Т. Р. Рыспеков, Б. Д. Балғышева
жүктеу/скачать 0,83 Mb.
|
treatise140794
| Таксономиялық бірліктер – бөлшектердің дәрежесі немесе олардың анықталу дәлділігін дәлелдейтін топтар, дәрежелер немесе қандай да бір объектілердің жүйесіндегі орнын көрсететін классификациялық немесе жүйелік бірлік. Қазіргі заманғы топырақтың таксономия негізі топырақ түрлерінің теориясы мен топырақтың қалыптасу түрлерінде дамыған топырақ түрінің Докучаевтық ілім болып табылады.
Топырақтануда топырақтың номенклатурасы - топырақтың қасиеттеріне және жіктеу позициясына сәйкес олардың атаулары. Топырақ түрлерінің номенклатурасы топырақ қасиеттерін сандық сипаттайтын және топырақ процестерінің айқын көрінетін сөздерінен тұрады. Терминдердің үш санаты қолданылады: құрамы туралы айтатын (төмен, орташа, көп гумусты, карбонатты және т.б); жекелеген топырақ қабаттарының қуаттылығы және жалпы бейінді немесе пайда болу тереңдігіне сілтейтін (төмен қуатты, орташа қуатты, қуатты, жоғары қуатты, терең-, қатты қайнайтын және т.б.); құбылыстардың айқындылығын сипаттайтын (әлсіз, орташа, қатты күлденген, кермектелген және т.б.). Топырақ түрлестерінің (әртүрлілігі) номенклатурасы үшін механикалық құрамның атаулары және топырақтың дәрежелері (разряд) номенклатурасы үшін - литологияны немесе топырақ қалыптастырушы жыныстардың генезисін сипаттайтын терминдер пайдаланылады. Топырақтың толық атауы топырақ түрін атаудан басталады, кейін тип тармағы (подтип), шығу тегі (род), түрі (вид), түрлестігі (әртүрлілігі), дәрежесі (разряд) аталады. Мысалға, қара топырақ (тип), қарапайым (тип тармағы), сортаңданған (шығу тегі), орташа гумусталған орташа қуатты (түрдің терминдері), ауыр саздалған (түрлестігі), ормантектес ауыр қыртысталған (дәрежесі). Егер топырақ екі мүшелі тау жынысында пайда болса, онда оның екі мүшесін де көрсету қажет: мысалы, қойтас (бума) саздақпен немесе орташа түйіршікті құмдармен төселген ауыр саздалған сортаң. Топырақтың түрі – біртекті түйінделген биологиялық, климаттық және гидрологиялық жағдайлардың дамитын және басқа үдерістермен әрекеттесуі мүмкін, топырақтың пайда болуының негізгі үдерісінің айқын көрінісімен сипатталатын топырақтың үлкен топтары. Топырақ диагностикасы – топырақтардың бөлінуі және қандай да бір классификациялық топқа жатқызылатын топырақ қасиеттерінің жиынтығы. Топырақты диагностикалау үшін топырақтық зерттеулерде, топырақтық кескінді морфологиялық зерттеуде және қарапайым талдауларда оңай анықталатын белгілерді қолданады. Топырақтанудың орыс генетикалық мектебінде топырақтың диагностикасы негізіне бірнеше қағидалар бар: 1) кескіндік (профильдік) әдіс; 2) кешенді тәсіл; 3) салыстырмалы-географиялық талдау; 4) генетикалық принцип. Осы қағидаларды ұстану пайдаланылатын топырақтың агроэкологиялық мәнін неғұрлым толық көрсетуге мүмкіндік береді. Дегенмен, топырақтардың түрін анықтау үшін осы ерекшеліктер жиі жеткіліксіз болады. Сол жағдайларда аса күрделі талдау нәтижелері (сіңірілген негіздердің құрамы, гумустың құрамы, бүкіл топырақтың жалпы химиялық құрамы және шөгінді фракциясы және т.б.), сондай-ақ топырақтың гидротермиялық режимін сипаттайтын кейбір материалдар пайдаланылады. Топырақтың гидротермиялық режимін сипаттайтын материалдар топырақтың жекелеген түрлері мен тип тармағын құру кезінде аса маңызды. Топырақтың өз кескінінің (профилінің) құрылымы негізінде бөлінуі топырақтың тәуелсіз объект ретінде жіктелуіне мүмкіндік береді. Топырақ кескінінің құрылымы – бұл оның тік бағытта горизонттардың белгілі бір өзгеруіне байланысты сыртқы көрінісі болып табылады. Қабаттар бір-бірінен түсі, құрылымы, құрамы және басқа морфологиялық қасиеттерімен ерекшеленеді. Олардың әртүрлі химиялық және көп жағдайда механикалық құрамы бар, оларда биологиялық үдерістер түрлі жолдармен жүреді. Топырақ қандай да бір құрылымға топырақ түзілудің табиғи үдерістері және өндірісті пайдаланудың әсерінен ие болады. Әдетте, келесі генетикалық қабат болады: Ао - өсімдіктердің органикалық қалдықтарын (орман қоқысы, далалық пальц) тұратын органогендік қабат; A - гумусты-аккумулятивті; A2 - элювиалды; B - иллювиальді немесе өтпелі; G - глейлі; C – аналық жыныс; D – төселген жыныс. Топырақтың және оның жеке қабаттарының қуаттылығы. Топырақтың қуаттылығы оның бетінен нашар қозғалатын топырақ қалыптастырушы үдерістері өтетін аналық жынысқа дейінгі қалыңдықты айтады. Топырақ түсі - ең қолжетімді және ең алдымен көзге түсетін морфологиялық белгі. Топырақтың түсінде, көлеңкелері мен өтпелерінде топырақ қалыптастыру үдерісінің ерекшеліктері айқын көрінеді. Түрлі топырақтардағы, сондай-ақ бір ғана топырақтағы түрлі-түсті реңдердің өзгеруін, оның түсін бақылау, бірақ әртүрлі қабаттарда топырақта пайда болатын процестердің мәнін түсіну және топырақтың шығу тегін анықтау үшін көп нәрсе бере алады. Құрылымы. Құрылым деп топырақтың бөлшектерге (агрегаттар) ыдырай алу қабілетін атайды. Олар өзара байланысқан механикалық элементтерден тұрады. Түрлі топырақтарда, сондай-ақ бір ғана топырақта құрылымдық бөлімшелердің пішіні, мөлшері және сапалық құрамы топырақтың әртүрлі қабаттарында бірдей емес болып келеді. Кез-келген топырақ қабатарының құрылымдық бөлшектері бірдей мөлшерде және пішінде болмайды. Көбінесе олардағы құрылым араласқан болып келеді: кесектелген, кесектелген - түйіршікті, кесектелген- шаңды және т.б. Бірігу - топырақ тығыздығы мен кеуектілігінің сыртқы көрінісі. Топырақтың тығыздығы бойынша: 1) өте тығыз болса - күрекпен қазу мүмкін емес; 2) тығыз болса - айтарлықтай күш салу қажет. Саз және саз топырақтарының иллювиальді горизонттарының сипаттамасы; 3) жұмсақ болса - оңай қазып алуға болады. Мұндай қоспа кесектелген- түйіршікті құрылымы нақты көрінетін құмды және құмды сазды топырақтар, құмды және құмдас (суспечаны) топырақтарының жоғарғы қабаттарында байқалады; 4) үгітілмелі болса - бұл қосымша құмды және құмды сазды топыраққа тән. Дамып келе жатқан жаңа сызбаларда жоғарыда қарастырылған таксономикалық бірліктердің кейбір нақтылау және олардың анықтамаларын өзгерту нәтижесінде белгіленген және қаралған сызбасы қарастырылады. Осылайша, негізгі таксономикалық бірлік ретінде топырақ түрін анықтау кезінде топырақтың қалыптасу үдерісіне байланысты негізгі генетикалық қабаттардың бірыңғай жүйесінің топырақ топтары мен қасиеттердің жиынтығы Болуына ерекше назар аударылады. Топырақтың түрін анықтау үшін, яғни оны белгілі бір түрге жатқызу немесе жаңа түрді белгілеу үшін қажет: - осы деректерді топырақтың белгілі түрлерінің құрылымдық сызбаларымен салыстыра отырып, топырақ кескінінің (профилінің) түрін және оның құраушы генетикалық қабаттардың кешенін анықтау; - ландшафтардың танымал түрлерімен салыстыра отырып, оның тарихын ескере отырып, географиялық ландшафттың түрін анықтау; - топырақ түзілу факторларымен байланысты берілген топырақтың географиялық аумағын анықтау; - топырақты қалыптастыратын негізгі кескінді құрастыру жинағын және қарапайым топырақтық үдерістер кешенін анықтау; - белгілі бір типтермен салыстыра отырып, топырақтағы заттардың қоныс аударуын және жиналуын анықтау. Тип тармағының анықтамасы басқа (көршілес) түрлерге көшуді сипаттайтын, генетикалық қабаттар жүйесіндегі сапалық айырмашылықтардың болуымен ерекшеленеді. Түрлестік тұжырымдамасы топырақтық бейіннің гранулометриялық құрамын (2-3 қабат бойынша) егжей-тегжейлі сипаттау болып табылады. Топырақтың даму жағдайларының экологиялық шарттарын бағалау үшін топырақтың гидротермалдық режимінің ерекшеліктеріне сәйкес бөлуге мүмкіндік беретін жаңа таксономикалық бірлік енгізіледі. Шляхов С.А. былай деп жазады: «Кең аумақты иеленетін әлемнің барлық елдері, халықаралық топырақ классификациясымен қатар, ұлттық түрін пайдаланады. Ең қызығы, олар біртіндеп топырақтың таксономиясында және топырақ ресурстары бойынша әлемдік деректер базасында - диагностикалық қабаттар мен белгілерді, топырақ серияларын және т.б. пайдалана отырып, біртіндеп принциптерге өтеді. Мұндай жіктеулер Канадада, Бразилияда, Австралияда бар». жүктеу/скачать 0,83 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|