ғасырдағы революция тұсында Жан Поль Марат пен Максимилион Робеспьер сияқты шешендер шықса. РесейдеI Петр заманында «Ресейдің алты ауызы» атанған В. Прокопьевич пен С. Яровский шыққан.

Шын мәніндегі орыс шешендік өнерінің негізін салушы – Л. М. Ломоносов «Краткое руководство к кросноречию» деген еңбегі соның айғағы.

Қазақтың шешендік өнерін тарихта, тарихи аңыздарда есімдері, сөздері сақталған Майқы би мен Аяз биден бастаймыз. Абай мен Мәшһүр Жүсіп растаған «Түгел сөздің түбі бір, түп атасы майқы би» дейтін нақыл да она оны қазақ шешендерінің басы деуге дәлел бола алады.

Қазақтың шешендік өнерінің екінші кезеңі Асан қайға мен Жиренше шешен есімдерімен байланысты.

Қазақтың шешендік өнері – XII-XIII ғасырларды Майқы би мен Аяз билерден басталады. Асан қайғы мен Жиренше шешендермен қалыптасып, XIIIғасырда өркендей түскен. Қазақ ауыз әдебиетінің бір түрі — шешендік өнері. Шешендік өнер — ақындық айтыс секілді қазақ ауыз әдебиетінің өзіндік ерекшелігін көрсететін негізгі жанрларының бірі.

Шешендік өнер айтыс-дауларда туып дамиды. Сондықтан елдің, ердің тағдыры сарапқа түсетін, соғыс-бітім секілді маңызды мәселелер сөз болатын сот залдары, парламент сарайлары, сондай-ақ неғұрлым халық көп жиналатын астар мен тойлар, міне, сондай сарабдал шешендер мен саяси қайраткерлер сөз сайысына түсетін, сыннан өтетін және шынығып шыңдалатын орындар, форумдар болған. Есімдері әлемге әйгілі тілмаш шешендердің, көбінесе, мемлекет қайраткерлерінен, заң қызметкерлерінен, парламент мүшелерінен шығатыны кездейсоқ емес. Мәселен, ежелгі Афин (грек) шешені Демосфен, Рим шешені Цицерон әуелі адвокат, кейін парламент басшылары болган. Ал XIX—XX ғасырларда өмір сүрген орыс шешендері П. А. Александров, Ф. Н. Плевако, А. Ф. Кони адвокаттар еді. Сол сияқты белгілі қазақ шешендері: Төле Әлібекұлы (1663—1756), Қазыбек Қелдібекұлы (1667—1764) және Әйтеке Бәйбекұлы (1682—1766) дау-жанжалды шешетін билер болған.

Қазақ шешендік өнерінің жалпы шешендік өнерден өзіндік ерекшеліктері бар. Ең алдымен, қазақ шешендерінің сөздері ауызекі айтылып, ауызша таралған, қағазда емес, халық жадында сақталған. Сондықтан да олар бастапқы қалпында емес, бізге, кейінгі ұрпаққа ұзын-ұрғасы, үзік-жұрнағы ғана жеткен, олардың өзі де ауыздан-ауызға ауыса жүріп өңдеу-жөндеуге ұшыраған, әлденеше ұрпақтың, талай таптың санасынан, сарабынан өткен, сөйтіп, қысқарып, ұстарып жалпы халық шығармасына айналған.

Шешендік сөздер қазақ ауыз әдебиетінің басқа түрлері сияқты ауызша шығып, ауызша таралған.

Доспанбет жырау жырларына қарасақ сөз меруерт маржанын жіпке тізгендей көркем, көрікті сөйлейді. Бұхар жыраудың керей руын Абылай ханнан бөлініп, Шығысқа қарай көшкен кезінде айтқан шешендік сөзі:

Керей қайда барасың,

Сырдың бойын көбелеп?

Сен қашсаң да, мен қойман,

Арғымағым жебелеп.

Енді алдыңнан шығайын,

Жауған күндей себелеп.

Ақмырзамды өлтірдің,

Ақ сойылмен төпелеп.