-сұрақ: Ежелгі Рим мемлекетінің империялық даму кезеңінің өзі екі кезеңге бөлінеді: Ерте империя дәуірі – принципат дәуірі

Ежелгі Рим мемлекетінің империялық даму кезеңінің өзі екі кезеңге бөлінеді:

1. 
   Ерте империя дәуірі – принципат дәуірі (б.э.д. 27- б.э. 283 жж.). Бұл уақытта республикалық мекемелер сақталғанымен, нақты билік тек бір адам, яғни, сенаторлардың тізіміндегі бірінші тұлға – принцепстің қолында шоғырланды.
   
2. 
   Кейінгі империя дәуірі – доминат (283-476 жж.). Бұл кезеңде шексіз бір ғана адам – императордың қолында шоғырланды және ол қасиеттендірілді.
   

Құлиеленушілер табы біртекті болған жоқ. Оның құрамына сенаторлар сословиесі, шенеуліктер, муниципалды шонжарлар, қала басшылары, ірі саудагерлер мен кеме иелері жатты. Олардың ішінде ежелгі римдік нобилет пен провинциялардың шонжарларынан құралған сенаторлар сословиесі ерекше ықпалға ие болды. Олар сенатор болды, жоғарғы лауазымдарды иеленді, әскерді және жергілікті жердегі провинцияларды басқарды. Екінші сословиені шенеуліктер сословиесіне айналған аттылар құрады. Олар империялық кеңседе, император әкімшілігінде және әскерде жоғарғы лауазымдарды иеленді. Үшінші сословиенің құрамына муниципалды шонжарлар кірді. Олардың қатарынан қалалардың басшылары тағайындалды.

Құлдардың өндірушілер ретіндегі рөлі азайып, олардың орынын колондар басты. Колондарды жерге бекіту процесі басталды. Жерге бекіту өмірбақилық және мұрагерлік болды. Ұсақ өндірушілер табы кедейленіп, колондарға айнала бастады. Осылайша құруға шақ қалған құлиеленушілік құрылымда феодалдық қатынастар пайда болды.

Доминаттың орнауы саяси және экономикалық дағдарыстан өтуге тырысқан император Диоклетианның атымен байланысты. Ол империяның басқаруын жақсартатын және әскерді нығайтатын бірқатар реформалар жүргізді. Оның басты мемлекеттік басқару реформасы болды. Империяда тетрархия деп аталатын басқару жүйесі енгізілді. Ол бойынша билік төрт тұлғаға берілді. Империяның Батысы мен Шығысын билейтін екі августқа және олар өздеріне көмекші ретінде тағайындайтын екі цезарьге. Жиырма жылдан соң августтар билікті цезарьларға беруге тиіс болды. Бұл жүйе мемлекеттік биліктің сабақтастығы мен басып алудан сақталғандығын қамтамасыз етті.

Империя аумағкының басқарылуын жақсартуға әкімшілік реформа септігін тигізді. Диоклетиан мемлекет аумағын 101 провинцияға бөлді және жаулап алынған аумақтарды жаңа әкімшілікті енгізді. Сепаратизмді әлсірету үшін провинциялардағы префектілердің қолында шоғырланға әскери және азаматтық билікті бөліп тастады. Провинцияларды ректорлар басқаратын болды. Бірнеше провинция викаримен басқарылатын диоцездерге бірікті.

Император билігінде әскерге сүйенгендіктен әскери реформаның да маңызы зор болды. Жер иеленушілер әскерге саны олардың жерлерімен ондағы халық санына пропорционалды жауынгерлерді жіберетін болды. Әскердің саны үштен бір бөлікке артты. Екіншіден, әскер екіге бөлінді. Бірінші бөлігі тұрақты түрде империя шекараларында орналасты, ал екінші бөлігі ішкі қауіпсіздікті қамтамасыз етті.

Едегі тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін экономикалық тұрақтылықтың маңызы зор болды. Экономикалық реформаларды Диоклетиан ақша реформасынан бастады. Ол толық құнды алтын монета шығарды. Сонымен бірге Диоклетиан салық жүйесін реформалады. Ол азық-түлікпен төленетін адам басынан алынатын салық енгізді. Мемлекеттің нығаюына христиан діні көмектесер еді, алайда Диоклетиан оған мемлекеттік билікке бәсекелес ретінде қарап қарсыласына айналды.

Доминаттың толық орнауы Константин императордың атымен байланысты. Мемлекет аумағы төрт префектураға бөлінді. Оларды император тағайындайтын азаматтық лауазымға айналған префектілер басқарды. Әскерді басқару төрт әскери магистрге берілді. Преторий преторы және әскеримагистрлер тікелей императорға бағынды. Аумақтың провинциялар мен диоцездерге бөлінуі сақталды.

Мемлекет біртұтастығының нығаюына Константиннің шіркеулік реформасы септігін тигізді. Басында ол христиандықты басқа діндермен тең және еркін насихатталатын дін деп таныды. Ал кейін мемлекеттік дін деп таныды.

375 жылы Рим империясы астанасы Римде болған Батыс және астанасы Константинополь болған Шығыс бөліктірге бөлініп кетті. 476 жылы Одакар басқарған герман тайпалары Батыс рим империясын басып алды. Ал Шығыс Рим империясы – Византия 1452 жылы түріктердің қол астына өтті.

Рим әлемі үш рет бағындырды. Бірінші рет мыңдаған легиондарымен, екінші рет Римде іргесін көтерген христиан дінімен және үшінші рет жоғары деңгейде дамыған сол кезеңде теңдесі жоқ құқығымен. Рим құқығы қазірге замандағы азаматтық, коммерциялық және сауда құқықтарының негізі болып саналады. Оның себебі:

1. 
   Рим құқығы жан-жақты өңделіп, жүйелендірілген;
   
2. 
   Рим құқығы жаулап алынған елдердің барлық озық үлгілерін бойына сіңірді;
   
3. 
   Римнің өзінде ақша-тауар, меншік қатынастарының шапшаң дамуы, оларды реттейтін құқық нормаларын қажет етті.
   

1. 
   Ежелгі кезеңде Рим құқығына дамымағандық, әскери демократия нормалары мен әдет-ғұрыптардың сақталуы тән. Бұл кезде құқықтың субъектісі ретінде тек Рим азаматтары ғана, яғни, квириттер ғана танылды. Сол себепті осы кезеңнің құқығын квириттік құқық деп атайды.
   
2. 
   Классикалық кезеңде Рим құқығы өз дамуының шарықтау шегіне жетті. Рим құқығы әмірлерінің нақтылығымен, тәжірибеге икемділігімен заңи нысанының жоғарылығымен ерекшеленді.
   
3. 
   Постклассикалық кезеңде Рим құқығы жаңа қалыптасып келе жатқан феодалдық қатынастарға бейімделе бастад. Оның кодификациясы және жүйелендірілуі жүзеге асырылды.
   

1. 
   Рим құқығы дамуының алғашқы кезеңінде құқық қайнар-көздері ретінде әдет-ғұрып нормалары, халық жиналыстарының шешімдері – LEGES, сенаттың қаулылары – сенатус консульттерден және магистраттардың эдиктілері қарастырылды.
   
2. 
   Рим құқығының қайнар-көздерінің ішінде XII кесте заңдары ерекше маңызға ие. Рим қауымың әдет-ғұрып құқығының бұл құқықтық ескерткіші он децемвирден құралған төтенше комиссиямен дайындалып, он екі ағаш тақтайшаға жазылып, Римнің орталық алаңы – Форумда көзге көрнекті жерге қойылды. Бұл құжат патрицилердің плебейлерге жасаған жеңілдіктерінің көрінісі болып табылады.
   
3. 
   Б.э.д. III ғасырда Рим мемлекетінде екі кодекс құрастырылды. Грегориан кодексі және Гармогениан кодексі. Бұл әдет-ғұрып құқығы нормаларымен қатар жазылған құқық нормалырының жүйелендірілген құжаттары болып саналады.
   
4. 
   Б.э.д. 483 жылы алғашқы ресми жүйелендірілген акт – Феодосий кодексі жарық көрді. Онда б.э.д. IV ғасырдан бастап императорлардың барлық жарлықтары, яғни, конституциялары жинақталды.
   
5. 
   VI ғасырда Рим құқығының соңғы жүйелендірілген нұсқасы император Юстинианның жасаған кодификациясы – Корпус Юрис Цивилис құрастырылды. Ол келесі бөліктерден тұрды:
   

1. 
   Институциялар – Римнің атақты заңгері Гайдың шығармасы, кейін бұл туында Рим заңи мектептірінің оқулығына айналды;
   
2. 
   Дигестілер – Рим заңгерлері шығармаларының өңделген жинағы;
   
3. 
   Юстиниан Кодексі – 12 кітаптан тұратын император Юстинианның конституцияларының жиынтығы. Бірініші кітап шіркеу құқығына арналған, екіншіден сегізіншіге дейін азаматтық құқықтық-қатынастарды реттеді, тоғызыншы кітап қылмыстық құқық нормаларынан құралды. Ал оныншы кітаптан он екіншіге дейін мемлекеттік басқаруды реттейтін нормалардан құралды.
   

6. 
   Новеллалар ­– негізінен мұрагерлік қатынастарды реттейтін император Юстинианның конституциялары.
   

Затқа қатысты меншік құқығы үш элементтен тұрды: затты иелену құқығы, затты пайдалану құқығы, затты басқару құқығы. Осы үш құқық бірге болған жағдайда ғана, затқа қатысты меншік құқығы қалыптасты. Сонымен бірге, меншік құқығын иелену үшін Ежелгі Римде адамдар тиісті мәртебеге ие болуы тиіс еді. Тұлғалардың құқықтық мәртебесіне сәйкес келесі түрлері болды:

1. 
   Status civitatis – азаматтық жағдайы бойынша тұлғалар келесі түрлерге бөлінді:
   
   1. 
      Рим азаматтары, яғни, Рим қауымының мүшесі болып табылатындар;
      
   2. 
      Латындар – Римнен басқа Италиандық жерлердің тұрғындары;
      
   3. 
      Перегриндер – шетжерліктер.
      
2. 
   Status libertatis – бостандық жағдайы бойынша тұлғалар келесі топтарға жіктелді:
   

1. 
   Еріктілер
   
2. 
   Еркіндікке жіберілгендер
   
3. 
   Құлдар
   

3. 
   Status familiae – жанұяда алатын мәртебелік жағдайына байланысты тұлғалар келесі түрлерге бөлінді:
   

1. 
   Отбасы басшысы
   
2. 
   Оған бағынышты тұлғалар
   

1. 
   CUM MANU – күйеуінің билігімен жасалатын неке.
   
2. 
   SINE MANU – бір жылға келісім ретінде жасалатын тең құқылы неке. Уақыт өтісімен оны жаңартып отыру қажет болды.
   

1. 
   Бұқаралық қылмыстар (Рим мемлекетіне қарсы қылмыстар, өртеу, адам өлтіру). Бұл қылмыстар өлім жазасына кесілді.
   
2. 
   Жеке сипаттағы қылмыстар (ұрлық, тұлғаға қол сұғу, бөтеннің заттарын бүлдіру). Олар үшін өлім жазасы немесе дене жазасы тағайындалды.
   

1. 
   Ежелгі Рим мемлекетінің дамуындағы үш кезеңді бөліп көрсету
   
2. 
   Рим Республикасын сипатта
   
3. 
   Рим империясының құрылуы
   
4. 
   Ежелгі Рим құқығын сипатта
   

1. 
   Франциядағы ортағасырлық мемлекеттің даму кезеңдері.
   
2. 
   Франциядағы сеньориалды монархия.
   
3. 
   Франциядағы сословиелі-өкілді монархия.
   
4. 
   Франциядағы абсолютті монархия.
   
5. 
   Ортағасырлық Францияның құқығы.
   

1. 
   История государства и права зарубежных старн. \ Под. Ред. Крашенинниковой Н.А. и Жидкова О.А. в 2 томах. М., 1999ж.
   
2. 
   Батыр К.И. Всеобщая история государства и права. М., 1999ж.
   
3. 
   Графический В.В. Всеобщая история государства и права. М., 1999г.
   
4. 
   Черниловский З.М. Всеобщая история государства и права. М., 1999г.
   
5. 
   Мухаев Р.Т. История государства и права зарубежных стран. М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2005
   
6. 
   Черниловский З.М. Хрестоматия по всеобщая истории государства и права. М.., 1988г.
   
7. 
   История государства и права зарубежных стран: Учебно-методическое пособие / Отв. редактор Н.А.Крашенинникова.- М.: Норма, 2006
   
8. 
   Кучер В.В. История государства и права зарубежных стран: Словарь-справочник.- Новосибирск: Сибирское соглашение, 2000
   
9. 
   Омельченко О.А. Всеобщая история государства и права. Т 1,2 М., 1998г.
   

1. 
   сұрақ:
   

1. 
   Сеньориалды монархия кезеңі (IX-XIII ғғ.). Бұл кезеңде патшалық билік мемлекеттің барлық аумағына тарайтын юрисдикцияға ие орталық мемлекеттік орган болудан қалды. Феодалдар патшаны «теңдердің ішіндегі бірінші» ретінде санады. Патшаның билігі тек өзінің доменіне ғана тарайды, ал мемлекеттің басқа аумақтарында патша вассалдары – герцогтер, графтар, архиепископтар мен аббаттардың билігі жүрді. Бір сөзбен бұл кезеңде мемлекетте саяси және экономикалық бытыраңқылық орын алды.
   
2. 
   Сословиелі-өкілді монархия кезеңі (XIV-XV ғғ.) феодалдық бытыраңқылықтың жойылып, сословиелі-өкілді құрылысқа негізделген монархияның орнауымен сипатталады. Мықты патша билігі елді жалпы ұлттық өкілді орган – Бас штаттармен бірге басқарды. Бас штаттарға елде қалыптасқан сословиелердің (дінисословие, дворяндар, үшінші сословие) өкілдері сайланды.
   
3. 
   Абсолютті монархия кезеңі (XVI-XVIII ғғ.) – орталықтанған ұлттық мемлекеттерге тән бұқаралық билікті ұйымдастыру нысаны. Франциялық абсолютизм толық қалыптасқан классикалық нысанға ие болды. Онда патша толық билікке ие болды, елді тармақталған бюрократиялық аппарат пен тұрақты әскерге сүйеніп басқарды. Бұл кезеңде сословиелі-өкілді орган – Бас штаттар өз жұмысын тоқтатты. Абсолютизмнің тірегі католиктік шіркеуге сүйенген дворяндар болды.
   

Сеньориалды монархияның заңи бекітілуі Тақыр бас Карлдың 877 ж. кьерсейлік капитуляриімен байланысты. Ол бойынша бенефицийдің феодқа, яғни, мұрагерлікпен өтетін әулеттік поместьеге айналуы заңдастырылды. Осылайша ірі феодалдардың экономикалық және саяси тәуелсіздігі заңдастырылды. Феодалдар өзінің соты мен әкімшілігін құруға, монетасын соғуға және патшадан сұрамай соғыс жүргізу құқықтарын иеленді. Граф және герцог сияқты ірі феодалдардың виконт, барон сияқты өз вассалдары болды. Ал соңғылардың вассалдары рыцарьлар болды. Бұл кезеңде «менің вассалымның вассалы менің вассалым емес» қағидасы жүзеге асырылды.

Франциядағы шаруалардың табы да біртекті болған жоқ. Ол негізгі екі топ: вилландар мен сервілерге бөлінді. Вилландар («ауыл тұрғындары») жеке басы бос болғанымен қожайын жерін ұстады және соның соттық құзыретінде болды. Олар бірқатар орнатылған борыштарды өтеуге міндетті болды. Вилландар колондардың, прекаристер мен ерікті қауым мүшелерінің ұрпақтары болды. :

1. 
   оброк (талья)
   
2. 
   шеваш ­– жан басына төленетін алым.
   
3. 
   барщиналық жұмыстар.
   

Осы кезеңде феодалдар мен басыбайлы шаруалар таптарымен қатар бюргерлер табы қалыптасты. Қолөнер мен сауданың дамуымен байланысты қала халқының өсуі және олардың кейбір құқықтарға ие болуы басталды. Қалардың өзі үшке бөлінді: өзін-өзі басқаратын қалалар, патшаның қалалары және феодалдардың қалалары. Барлық жерде қалалардың өзін-өзі басқаруға ұмтылуы байқалды. Осы күресті қала халқы феодалдармен күресті. Кейде патша мен қала тұрғындары одақтасты.