Стиль мен бейнелілік ұғымдары туралы
жүктеу/скачать 195,32 Kb.
|
Сыйлыгул-Диссертация
| Жаза тұршы, күдікшіл ой, жүдеу жыр.
Күдік кейде таяныш бір, тіреу бір. (Ж.Н. Елікпеңдер. 1-32) Тірек, таяныш – синоним сөздер [74, 277-б.]. Тіреу сөзі – бір нәрсенің құлап кетпеуі үшін астынан сүйеп қоятын таяныш бағана. Ауыспалы мағынасында сүйенер сүйеніш, сенімді тірек [29, 846-б.] деген мағына береді. Ақын бұл сөздерді қатар қолдану арқылы күдіктің де сенімді серік бола алатындығын айтқысы келген. С.Жиенбаев та өз лирикасында синонимдерді ұтымды қолдана білген. Мысалы: Таба нан анам пісірген Бір жүрді талай жолдарда, Аман-сау қайтып... Ішімнен Сыйынушы едім сол нанға. (С.Ж. Таба нан. 1-16) – деген өлеңіндегі өзара мәндес қосарлама қос сөзінің мағынасына мән берер болсақ, аман – шығынсыз, бүлініп, бұзылмаған, жоғалмаған [29, 45-б.]. Яғни ақын өз жолында еш қатерге жолықпай жүруін таба нанға сиынғаннан деп топшылайды. Үйдің ішін мәз-мейрам, думан қылып. (С.Ж. Оң аяқ. 1-27) Бұл өлеңдегі мәз-мейрам мағынасы – мәз-мейрам болды – күлкіге қарық болды, қуанды [29, 585-б.], ал думан сөзі – қызық, ойын – сауық, тамаша [29, 207-б.]. Ақын үйдегі шексіз қуанышты, шаттықты бейнелеуде осы мағыналас екі сөзді орынды пайдаланған. Сарғайып кеткен зар-мұңнан (С.Ж. Хат. 1-30) Бұл өлеңде байқағанымыздай, адамның шарасыздығын, қиын жағдайын беруде мұң мен зар сөзін қатар алып, оған эскпресивтік мағына үстеп тұр. Дәл осындай өлең жолдары М.Сатыбалдиев өлеңдерінде де көрінеді: Жар қайғысы қалыңдап, бауыр мұңы. (М.С. Ақын ажалы. 1-40) Әнім асып жатады шың-құздардан, (М.С. Жолығар сапарында қырдың шөлі. 1-71) – деген өлең жолдарындағы шың – құз сөздері де синонимдер. Екі сөз де: шың – таудың ұшар басы, биік жері [29, 934-б.]; құз – таудың биік шыңы [29, 534-б.] деген мағына береді. Елдің ырыс-дәулетін. (М.С. Малшы. 1-76) Өлеңдегі ырыс-дәулет сөздері қатар қолданылғанда береке, мол байлық, молшылық [29, 947-б.] деген мәнде қолданылады. Ақын ел ішіндегі жақсы, тыныш жағдайды осылайша суреттеген. Сенімен көңілім асқақ, биік еңсем, (М.С. Ақжайықтың аруы. 1-94) – деген өлең жолындағы асқақ сөзі эскпресивтік мәнде биік, еңселі, зәулім деген мағынада, поэтикалық мәнде шарықтаған, шалқыған [29, 61-б.] деген мағынада жұмсалады. Осылайша бұл сөздің астарында ақын көңілінің көтеріңкі, шалқыған, кемелденген күйін байқағандай боламыз. Жоғарыдағы мысалдарда есім сөздерден жасалған синонимдерді келтірсек, ақын М.Сатыбалдиев кейбір өлеңдерінде бір шумақта мағыналас есім сөздер де, етістіктер де кездеседі. Солардың бірі: Өкіріп аққан өр өзендердей, Адуын, асау басыммен. Өртті даламды әлдилеп, тербеп, Дертті көкірегіме басып ем. (М.С. Исатайдың соттағы сөзі. 1-65) Ақын өзінің ешкімге бас имейтін қасетін адуын – ешкімді бетіне қаратпайтын өрмінезді, өркөкірек [29, 18-б.] мағынасында беріп, оны асау сөзімен бірге қолданған. Асау сөзі негізінен атқа қатысты айтылатын сөз болса да, бұл өлең жолында ауыспалы – бұрқ-сарқ еткен, дүлей [29, 60-б.] деген мәнде жұмсалып тұр. Сонымен қатар, даланы әлдилеу, тербеу деген сөздер де ауыспалы әлдилеу – аялау, өбектеу [29, 86-б.], тербеу – сезімге қозғау салу, әсер ету [29, 800-б.] деген астарлы ойды жеткізу үшін алынған. Ақын А.Бақтыгереева да өз өлең иірімдерінде синонимдер қатарын жиі қолданған ақындардың қатарына жатады. Оған келесі өлең жолдары айқын дәлел бола алады: Өртенеді ер ыза-кек пен жалынға. (А.Б. Шаңырақ. 1-352) Бұл өлеңінде ашу қысқан ер жігіттің бейнесін ыза-кектің – қайнаған ашу, өшпенділіктің [29, 800-б.] өртенуімен теңестіреді. О.Жұмашевтың «Синоним сөздер тіліміздегі басты-басты екі қажеттілікті өтейді. Бірі – адам айтайын деген ойын тиянақтап, әрі қысқа, әрі түсінікті дәлме-дәл етіп жеткізу қажеттілігі болса, екіншісі – тілдегі сөздердің бертін келе дамып, сараланып, түрлі стильге салаланып бөліну қажеттілігінен туады» [75, 177-б.], – деген пікірге негізге алатын болсақ, синонимдерді жасауда есім сөздердің ғана емес, етістіктердің де жиі пайдаланылатынын байқаймыз: жүктеу/скачать 195,32 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|