Т. С. СадыћОВ, Ќ. Т. Т леубаев, Ѕ. Халидуллин, Б. СЌрсекеев

17

тастардан ћџралѕа ћажеттi жаѓћалар к!п

шыћты. Бџл кезде ретушь ќдiсi одан ќрi

жетiлдiрiлдi. Сљйек пен аѕаш сапћа !ткiр

жљздi џсаћ ћалаћша тастарды желiмдеп ор

натып, кескiш ћџрал жасаѕан. Желiм ретiн

де тау балауызы, ћараѕайдыѓ шайыры би

тум ћолданылѕан. Ћџрал жасаудыѓ бџл ќдi

сiн  «ћыстырма ќдiсi» дейдi. Адамдар сљйек

тебендер жасап, терiден киiм тiге бастаѕан.

Кейiнгi тас дќуiрiнiѓ соѓына ћарай жер

де !те маѓызды климаттыћ !згерiс орын

алды. Ауа райы жылына бастады, ћуаѓшы

лыћ кљшейдi. Мџндай климат мамонттар

мен жљндес мљйiзтџмсыћтар тiршiлiгi

љшiн !те ћолайсыз едi. Олар барѕан сайын азайып,

б.з.ѕа дейiнгi 10 мыѓ жыл бџрын мљлдем ћџрыды.

Жайыћ !зенiнiѓ сол жаѕалауынан бџдан 10 мыѓ

жылдай бџрын !лген мамонттыѓ сљйегi табылды.

2. Ћазаћстан аумаѕындаѕы кейiнгi палеолит.

Кейiнгi палеолитте алѕашћы адамдар Ћазаћстан

аумаѕына кеѓiнен тарала ћоныстанды. Олардыѓ Ор

талыћ Ћазаћстан жерiнен Семiзбџѕы, Батпаћ, Ћара

бас, Ангренсор, Шыѕыс Ћазаћстаннан Бџћтырма мен

Шљлбi, Оѓтљстiктен Ащысай, Жетiсудан Майбџлаћ

тџраћтары табылып, зерттелiндi.

Орталыћ Ћазаћстан жерiндегi Семiзбџѕы тџра

ѕынан табылѕан ћырѕыштар жљзi тљзу, кейде ћайћы

тас пышаћ болып келедi. Орталыћ Ћазаћстандаѕы

кейiнгi палеолитке жататын ескерткiштердiѓ iшiн

дегi еѓ к!рнектiсiнiѓ бiрi – Батпаћ деп аталатын к!не

мекен. Оныѓ мќдени ћабаты жер бетiнен 6 метрдей

тереѓдiктен табылѕан. Тџраћтыѓ жас м!лшерi –

б.з.б. 30–25 мыѓыншы жыл. Бџл жерден барлыѕы

300ге таяу тас ћџрал шыћты. Ћырѕыштар џзынша

келген тас сыныѕынан жасалѕан.

Ежелгi Ћазаћстан аумаѕындаѕы палеолит адам

дарыныѓ тџраѕы Ћанай ауылыныѓ маѓынан да зерт

телген. Оѓтљстiк Ћазаћстандаѕы Ащысай тџраѕынан

бизон, арћар, жабайы жылћы сияћты жануарлардыѓ

сљйектерi жќне пышаћ тќрiздi тiлгiштер табылды.

Ежелгi аѓшылардыѓ

басты ћаруы – сљѓгi

мен найза.

2–5635

18

Палеолиттiѓ соѓына ћарай аѓ аулау неѕџрлым

жетiлдiрiлген ћџралдармен жљргiзiлдi. Аѓ аулауда

ћысћа сапты аѕаш найза – дротик, џшы сљйектен

жасалѕан сљѓгi – гарпун, жануарлардыѓ мойнына

немесе аяћтарына оралып, ћџлататын жiп байлан

ѕан тастар – болас ћолданылды.

3. «Саналы адам». Кейiнгi палеолит б.з.б. 40–12

мыѓжылдыћта адам баласы дамуыныѓ жаѓа кезеѓi

басталды. Адамдардыѓ џжымдасып еѓбек ету бары

сындаѕы ћарымћатынасы тiлдiѓ дамуына ыћпал

еттi. Ойлау мен тiлдiѓ арасында тыѕыз байланыс

туындап, мидыѓ дамуын кљшейттi. Ћазiргi адамѕа

џћсас адамдар ћалыптасты. Жљздеген џрпаћтыѓ

ћажырлы еѓбегiнiѓ нќтижесiнде бџдан 40–30 мыѓ

жыл бџрын «ептi адам» «саналы адамѕа» айналды.

Адамныѓ жетiлуiнде еѓбек шешушi р!л атћарды.

А

дам еѓбек арћылы жетiлiп, оныѓ ћолы, сEзi, миы

дамыды.

Неандертальдыћтардан кейiн, м!лшермен бџдан

40–30 мыѓ жыл бџрын 

«саналы адам», яѕни ћазiргi

адамдар ћалыптасты.

«Саналы адам» сљйегi алѕаш рет Францияныѓ

КроМаньон љѓгiрiнен табылѕан. Сондыћтан саналы

адамды 

кроманьондыћ  деп атайды.

«Саналы адам» !зiнiѓ арѕы тегiне ћараѕанда к!п

iрi жетiстiктерге жеттi. Ол тiк жљрудi, аныћ с!йлеудi

меѓгердi. Еѓбек ћџралдарын жасауды одан ќрi да

мытты, ќрi ћоршаѕан ортаѕа ыћпал еттi. «Саналы

адамныѓ» миы «ептi адамныѓ» миынан екi есе љлкен

болды. Адамдар !здерiн ћоршаѕан дљниенi атау љшiн

жаѓа с!здер ойлап тауып, с!здiк ћорын љнемi жетiл

дiрiп отырды. Бџл кезеѓ адамдары рухани жаѕынан

да жетiле тљстi. Љѓгiр ћабырѕаларындаѕы тљрлi бей

нелер бџѕан айћын дќлел. Дiни нанымсенiмдер

ћалыптаса бастады. Олар !лген адамдарын жерле

генде, тљрлi ќшекей заттарын бiрге к!мген.

4. Рулыћ ћауымныѓ шыѕуы. Бiрлесiп аѓ аулау,

жыртћыш аѓдарѕа ћарсы тџру, ортаћтасып от жа

ѕу – адамдарды топтастырды.

Кроманьондыћ адам.

19

Адамдар тобы бiртебiрте туысћандардыѓ џжы

мына – рулыћ ћауымѕа айналды. Бџл шамамен «са

налы адамныѓ» шыѕу уаћытына сќйкес келедi.

Ќр руда бiрнеше ондаѕан рулас адам болды. Ал

ѕашында џжымдаѕы жџмыстардыѓ к!пшiлiгiн ана

лар атћарды. Љѓгiрлердi тазалап кљттi, тамаћ дайын

дады, жеуге ћажеттi жемiсжидектердi тердi. Бџл

џжымдаѕы аналардыѓ беделiн арттырды. Рулыћ б!

лiнiс те аналардыѓ  љстемдiгiмен аныћталды. Ќрбiр

ћауым !з аумаѕында мекен еттi. Рулыћ ћауымныѓ

барлыћ мљшелерi !зара теѓ есептелiндi. Жер, баспа

на, еѓбек ћџралдары бќрiне ортаћ саналды. Барлыѕы

бiрлесiп орманда аѓ аулады, балыћ џстады, ортаћ

жайылымда мал жайды. Ћауымныѓ iшкi жџмысын

теѓдей б!лiстi. Ќйелдер мен балалар жемiсжидек

жинады, еркектер ор ћазды, егiстiк жердi тазалады,

жыртћыш аѓдарды аулады. Ћауымныѓ жеке мљше

сiне тиiстi мљлiктi, мысалы, найзаны кез келгенi пай

далана алды.

Ру iшiндегi тiршiлiк пен iсќрекетке ћатысты мќ

селелердi жалпы жиналыста шештi. Жалпы жиналыс

ћа ересек адамдардыѓ бќрi – еркектер мен ќйелдер

тљгел ћатысты. Ќрћайсысы !з пiкiрiн бiлдiрдi. Жал

пы жиналыс аћсаћалдарды сайлады. Оѕан рудыѓ бар

Ћауым –

 рулыћтуыстыћ

байланыстар

негiзiнде

џйымдасћан

адамдар т обы.

Рулыћ ћауым.

20

лыћ мљшелерi сыйлайтын еѓ аћылды, ержљрек,

ћџрметтi адамдар таѓдалды. Аћсаћалдар даулы

мќселелердi шештi, аѓ аулайтын, мал жаятын жерлердi

б!лiп бердi. Ру ќрбiр мљшесiнiѓ мљдделерiн ћорѕады.

Бiрнеше ру бiрiгiп, шаруашылыћ мќселелерiн

бiрлесiп шештi. Мџндай рулыћ бiрлесулердi басћара

тын к!семдер сайланды.

Палеолиттiѓ соѓѕы кезеѓiнiѓ адамы !зiнен бџ

рынѕы адамдардан рухани жаѕынан анаѕџрлым жо

ѕары тџрды. Мџны табиѕи бояулармен љѓгiр ћа

бырѕаларына салынѕан ежелгi суреттерден к!руге

болады. Љѓгiр ћабырѕасы мен т!бесiнде жылћы, би

зон, аѓ аулау к!рiнiстерi жќне дќстљрлi би ћимыл

дары бейнеленген.

1. Кейiнгi палеолиттiѓ ескерткiш

терi Ћазаћстанныѓ ћай жерiнен

табылѕан?

2. Палеолит дќуiрiнiѓ Ћазаћстан

даѕы тџраћтары туралы не бiлесiѓ?

3. «Адамды адам еткен еѓбек» дегенмен ке

лiсесiѓ бе? Неге?

4. Ру дегенiмiз не?

5. Дќптерiѓе еѓбекке байланысты маћал

мќтелдер жазып кел.

?!

?

1. Кейiнгi палеолиттiѓ мерзiмi

а) б.з.б. 40 – 12 мыѓ жыл

ќ) б.з.б. 2,6 млн – 40 мыѓ жыл

б) б.з.б. 10 – 6 мыѓ жыл

в) б.з.б. 6 – 3 мыѓ жыл

г) б.з.б. 3 –1 мыѓ жыл

2. Кейiнгi палеолитте ћалыптасћан адам

а) «ептi адам»

ќ) «ћытай адамы»

б) «саналы адам»

в) «љѓгiр адамы»

г) «тiк жљретiн адам»

3. Туысћан адамдар џжымыныѓ атауы

а) адамдар тобыры

ќ) рулыћ ћауым

б) отбасы

в) аналыћ ћауым

Жердiѓ бетi кљрт суып, ћыс џзаћћа созылды. Жылы ауа райына љйренген бiрћатар

жануарлар ћырылды. Тiрi ћалѕандары жылы жаћћа ауып кеттi. Алѕашћы адамдар суыћ-

тан ћалай аман ћалды? Олар суыћтан ћалай ћорѕанды?

*

21

§4. ОРТА ТАС ЅАСЫРЫ (МЕЗОЛИТ)

(б.з.б. 12–5 мыѓ жыл)

1. Орта тас ѕасырыныѓ ерекшелiгi. Мезолит

ежелгi тас дќуiрi (палеолит) пен жаѓа тас ѕасыры (нео

лит) аралыѕындаѕы кезеѓ. Мезолиттiѓ хронология

лыћ шеѓберi – б.з.б. 12–5 мыѓыншы жылдыћтар ара

лыѕын ћамтиды. Жалпы, Ћазаћстан жерiнде мезолит

ескерткiштерi аз табылѕан. Ћазаћстан аумаѕында 20

дан астам мезолиттiк тџраћтар белгiлi. Оларѕа Мичу

рин, Явленко, Дљзбай, Ерейментау, Тельман, Ќкiмбек,

Ћараѕанды, Ћызылсу т. б. тџраћтар жатады.

Палеолиттiѓ аяѕы мен мезолиттiѓ басында љлкен

табиѕиклиматтыћ !згерiстер орын алды. Жер бетiнде

ћазiргiге џћсас !сiмдiктер мен жануарлар тљрi ћалып

таса бастады.

Мезолит заманыныѓ љлкен жаѓалыѕы 

– микро-

литтер,  яѕни  џзындыѕы 1–2 сантиметр џсаћ жаѓћа

тастардан жасалатын ћџралдар пайда болды. Микро

лит деген с!здiѓ маѕынасы – џсаћ тас. Мезолит зама

ныныѓ таѕы бiр басты жаѓалыѕы садаћ пен жебенiѓ

жасалуы. Садаћ аѓды алыстан атуѕа мљмкiндiк бердi.

Бџрынѕы найзаларѕа ћараѕанда садаћ аѓшылыћтыѓ

р!лiн арттырды.

2. Мезолит адамдарыныѓ кќсiбi. Аѓшылыћ осы

кездегi адамдардыѓ негiзгi кќсiбiнiѓ бiрiне айналды. Се

бебi мезолитте мамонт, мљйiзтџмсыћ сияћты iрi жќне

табынтабын болып жљретiн аѓдар жойылып кеткен

дi. Бџрын тобымен жљретiн аѓдарды џраѕа жыѕып,

ћаумалап џстау ќлдећайда жеѓiл едi. Ендi некенсаяћ,

жеке жљретiн бџѕы, ћабан сияћты аѓдарды ћуып аулау

ћажет болды. Оѕан уаћыт та, кљшћайрат та к!п кеттi.

Мџздыћ ерiгеннен кейiн судыѓ мол болуы балыћ

аулау тќсiлдерiн жетiлдiруге ыћпал еттi. Адамдар

балыћ аулауда ћармаћ пен ау, гарпунды пайдалан

ды. Алѕашћы ћайыћ тљрлерi жасалынды.

 Мезолит заманыныѓ тџрѕындары бiр жерде џзаћ

тџраћтап мекендемедi. Љнемi жайылымын ауысты

рып, !рiстеп отырѕан аѓдардыѓ соѓынан iлесiп к!шiп

Мезолит ћџралдары:

тас ћырѕыш, тескiш,

пышаћ, кескiш, ине.

Орта тас ѕасыры

(мезоли т )

б.з.б. 1 2–5 мыѓын

ш ы  жылдыћтар

аралыѕын ћамтиды.

22

жљрдi. Мезолиттiк аѓшылар Ертiс, Есiл, Тобыл, Тор

ѕай, Жайыћ !зендерiнiѓ жаѕалауларын мекендедi.

Мезолиттiк аѓшылар бiр жерде џзаћ мекендеме

гендiктен баспаналары да тџраћты болмады. Олар

баспананы жеѓiл ћос сияћты аѕаштан айћастырып ћџ

рып, оныѓ љстiн аѓ терiсiмен жапты. Осындай ћабыр

ѕалары тереѓ к!мiлген, к!лемi 40–60 шаршы метр

болатын баспана Есiл !зенiнiѓ аѓѕарында табылѕан.

Б.з.б. 8 мыѓжылдыћта Ћазаћстан жерiнде ћолайлы

климат орнады. Кљннiѓ жылынуы ендiгi жерде бџрын

ѕыдай жылы љй салуды аса ћажет етпедi. Ѕалымдар ме

золит дќуiрiнiѓ ерекшелiктерi ретiнде жануарларды

ћолѕа љйрету мен дќндi даћылдарды !сiрудi айтады.

Аѓ аулаудан мал !сiру ћалыптасты. Аѓ аулау

кезiнде ересектердiѓ кiпкiшкентай ћозылаћтар мен

торайларды џстап алѕанын к!з алдарыѓа елестетiѓ

дершi! Ежелгi аѓшылар жас т!лдердi !лтiрмеген,

оларѕа сырѕауылдардан мыћты ћоршау орнатып,

!сiре бастаѕан. Осылайша ћой, ешкi, сиыр, шошћа

ћолѕа љйретiлдi. Ћоныстардыѓ маѓында азыћтљлiк

ћалдыћтарын жеп, жабайы иттер мекен еткен. С!й

тiп, адам иттi де ћолѕа љйреткен. Ит аѓ аулауда

ежелгi аѓшыларѕа к!мекшiге айналды, олар аѓды

тез тауып, оны ћуып џстауѕа жќрдемдестi. Ћолѕа

љйретiлген хайуандардыѓ !сiп!нiп, љй жануарлары

на айналуы љшiн адамдар к!п еѓбек еттi.

3. Орта тас ѕасырындаѕы ћоѕамдыћ Eзгерiстер.

Мезолит заманында рулыћ ћауым кљшейдi. Рулар !се

келе тайпаларѕа бiрiге бастады. Адамдардыѓ !зара

Iрi жануарлар

жойылды

Аѕашты ћџрал

ретiнде пайдалану

Uзенк!лдi

кешiп !ту

Жебелi садаћ

Балта

Ћайыћ, сал

Џсаћ аѓдарды

аулау

Баспана тџрѕызу. Аѕаш

кесу, ћайыћ жасау

Uзендi бойлай

жљзу, балыћ аулау

Микролит –

џзындыѕы

1 2 сантиметрдей

џсаћ жаѓћа

тастардан жасалѕан

ћџрал .

23

ћарымћатынастары да тџраћты сипат ала тљстi. Ер

лер, негiзiнен, аѓ аулады, ќйелдер к!бiнесе терiмшi

лiкпен айналысты. Ћоѕамда ћауым мљшелерiнiѓ

ћџћыѕы теѓ болды. Бiраћ балалар мен ересектердiѓ

жас ерекшелiктерiне ћарай мiндеттерi ќр тљрлi едi.

Ћауым: ћариялар, ересектер жќне балалар болып љш

топћа б!лiндi. Ћариялар ћауымныѓ iшiнде берекенi

саћтады, ќдетѕџрыптарды iске асырды, аћылшы бол

ды. Ересектер тамаћ тапты, баспана салды, ћауым

мљшелерiн жаудан ћорѕады. Балалар ћауымнан !зiне

тиiстi љлесiн – тамаћ, киiм алѕанымен, ћауым жина

лысында сайлауѕа ћатыса алмады. Балалар тобынан

ересектер тобына !ту – баѕыштау  (инициация)

ѕџрыптары арћылы жљзеге асырылып отырды. Мы

салы, џлдар аѓ аулау ќдiстерiнен, садаћ атудан, ћыз

дар љй шаруасы, тамаћ дайындаудан сынаћ тапсыр

ды. Ќдетте, бџндай сынаћтарѕа џлдар мен ћыз бала

лар кiшкене кездерiнен бастап даѕдылана бастады.

?!

?

1. Мезолит заманында ћандай !зге

рiстер орын алды?

2. Рулыћ ћауымныѓ !мiрi туралы

ќѓгiмеле.

3. Мезолиттiѓ еѓбек ћџралына сипаттама бер.

4. Мал !сiрудiѓ аѓшылыћтан ћандай айыр

машылыѕы бар?

1.

Садаћ пен жебе ћай кезеѓде жасалынды

а) ерте палеолитте

ќ) мезолитте

б) неолитте

в) энеолитте

2. Џзындыѕы 1–2 сантиметр џсаћ жаѓћа тастардан жасалатын ћџралдар ћалай аталды

а) ћырѕыш

ќ) микролит

б) дќнљккiш

в) жебе џшы

3. Малды ћолѕа љйрету ћай кезеѓде ћалыптаса бастады

а) ерте палеолитте

ќ) мезолитте

б) неолитте

в) энеолитте

4. Мезолит заманыныѓ љлкен жаѓалыѕы

а) бифис

ќ) микролиттер

б) ћырѕыш

в) шапћы

24

Жаѓа тас ѕасыры

(н еол и т ) б.з.б.

5–3

мыѓжылдыћтар

аралыѕын

ћамт и ды.

Неолиттiѓ ћыш ыдысы.

§5. ЖАЃА ТАС ЅАСЫРЫ (НЕОЛИТ)

(б.з.б. 5–3 мыѓ жыл)

1. Дќуiр сипаты. Неолит – тас дќуiрiнiѓ соѓѕы

кезеѓi. Жаѓа тас ѕасырындаѕы адамдар бџрынѕы

адамдардан барлыћ жаѕынан жоѕары тџрды. Олар

мата тоћып, киiм тiгудi љйрендi. Ѕасырлар бойы жи

наћталѕан тќжiрибелер џрпаћтан џрпаћћа берiлу

нќтижесiнде адамзат ћоѕамыныѓ даму ћарћыны арт

ты. Бџл кезеѓде тас !ѓдеу ќдiстерi жоѕары дќрежеге

жеттi. Адамдар тасты кесу, жону, жылтыратып те

гiстеу, бџрѕылау ќдiстерiн меѓгердi. Еѓбек ћџралда

рыныѓ жаѓа тљрлерiн – дќнљккiш, келi, балта, ћай

ланы т.б. ойлап тапты.

Жаѓа тас ѕасыры (неолит) б.з.б. 5–3 мыѓжыл

дыћтар аралыѕын ћамтиды.

Неолиттiѓ тџраћћоныстары Ћазаћстанда к!п

теп кездеседi. Жаѓа тас ѕасырындаѕы аѓшылардыѓ

негiзгi аулайтын аѓы аша тџяћты, жайылымын

жиi !згертiп отыратын аѓдар болды. Неолит за

маныныѓ аѓшылары аѓдардыѓ соѓынан жылжып

к!шiп отырѕан, сондыћтан к!пшiлiк мекенжайла

ры уаћытша болѕан.

Осындай уаћытша мекендермен ћатар адамдар

дыѓ џзаћ уаћыт тџраћты !мiр сљрген ћоныстары да

кездеседi. Олар: Шыѕыс Ћазаћстандаѕы УстьНарым,

Орталыћ Ћазаћстандаѕы Ћараѕанды, Зеленая Балка,

Солтљстiк Ћазаћстандаѕы Пеньки т.б. тџраћтар. Бџ

лар Сарыарћаныѓ солтљстiгiнде, Ертiстен

Есiлге дейiнгi аралыћта орналасћан. Олар

жаѓа тас ѕасырыныѓ ерте кезiне, яѕни б.з.б.

5 мыѓжылдыћћа жатады. Ћазаћстан

аумаѕында 800ге жуыћ неолиттiк тџраћ

тар табылѕан.

Ћазаћ жерiнде кездесетiн неолит

тџраћтарыныѓ еѓ к!несi б.з.б. 5 мыѓжыл

дыћћа тќн.

2. Неолит ескерткiштерi. Ћазаћстан

да табылѕан неолиттiк ескерткiштер

25

негiзгi белгiлерi жаѕынан бiрбiрiне џћсас. Арал

!ѓiрiнен: найзаныѓ тас џштары, жалпаћ пышаћтар,

екi жљзi де !ѓделген жебе џштары табылды.

Солтљстiк Ћазаћстандаѕы Пеньки селосы маѓын-

даѕы тџраћта тас шапћылар, жалпаћ пышаћтар, жаѓ

ћадан жасалѕан ћырѕыштар к!бiрек кездеседi.

Тџраћты мекендеген адамдардыѓ негiзгi шаруашы

лыѕы орман, к!лден ћџс, балыћ аулау, терiмшiлiк

болѕан сияћты. Балћаштыѓ солтљстiгiнде шаћпаћ

(кремний) тастан жасалѕан џсаћ ћџралдар: тiлiкше

лер, жаѓћалар, нуклеустар жќне жебе џштары к!п

кездеседi. Орталыћ Ћазаћстанда Ћараѕанды, Зеленая

Балка тџраћтарынан љй малыныѓ сљйектерi табыл

ѕан. Бџл – олардыѓ мал шаруашылыѕымен айналы

са бастаѕаныныѓ белгiсi.

 Жезћазѕан  ѓiрiнен 150ге жуыћ тџраћ, к!не кен

шыѕару, жерлеу орындары табылды. Жерлеу орын

дарыныѓ љстiне тас љйген. Ћабiрдiѓ ћабырѕасы тас

плиталармен ћоршалѕан. Адамды басын солтљстiк

батысћа ћаратып шалћасынан жерлеген. Бџл – нео

лит дќуiрi адамдарыныѓ !зiндiк дљниетанымы, о

дљниеге деген сенiмi болѕандыѕыныѓ куќсi.

Шыѕыс  Ћазаћстан  аймаѕынан табылѕан ћоныс

тар ћџралсаймандарѕа !те бай. Мџнда ћџралдыѓ џшы

ћызметiн атћарѕан !ткiр џсаћ сынатастар к!п табыл

ды. Џсаћ тастардан !ткiрленiп жасалѕан џштар, кес

кiштер ћџрамалы ћџралдар жасау љшiн пайдаланыл

ѕан. Ондай ћџрамалы ћџралдарѕа жебе мен найза жќне

жљзi !ткiр тастардан жасалѕан сабы сљйек не аѕаш

пышаћ пен ораћтар жатады. Неолитте ћџрамалы

ћџралдар жасаудыѓ тљрлi ќдiстќсiлдерi жетiлдiрiлдi.

Ћџрамалы  деп аталатыны – олар екi тљрлi материал

дан ћџрастырылѕан, ћџралдыѓ џшы не жљзi мiндеттi

тљрде џсаћ !ткiр тастардан тџрады. Сонымен ћатар

бџл ћоныстардан жалпаћ пышаћ, жонѕыш, ћашаулар

мен ауыр тас балталар к!п кездестi. Неолит дќуiрiнде

бџл аймаћты мекендеушiлер егiншiлiкпен, балыћ

аулау жќне терiмшiлiкпен айналысћан.

3. ндiргiш шаруашылыћћа кEшу. Неолит зама

ныныѓ табиѕиклиматтыћ жаѕдайы бљгiнгi кљнгiге

Неолиттiк найзаныѓ

џшы.

26

џћсас болды. Ћазаћстан жерi мен к!ршi аймаћтарда

неолит дќуiрiнде егiншiлiк пен мал шаруашылыѕы

ћалыптаса бастады.

Алѕашћы егiншiлер жердi таяћ ћазѕышпен ћоп

сытты. Одан кейiн ћайланы, љшкiртас бекiтiлген те

сенi ойлап тапты. Адамдар егiн оратын ћарапайым

тас ораћ пен дќнљккiш сияћты егiншiлiк ћџралда

рын жасады. Бiртiндеп, ќр тљрлi !сiмдiктердi сџрып

тауды љйрендi. С!йтiп оларѕа ћолайлы жаѕдайлар

жасау арћылы !нiм алды. Тесемен егiн егу к!п еѓ

бектi талап еттi, дегенмен ол љнемi !нiм берiп, адам

дарды астыћпен ћамтамасыз еттi.

Тас дќуiрiнiѓ дамыѕан кезеѓi неолитте

неолитте

неолитте

неолитте

неолитте адамзат к!пте

ген жаѓалыћтар ойлап тапты. Неолиттiѓ басты ерек

шелiгi – !нiмдi еѓбектiѓ пайда болуы едi.

Садаћты ойлап тапћаннан кейiн, жебенiѓ ћолмен

лаћтырѕан найзаѕа ћараѕанда ќрi алысћа џшатыны

на, ќрi дќл тиетiнiне к!здерi жеттi. Таяћћа бекiтетiн

ћашау балтаѕа айналды, оныѓ соћћысы жай тастан

г!рi кљштiрек болды. Неолит тџрѕындары шыбыћ

тан шарбаћ тоћуды меѓгердi, !ру мен тоћу iсiмен шџ

ѕылданды.  Еѓбек ћџралыныѓ дамуы адамзатты терiм

шiлiк пен аѓшылыћтан егiншiлiк пен мал шаруашы-

лыѕына  алып  келдi.

 Археологтар Сексеуiл деген неолит тџраѕын

сипаттап жазды. Ол Ћызылорда облысында орналас

ћан. Сексеуiл тџраѕыныѓ маѓында су ћоймасы бол

ѕан. Жануарлардыѓ ћалдыћтарын зерттей келе, ѕа

лымдар олардыѓ басым к!пшiлiгi ћой мен сиырдыѓ,

Ћазаћстан

аумаѕынан

неолиттiѓ 800ге

жуыћ тџраћтары

табылѕан.

Егiншiлiк

Мал шаруашылыѕы

Адамдар !з ћорегiн !зi тапты

Uсiмдiктердi сџрыптау

Малдыѓ тџћымын жаћсарту

Астыћ тљсiмi мен ет !нiмдерiн арттыру

27

Кзе – саздан

жасалѕан

ћыш ыдыс.

ћалѕандары жабайы жылћылардыѓ ћаѓћалары еке

нiн дќлелдедi. Демек, Сексеуiл тџраѕыныѓ тџрѕын

дары мал !сiрумен жќне аѓшылыћпен шџѕылдан

ѕан. Мал !сiрудiѓ пайда болуыныѓ зор маѓызы бар

едi. Егер бџрын адам табиѕаттыѓ бергенiн ѕана пай

даланып келсе, ендi олар !здерiнiѓ ћалауы бойын

ша мал !сiре бастады.

Неолит дќуiрiнiѓ таѕы бiр љлкен жаѓалыѕы – адам

дардыѓ  ћыш ћџмыра (керамика)  жасауды љйренуi едi.

Бџл дќуiрдi сондыћтан кейде «ћыш ћџмыралар заманы»

деп те атайды.

Ћыш ыдыстар ћолмен жасалѕандыћтан !те ћа

рапайым болды. Ыдыстарѕа кљйдiрмей тџрып, жџм

саћ кезiнде сљйек немесе аѕаш таяћша, ћарапайым

ћалыппен онша кљрделi емес геометриялыћ !рнек

тер салынѕан. Осындай ћарапайым тџрмыстыћ бџй

ымдардыѓ !зiненаћ неолит тџрѕындарыныѓ ќсем

дiкке талпынысын байћаймыз.

Ћазаћстан аумаѕындаѕы тас дќуiрiнiѓ кезеѓдерi

          

Пале о лит

    Ме зо лит

      Не о лит

Б.з.б . 2,6 млн –12 мыѓ жыл .

Ерте палеолит  –  б .з.б .

2,6 млн – 40 мыѓ жыл.

Ерте  палеолиттiѓ мустье

кезеѓi  – б .з.б .  140–40  мыѓ  жыл.

Кейiнгi  палеолит  –  б .з.б .  40–

12 мыѓ жыл.

Б.з.б . 12 мыѓ –

5 мыѓ жыл.

Б.з.б . 5 мыѓ –

3 мыѓ жыл.

28

1. Кар таны пайд аланып, не о литтiк

тџр аћтар ды  к! р се т.

2. Не о лит дќуiр iнде гi адамдар  ! мi

р iнде гi ! зге р iсте р дi ата. Адамдар

ћанд ай жаѓалыћтар  ашты?

3. Оћулыћты пайд аланып, Се ксе уiл тџр а

ѕына сипаттама б е р .

4. Пар агр афтыѓ со ѓынд аѕы ке сте нi д ќп

те р iѓе  тљсiр iп, ќр  ке зе ѓнiѓ е р е кше лiгiн

жаз.

1. Тас ѓдеу ќдiстерi жоѕары дќрежеге жеткен кезеѓ

а) палеолит

ќ) мезолит

б) неолит

в) энеолит

г) мустье

2.  Неолит адамдарыныѓ мекенжайлары уаћытша болды, себебi

а) аѓшылар аѓдардыѓ соѓынан жылжып кшiп отырѕан

ќ) климат згердi

б) табиѕат жаѕдайы ћолайсыз болды

в) терiмшiлiкпен айналысты

3.  Неолиттi кейде ћалай атаѕан

а) «микролит жасау кезеѓi»

ќ) «баћташылыћ»

б) «ћыш ћџмыралар заманы»

в) «терiмшiлiк дќуiрi»

4.  Адамдар тасты кесу, жону, жалтырата тегiстеу, бџрѕылауды ћай кезеѓде ойлап тапты

а) энеолитте

ќ) кейiнгi палеолитте

б) неолитте

в) ерте палеолитте

 Адамзаттыѓ неолиттегi ашћан жаѓалыћтары туралы шаѕын ќѓгiме ћџрастырыѓдар.

?!

*

?

жүктеу/скачать 107,77 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: