Стан археологиясы
жүктеу/скачать 2,5 Mb.
|
ÐайпаÒов Ð. Ð., ТаймаÒамбеÑов Ð.Ò-emirsaba.org
| Қалалық тҧрғын ҥй. ХVІ-ХVІІ ғасырлардағы тҧрғын ҥйлер алдыңғы
уақыттың даму бағытын жалғастырды. Бірақ, ХVІ ғасырдың екінші жартысы – ХV ғасырдың бірінші жартысындағы тҧрғын ҥймен салыстырғанда ҥй-жайлардың ішкі безендірілуінде кейбір жаңа элементтердің пайда болуын атап ӛткен жӛн. Тандыр тҥпкі бҧрыштан есікке жақындатылады. Ташнауға арналған орын екінші кезектегі жайды, ауланы, не айуанды, не тҧрғын жай мен қойманы «жинақтайтын» тәрізді. Ташнаудың тек тҧрғын жайларға қажетті болуы міндетті емес, олар қоймалар мен аулаларда да болған. Орталық тҧрғын ҥй бӛлмесінің кӛп бӛлігін алып тҧратын сыпалар (сәкілер) еденнен 30-40 см жоғары болған. Оған аузы сәкінің шетіне шығып тҧратын тандыр орнатылған. Мҧржа тандырдың қабырғасындағы дӛңгелек тесіктен басталады, ол сәкі астынан қабырғаға немесе бҧрышқа дейін ең қысқа жолмен салынған. Мҧржа ҥйдің қабырғасындағы тік қуысқа қосылған. Тандырдың тҧсындағы сәкінің (сыпаның) бҧрышына кӛлемі 0,5-1,0х0,5- 1,0 м болатын тӛрт бҧрышты дӛңгелектер орнатылған. Оның мақсаты айқын, ол кӛмір шоқтарына арналған жер. Ҥй-жайдың жалпы безендірілуінде тандыр мен оның алдындағы ташнау алаңшасы шаруашылық істері атқарылатын жер болып табылады. Мҧнда сыпа ҥстінде, тандырдың жанында әдетте қыштан жасалған ыдыс тҧрады. Ташнаудың жиегінде немесе алаңшада диірмен тастары жатады. Тҧрақты пайдаланылатын диірмен тасы ретіндегі арнаулы дӛңгелек дӛңбектер де кездеседі. 378
Тҧрғын жайлардың бҧрыштарына ҧралар жасалып, кӛзе, қҧмыра тҥріндегі ыдыстар кӛмілген. Ал кейде бӛлменің ортасында, бҧрышына жақын жерде саңылау тәріздес ҧра болған. Бӛлменің қабырғаларында керек – жарақтарды сақтауға арналған сӛрелер жасалған. Сәкілерге қамыстан немесе шиден тоқылған тӛсеніштер тӛселіп, олардың ҥстінен киіз, мақта салынған кӛрпе, жайылған. Қазба жҧмыстары кезінде шилердің іздері мен шірінділері, сондай-ақ киіздер мен мақта салынған кӛрпелердің қалдықтары табылды. Қоймалар астық қорларын, сҧйық және ҥгітілмелі ӛнімдерді сақтауға арналған. Ҥйлердің бір бӛлігінде шағын аулалардан басқа, махалла ішіндегі шағын кӛшеге қаратылған албар бар. Ол тегінде, мал ҧсталатын қаша ретінде пайдаланылса керек. Сәті тҥсіп анықталғанындай, мал сонымен бірге ҥйлердің арнаулы орындарында немесе ҥйлер арасындағы қашаларда ҧсталған. Тҧрғын ҥйлер тік бҧрышты шикі кірпіштен тҧрғызылды. Шаршы тәріздес, жан-жағы 24-26 см, қалыңдығы 4-6 см кҥйдірілген кірпіштер еденге, сыпа (сәкі) бҧрыштарына, пештің ауызына пайдаланылды. Сондай-ақ саз балшықтан ӛрілген қабырғалар мен далда (қалқа) кездеседі. Қҧрылыс ісінде каркас конструкциялары да қолданылады. Соңғы орта ғасырлардағы тҧрғын ҥйлерге талдау жасау оның алдыңғы кездегі тҧрғын ҥйлермен байланысын кӛрсетеді. Мәселен, ортадағы жай, бҧрынғысы сияқты, тҧрғын ҥй жіне шаруашылық міндеттерін біріктірген. Онда әртҥрлі орындар – бҥкіл сыпа бетін алып жататын тҧрғылықты жер, тандырмен қатар және бӛлменің бҧрыштырындағы ташнау алаңы шегінде орналасқан шаруашылық бӛлімі айқын аңғарылады. Алайда, соңғы орта ғасырлардағы тҧрғын ҥйдің жоспарлануы мен тҧрғызылуында дәстҥрлі сипаттардың сақталуымен қатар жаңа белгілер пайда болады. Ҥйлерде бӛлмелердің саны (5-6 бӛлмеге дейін) кӛбейеді, олардың неге арналғандығын барлық уақытта бірдей анықтау қиын. Жартылай жабық аулалардың жаңа ҥлгісі пайда болады. Оңтҥстік Қазақстанның соңғы орта ғасырлардағы қалалық тҧрғын ҥйі кӛршілес аймақтардағымен едәуір дәрежеде ҧқсас болып келеді. Хорезмде, Ҥргеніште Отырардың орта ғасырлардағы ҥйлермен жақын ҧқсастығы бар ХV-ХVІІ ғасырлардағы ҥйлер аршылып алынды. Соңғы орта ғасырлардағы тҧрғын ҥйлердің ХІХ-ХХ ғасырдың басындағы қазақтардың тҧрғын ҥйімен ҧқсастық фактісі де ӛзіне назар аудартады. Қазақтардың тҧрмысын зерттеу қыстауларда шикі кірпіштен жасалған қабырға-қалқа арқылы 2-3 бӛлмеге: тҧрғын жайға, ас ҥйге және қоймаға бӛлінген біртҧтас тҧрғын ҥй болғанын кӛрсетті. Әдетте, биіктігі 1,5 метрге дейін жететін қалқалар бӛлменің тӛбесіне дейін жетпеген. Олардың ерекшелігі мынада: олар ҥйдің ішін жылытқан, ӛйткені қабырғаның қуысына орнатылған саз балшық пеш – «қазандыққа» текшелер ішінен ӛтіп, тҥтінді сыртқа шығаратын тҥтіндікпен қамтамасыз ететін еді. 379
Сонымен бірге тҥтін тура шығатын әдеттегі пеш – қазандық орнатылған. Олар жартылай жертӛлелерде пайдаланылған, оларда да мҧржа сыртқа шағын саңылау арқылы шығарылған. Сірә, мҧржалары және тҥтін шығаруға арналған арнаулы қуыстары бар текшелерінің болуынан соңғы орта ғасырлардағы тҧрғын ҥй дәстҥрлерінің белгілерін кӛруге болады. Қазақ қыстауларындағы «қоржын ҥй» ҥлгісіндегі ҧзынша ҥйлердің жоспарлануы соңғы орта ғасырлардағы «линиялық» немесе «анфилтық» деп аталатын тҧрғын ҥйлердің жоспарлануына жақындайды. Қазақтардың қысқы тҧрғын ҥйлерінің бҧрыштарында дән қоймалары мен қамбалар, шаруашылық ҧралар жасалған. Қабырғаларында ыдыс-аяққа, ҧсақ-тҥйек қҧрал-саймандар мен шырағдандар қоюға арналған ойықтар ғана болған. Біршама жақын уақытта анықтаудың сәті тҥскендей, соңғы орта ғасырлардағы тҧрғын ҥй Оңтҥстік Қазақстанның қалалары мен қыстақтарында, нақ ортағасырлық қала мәдениеті болған аймақта қазіргі заманға дейін ӛзгеріссіз дерлік сақталған. Мҧндай тҧрғын ҥйлер анықталған елді-мекендердің тізімін келтірудің ӛзі жеткілікті, олар – Тҥркістан, Қарнақ, Икан, Созақ, Шымкент, Сайрам, Манкент, Қарабҧлақ, Қарамҧрт. Соңғы орта ғасырлар кезеңінде әрбір елді мекендегі және жалпы аймақтағы қала халқының санын анықтау кезінде ХVІ ғасырдың аяғы – ХVІІ ғасырдың 80-жылдарындағы Отырар ҥшін жасалған демографиялық есептеулер негізгі рӛл атқарды. Отырар тҧрғындарының санын анықтауда неғҧрлым ерте уақыттағы қала халқының санын анықтау ҥшін қолданылатын әдіс таңдап алынды. Сан жағынан алғанда оның реті мынандай: махалладағы ҥй иелерінің санын және махалла тҧрғындарының санын анықтау; қаладағы мақалалар санын және бҥкіл қала тҧрғындарының санын анықтау. Отырардағы тҧрғын ҥй махалласының кӛлемі 1200-1300 шаршы метр (орташа – 1500 шаршы метр) болады. Қаланың аумағы ХVІ-ХVІІ ғасырларда 20 гектарға немесе 200 000 шаршы метрге тең. Ғылымда жалпы қабылданған коэффицентке сәйкес, оның тӛрттен бір бӛлігін жалпы жҧрт пайдаланатын ҥйлер, алаңдар, ҥлкен кӛшелер алып жатқан. Сӛйтіп адам қоныстануға болатын қалған 150 000 шаршы метр алаңға 100 тҧрғынды махалла орналасқан. Әрбір махаллада жеке отбасына жататын 6-дан 12-ге дейін ҥй иеліктері болып, оның қҧрамы, жалпы қабылданған пікір бойынша, 5-7 адамнан тҧрады. Кӛп секциялы ҥйлерге келетін болсақ, оларда жекелеген отбасылардың секциялары айқын кӛрінеді және, олай болса, секцияларға қарағанда олардағы адамдар саны 2-3 есе кӛбірек болады. Махаллада орта есеппен 45-тен 63-ке дейін адам тҧрған, ал қаладағы барлық тҧрғындар саны 4500-6300 адам немесе орта есеппен 5500 адам болған. Сығанақ (20 га) пен Созақта (22 га) тҧрғындар саны осындай болған деп айтуға болады. Кӛлемі 35 га болатын Тҥркістанда 170 махалла болып, оларда 9180 адам тҧрған. Кӛлемі жағынан Сауран отырардан екі есе ҥлкен, демек онда 11 000 адам болуға тиіс. 28 гектар жерді алып жатқан Сайрам тҧрғындарының саны 7560 адам болған, ал уәлаяттардың орталықтарында небәрі 44 000 халықтан сәл ғана астам адам мекендеген. 380
Қарасаманда (6 га), Иқанда (6,7 га), Қарнақта (4,5 га), Қараошақта (5 га), Сҥткентте (6 га), Аркӛкте (7 га), Қотанда (7 га), Ҥзкентте (9 га), Аққорғанда (8 га) 1500-ден 2000-ға дейін тҧрғындар тҧрып, махаллалар саны 20-дан 40- қа дейін жеткен. Жақанкентте, Суриде, Жҥнкентте, Қҧжанда, Қарақҧмда және Раң сияқты баламасы табылмаған, кӛлемі 1 гектардан 2 гектарға дейін жететін қалашықтарда 800-ден 1000-ға дейін адам тҧрған. Сонымен, ХVІ-ХVІІ ғасырдың алғашқы ҥш ширегі кезеңінде Қазақстандағы қала халқының саны 70 000 адамнан аспаған. Егер Қасым хан тҧсындағы (ХVІ ғасыр бас кезі) халықтың санын 1 миллион адам деп есептесек, онда кейінгі ортағасырлық қалалық тҧрғындардың саны 7 пайыз болады. жүктеу/скачать 2,5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|