§16. САЋТАРДЫЃ ТЌУЕЛСIЗДIК ЉШIН КЉРЕСI

69

Ге р о д о ттыѓ сипаттауынша, «Басынд а ќске р ле р

садаћпе н атысады. Садаћ о ѕы бiтке нне н ке йiн же кпе 

же кке  шыѕып, ћылыш жќне  найзам е н с о ѕыс ад ы.

Нќтиже с iнд е  м ас с аге тте р  же ѓiп шыѕад ы. Пар с ы

жауынге р ле р iнiѓ к!бi ћыр ылып, Кир  !лтiр iле д i».

2. Шыраћтыѓ ерлiгi. Кир ћайтыс болѕаннан

кейiн 11 жыл !ткен соѓ б.з.б. 519 жылы парсылар

саћтарѕа ћарсы ћайта шабуыл жасайды. Бџл жорыћ

ты I Дарий патша басћарады. «Мен ќскерiммен саћ

жерiне жорыћћа шыћтым» деген I Дарийдiѓ с!здерi

Бехистун жазбаларында айтылады. Саћтарды Скун

ха атты к!семi басћарады. Скунха соѕыста жеѓiлiп,

парсы ќскерi Сырдариядан !тедi.

Осы соѕыстаѕы таѓѕажайып оћиѕалардыѓ бiрiн

ежелгi грек тарихшысы 

Полиэн былай деп суреттей

дi: «Шыраћ есiмдi бiр саћ !зiнiѓ денесiн пышаћпен

!зi жаралап, парсыларѕа ћашып барып, !зiн саћ к!

семдерiнен жќбiр к!рген етiп к!рсетедi. Парсы ќс

керлерiн оларѕа бастап барамын деп алдап, адасты

«Томирис».

А. Дљзелхановтыѓ

картинасы.

70

рып, сусыз ш!лге апарады. Парсыныѓ шапћыншы

ќскерлерi ш!лден ћырылады. Аћырында Шыраћ

оларѕа: «Мен сендердi адастырып, ћырѕынѕа џшы

раттым, елiмдi аман алып ћалдым, мен дегенiме

жеттiм. Ендi ћолдарыѓнан келгендерiѓдi iстей берiѓ

дер» деп, ерлiк к!рсетiп, парсылардан осылай кек

алады». I Дарий к!птеген ќскерiнен айырылып, одан

ќрi соѕыса алмай Персияѕа ћайтуѕа мќжбљр болды.

Шыраћ сияћты жауынгердiѓ арћасында саћтар !з

тќуелсiздiгiн саћтап ћалды.

Алайда џзаћ жылѕы соѕыста саћтардыѓ бiраз

жерi парсылардыѓ ћол астында ћалып ћойѕан едi.

Олар алымсалыћ т!леп, парсылармен бiрiгiп соѕы

суѕа !з ќскерлерiн жiберiп тџрды. Мысалы, б.з.б. 490

жылы Марафон шайћасында парсы ќскерiнiѓ ћџра

мында гректерге ћарсы саћ жауынгерлерi соѕысты.

Саћтар парсы ќскерлерiмен ћосылып, Египеттегi,

Грекиядаѕы соѕыстарѕа ћатысты.

3. Александр Македонскийдiѓ саћ елiне жоры-

ѕы. Б.з.б. 4 ѕасырдыѓ 30жылдары гректер саћ жерiне

ћауiп т!ндiрдi. Александр Македонский (Ескендiр

Зџлћарнайын) бастаѕан грек ќскерлерi Орта Азияѕа

басып кiрiп, Сырдария !ѓiрiне ћарай аттанады.

«Жеѓiлмейтiн ќскер» атанып келген Александрдыѓ

ћалыѓ ћолына саћ тайпалары ћарсы тџрып, олар

дыѓ алѕа жылжуына кедергi жасаѕан.

Саћ сарбазы – Шыраћ.

71

Грекмакедон басћыншыларына ћарсы кљрестi

Спитамен атты саћ басћарды. Ол македон ќскерiне

3 жыл бойы ћарсы партизан соѕысын жљргiздi.

Ежелгi грек тарихшысы 

Арриан  ћолбасшы Алек

сандр Македонскийдiѓ Сырдариядан жљзiп !тiп, саћ

тарѕа ћалай шабуыл жасаѕаны туралы жазады. Бџл

шабуылдан грек ќскерiне ћауiп т!нiп, олар ћырѕынѕа

џшырай жаздады. Кљннiѓ ыстыѕы, саћтардыѓ жиi

жиi ћолайсыз шабуылдары мен соѕысу тактикасы

гректердi ќбден ќлсiреттi.

Саћтар грек гарнизоны орналасћан Маракана

ны – ћазiргi Самарћанды ћоршауѕа алды. Македон

ский к!мекке ќскер жiбердi. Спитамен шегiнген сы

ѓай танытты. Гректер «ћорћып ћашћан к!шпелi

лердiѓ соѓынан ћуа ж!нелгенде, Спитамен керi бџры

лып шабуылѕа шыћты. Гректер !зендегi кiшкентай

аралѕа ћарай ћашты. Бџл жерде скифтер мен Спита

меннiѓ атты ќскерi оларды ћоршауѕа алды да, са

даћпен атып, тљгел ћырып салды», – деп жазады Ар

риан. Саћтар Александр Македонскийдiѓ iрi ќскери

б!лiмдерiнiѓ бiрiн осылай талћандады. Кейбiр дерек

терге ћараѕанда, осы соѕыста Александрѕа саћ сар

базыныѓ садаѕы тиiп, санынан жараланады.

С!йтiп, Александр Македонскийдiѓ Сырдария

ныѓ арѕы жаѕын мекендейтiн саћ тайпаларын баѕын

дыру љшiн жасаѕан жорыѕы сќтсiз аяћталды.

Саћтар оныѓ Шыѕысћа ћарай жљретiн жолын б!геп

тастады.

Т омирис  патш айым

б. з. б. 570–520

жыл дар

аралыѕында

мi р сљрг ен .

1.

Саћтардыѓ Александр Македонскийге ћарсы ерлiк кљресi туралы жазѕан тарихшы

а) Геродот

ќ) Страбон

б) Арриан

в) Помпей Трог

1. Саћтардыѓ парсы жаулаушылары

на ћарсы кљресi туралы ћандай де

ректер бар?

2. Саћ патшасы Томирис ж!нiнде не

бiлесiѓ?

3. Саћтардыѓ сыртћы жауларѕа ћарсы кљ

ресi туралы !з пiкiрiѓдi айт.

4. «Шыраћ ерлiгi» деген таћырыпћа ќѓгiме

ћџрастыр.

5. Александр Македонскийдiѓ жорыѕы

ћалай аяћталды?

?!

?

Саћ жауынгерi.

72

1. Бџл љзiндiде ћандай мќлiметтер бар?

2. Олардан ћандай ћорытынды жасауѕа болады?

Азияны баѕындырып жќне барлыћ

Шыѕысты зiне ћаратћан Кир скиф-

терге соѕысћа аттанды. Скифтердiѓ ол

уаћыттаѕы патшайымы Томирис едi. Ол

жау шабуылынан ћорыћћан жоћ.

Томиристiѓ жауды Окстен берi туiне

тосћауыл ћоюѕа мљмкiндiгi болѕанымен,

олай етпедi, себебi з патшалыѕыныѓ

жерiнде шайћасу жеѓiл болады деп

есептедi, ал жаудыѓ кейiн шегiнiп ћашу-

ына зен мљмкiндiк бермейтiн. Кир

ќскерiмен Сырдариядан тiп скифтер

жерiне iшкерiлей кiрiп, шатыр тiге ор-

наласты. Ертеѓiне ћорыћћан болып ол

шатырларын тастай ћашты. Ол жерде

тамаћ-шарапты мол етiп ћалдырып

кеттi. Бџл хабарды патшайым естiген

соѓ, зiнiѓ жас баласына ќскерiнiѓ

љштен бiр блiгiн берiп, жаудыѓ iзiне

тљсудi тапсырды.

Шатырѕа жеткен жас жiгiт жауларын

џмытып, той тойлап, ќскерi шарапћа той-

ды. Кир тљнде ћайтып келiп, џйћыдаѕы /

жауларын, скиф сарбаздарын тас-талћан

етедi. Ќскерiнен жќне жалѕыз џлынан ай-

ырылѕан Томирис мџндай ћазаѕа кз жа-

сымен емес, кек ћайтару арћылы жауап

беруге бел байлады. Ол да ћулыћћа

кштi. Осындай ауыр соћћыдан кейiн з

ќскерiне сенiмi жоѕалѕандай болып жау-

дан ћашады. Кирдi ќскерi жасырынѕан тау

шатћалына алып келедi, сол жерде пат-

шасымен бiрге 200 мыѓ парсыны жойып

жiбередi. Тiптi, парсылардыѓ жеѓiлiске

џшыраѕанын хабарлайтын жаушыны да

ћалдырмады.

Ћосымша оћуѕа арналѕан материалдар

Б.з. 1 ѕасырында мiр сљрген рим тарихшысы

Б.з. 1 ѕасырында мiр сљрген рим тарихшысы

Б.з. 1 ѕасырында мiр сљрген рим тарихшысы

Б.з. 1 ѕасырында мiр сљрген рим тарихшысы

Б.з. 1 ѕасырында мiр сљрген рим тарихшысы

Помпей Трог Томирис пен Кир шайћасы туралы

Помпей Трог Томирис пен Кир шайћасы туралы

Помпей Трог Томирис пен Кир шайћасы туралы

Помпей Трог Томирис пен Кир шайћасы туралы

Помпей Трог Томирис пен Кир шайћасы туралы

?!

2. Саћтардыѓ парсы патшасы Кирге ћарсы кљресiн басћарѕан билеушi

а) Спаргапис

ќ) Скунха

б) Спитамен

в) Томирис

г) Шыраћ

3. Парсы патшасы I Дарийге ћарсы шайћаста ерлiк крсеткен саћ жауынгерi

а) Фадлан

ќ) Шыраћ

б) Рљстем

б) Эсхат

в) Камбиз

73

Алтын арћар.

Шiлiктi.

Бќйгетбе обасы.

Ат ќбзелiнiѓ ќшекейi.

Берел, №11 оба.

5-тарау. 

5-тарау. 

5-тарау. 

5-тарау. 

5-тарау.  Ерте темiр дќуiрiндегi саћ кезеѓiнiѓ

мќдениетi (Ћазаћстан Eѓiрлерi)

Ћазаћстан  аумаѕын  мекендеген саћ  тайпалары

жарћын  мќдени  мџралар  ћалдырды. Саћ  тайпалары  мќ-

дениетiнiѓ  сипаты  ортаћ  саналѕанымен, аздаѕан  ѓiрлiк

ерекшелiктерi  де  болды. Саћ  мќдениетiнiѓ  еѓ  кне  жќдi-

герлiктерi   Шыѕыс   Ћазаћстан   жерiнен   табылѕан.

Бџл  тарауда  ерте 

ерте 

ерте 

ерте 

ерте      темiр

темiр

темiр

темiр

темiр      дќуiрiндегi

 дќуiрiндегi

 дќуiрiндегi

 дќуiрiндегi

 дќуiрiндегi      саћ  кезеѓiне, саћ

мќдениетiне ћатысты  елiмiздiѓ 

 елiмiздiѓ 

 елiмiздiѓ 

 елiмiздiѓ 

 елiмiздiѓ      жекелеген 

жекелеген 

жекелеген 

жекелеген 

жекелеген      аумаћта-

аумаћта-

аумаћта-

аумаћта-

аумаћта-

рын

рын

рын

рын

рын  толыѕыраћ  ћарастырамыз.

§17. ШЫЅЫС ЋАЗАЋСТАН

Шыѕыс  Ћазаћстан  елiмiздiѓ  шыѕыс  ѓiрiн  алып  жат-

ћан  аућымды  аумаћ.

1. Табиѕат жаѕдайы жќне халћы. Шыѕыс Ћазаћ

станныѓ климаты Солтљстiк Ћазаћстанмен џћсас,

мџнда да жаз ћысћа ќрi ыстыћ жќне ћыс џзаћ та

ћатал. Аумаћтыѓ љлкен б!лiгiн орман мен таулар

алып жатыр.

Шыѕыс Ћазаћстанныѓ ертедегi металлургияныѓ

орталыѕы болумен даѓћы шыћћан. Шыѕыс Ћазаћ

станныѓ ежелгi тџрѕындары туралы жазба мќлiмет

тер аз. Геродоттыѓ айтуынша, сарматтар аргиппей-

лермен к!ршi тџрѕан дедiк. Олардан ќрi ћарай тау

ларда  аримаспылар мекендеген. Аримаспылардыѓ

атауы Алтайда алтын мен темiрдiѓ мол болуына бай

ланысты шыћћан.

Шыѕыс Ћазаћстан – е же лде н адамѕа жайлы, мал

ѕа шџр айлы же р . Оныѓ жайылымы мо л шалѕынд ы

аймаћтар ы ме н тау жо талар ы, тљр лi ме талдар ѕа бай

ке н о р ындар ы бџл же р де  к!не  мќде ние тте р дiѓ ћалып

тасуына се бе п бо лды.

Шыѕыс Ћазаћстан аумаѕыныѓ Алтай жаѕын ер

теде  аримаспылар, ал Тарбаѕатай баурайын тигра-

хауда  саћтары ћоныстанѕан.

2. Шiлiктi патша ћорѕандары. Шыѕыс Ћазаћстан

жерi – далалы ќрi таулы аймаћ. Бџл !ѓiрдiѓ кљре

74

Алтын самџрыћ. Шiлiктi.

Бќйгетбе обасы.

тамыр су жљйесi – Ертiс !зенi. Алтай тауыныѓ ба

тыс жаћ б!лiгi жќне оныѓ жалѕасы Ћалба, Нарын,

Тарбаѕатай, Маѓыраћ, Сауыр жоталары Шыѕыс

Ћазаћстан аумаѕында орналасћан. Бџл тарихи гео

графиялыћ !ѓiрдiѓ орталыћ тџсында Шыѓѕыстау

жотасы, Зайсан, Алак!л ойпаттары бар.

Шыѕыс Ћазаћстанныѓ далалыћ аймаћтарында,

ћазiргi Зайсан ауданыныѓ жерiнде алып патша ћор

ѕандары кездеседi. Оныѓ еѓ к!п шоѕырланѕан жерi

Шiлiктi ескерткiштерi деп аталады. Шiлiктi ћоры

мындаѕы обалар негiзiнен алып немесе орташа ћор

ѕандар.

Шiлiктi жазыѕында 200дей ескерткiштер орна

ласћан. Оныѓ 50ден астамы iрi, алып обалар. Олар

сол замандаѕы ел басћарѕан патшалар мен к!семдер

ге, атаћты батырларѕа тџрѕызылѕан. Алып ћорѕан

дардыѓ диаметрi 100 метрдiѓ маѓайында, ал биiктiгi

8–10 метрге жетедi, яѕни 3–4 ћабат љйдiѓ биiктi

гiндей.

Шiлiктi ескерткiштерiн алѕаш рет профессор

С. Черников 1960 жылдары зерттеген. Солардыѓ

iшiнде !те ћџнды деректер бергенi 1Шiлiктi ћоры

Шiлiктiдегi

Бќйгетбенiѓ ћазба

жџмысына дейiнгi

крiнiсi.

75

мындаѕы №5 оба. Обаны љйерден бџрын ћабiр шџѓ

ћыры ћазылѕан. Шџѓћырдыѓ орта шенiнен шыѕыс

тан батысћа ћарай баѕытталѕан дќлiз (дромос) жасал

ѕан. Балћараѕай б!ренелерiнен ћабiр љйiн салѕан.

Бос жерiне тас толтырылѕан, ал сырттан ћабiр љйiне

алып келетiн дќлiздiѓ ћабырѕасы таспен ћаланѕан,

т!бесiн к!лденеѓ ћойылѕан сырѕауыл, б!ренелермен

жапћан.

Бџл ћабiрге екi адам жерленген. Оныѓ бiрi 40–50

шамасындаѕы ер адам да, екiншiсi 50–60 жастаѕы

ќйел. Екеуiн жерлеген соѓ ћабiр љйiнiѓ т!бесiн тас

пен жауып, оныѓ љстiнен топыраћ пен ћиыршыћтас

тан оба љйiлген. Одан кейiн ћабiр љйiне апаратын жер

асты дќлiзiнiѓ де аузы iрi таспен бекiтiлген. Бџл

ћабiрден 13 ћола жебе, жебе салатын ћорамсаћтыѓ

жџрнаѕы табылды. Жебелер екi ћырлы, џѓѕылы. Ћо

рамсаћ ћалыѓ терiден жасалып, ћоспалары тара

мыспен тiгiлген. Ћорамсаћтыѓ сыртына бiрнеше

ќшекей ћаптырма жапсырылѕан. Ћабiр iшiнен бљр

кiттiѓ, ћабыланныѓ мљсiндерi, ћабан, балыћ бейне

лерi, ћанаттары жаюлы ћџс тљрiндегi алтын ћаптыр

ма жќне басћа зергерлiк ќшекейлер табылды. Ал

Топыраћ ћабаты

астындаѕы тас оба.

Шiлiктi. Бќйгетбе.

Алтын бесжџлдыз.

Шiлiктi. Бќйгетбе

обасы.

76

тын бедерлi мљсiндер ѕажайып шеберлiкпен, к!ркем

жасалѕан. Осы ћорѕаннан табылѕан заттарды, оныѓ

iшкi, сыртћы ћџрылымын саралай келiп ѕалымдар

бџл обалардыѓ салынѕан уаћытын б. з. б. 8–7 ѕасыр

ларѕа жатћызды.

Шыѕыс Ћазаћстанныѓ Зайсан ауд аны же р iнд е гi

жазыћта саћ дќуiр iнiѓ 200де н аса о балар ы о р налас

ћанын айттыћ. Оныѓ iшiнд е  50д е н ас там ы патша

не ме се  аћсљйе кте р  е ске р ткiште р i саналады.

Ћазаћстан аумаѕындаѕы еѓ к!не, б. з. б. 8 ѕасыр

ѕа жататын патша жерлеу орны 3Шiлiктi ћорымын

даѕы №1 обадан ашылды. Бџл жќдiгер тарихћа

«БќйгетEбе» деген атаумен ендi. Оны ашћан белгiлi

археологэтнолог, профессор 

Ќбдеш ТEлеубаев. Бџл

археологиялыћ жаѓалыћ тарих ѕылымында Ћазаћ

стан жерiнен табылѕан саћ дќуiрiнiѓ таѕы бiр жар

ћын ескерткiшi ретiнде танылып отыр.

Обаныѓ биiктiгi 8 м, диаметрi 100 метрге жуыћ.

Ол љш ћабаттан тџрады. Љстiѓгi ћабаты топыраћ

пен, астыѓѕы ћабаты тастан љйiлген. Тас љйiндiнiѓ

iшiнде аѕаштан салѕан саѕанаћабiрхана орналасып

ты. Ћабiрхана жер бетiне салынѕан. Оныѓ ћабырѕа

Тас обаныѓ астындаѕы

аѕаштан салынѕан

ћабiрхана. Шiлiктi.

Бќйгетбе.

77

«Шiлiктi алтын адамы».

Проф. Ќ. Т. Тлеу-

баевтыѓ ћайта ћалпына

келтiрген нџсћасы.

лары џзынынан екi ћатар етiп ћойылѕан жуан са

мырсын б!ренелерден тџрѕызылѕан.

Осындай алып ѕимараттыѓ iшiнде бiр ѕана ер

адам жерленген. Оны сом алтыннан ћџйылѕан ћап

тырма, ќшекей тљймешiктермен безендiрiлген киiмi

мен жерлеген. Киiмнiѓ алтын ћаптырматљймешiк

терiнiѓ барлыћ саны 4303 данадан тџрады. Оныѓ к!п

шiлiгi дала аѓыныѓ бейнесiнде ћџйылѕан. Аѓдардыѓ

к!зiнiѓ, ћџлаѕыныѓ, тџмсыѕыныѓ, тџяѕыныѓ орны

на к!к аћыћ тастан (бирюза) к!з орнатылѕан. Оныѓ

iшiнде барыстыѓ, арћардыѓ, бџѕыныѓ, таутекенiѓ,

аюдыѓ, ћасћырдыѓ, бљркiттiѓ бейнелерi бар. Аса бiр

ћызыћтысы алтын бесжџлдыз табылды. Оныѓ тiнi

алтын, жџлдызшалары к!к лазурит тасынан жасал

ѕан, айналасы сљйекпен к!мкерiлiп, ортасына томпаћ

мљйiз орнатћан. Бесжџлдыз сол заманда да билiктiѓ

белгiсi саналѕан. Ћабiрхананыѓ iшiнен майлы бояу

мен бџѕыныѓ суреттерi салынѕан таћтай ћалдыћта

ры табылды. Uкiнiшке ћарай, оба ертеде бiр рет то

налѕан. Патшамен ћойылѕан iрi заттар – алтын тќж,

семсер, ћанжар, салтанатты асатаяѕын тонаушылар

алып кеткен. Бџл жќдiгердi ѕалымдар 

«Шiлiктi ал-

тын адамы» деп таныды. Оныѓ ћайта ћалпына кел

тiрiлген алѕашћы нџсћасы жасалынды.

3. Берел ћорымдары. Шыѕыс Ћазаћстанныѓ ерте

темiр дќуiрiнiѓ б.з.б. 5–4 ѕасырлар аралыѕын ћам

титын кезеѓiн Берел кезеѓi деп атаймыз. Берел кезеѓi

деп аталуы Катонћараѕай ауданындаѕы Берел ћоры

мына байланысты ћойылѕан. Бџл ћорымнан 40тан

астам обалар табылѕан. Iшiндегi еѓ љлкенiнiѓ

биiктiгi 9 метр.

Бџл обаѕа жерленген адам астаусаркофагћа са

лынѕан. Ћабiр жанынан 16 аттыѓ ћаѓћасы шыћты.

Аттар ќр ћатарда 4 аттан 4 ћатар болып орналасты

рылѕан. Обаѕа аттармен ћоса ертџрман да ћоса

к!мiлген. Ат ќбзелдерi алтынмен апталѕан. Берел

обасында тайпа к!семi, ру аћсаћалы, ерекше беделдi

адам, бай немесе батыр жерленген болуы керек.

Берелдiѓ кiшi обаларынан б!ренеден ћиысты

рып жасаѕан сандыћшаѕа жерленген адамдар да

Сфинкс жќне ат

мiлдiрiгiнiѓ бџѕы

бейнелi доѕабасы

(жаѓѕыртпа).

Берел, №11 оба.

78

Ћайта ћалпына

келтiрiлген жылћы.

табылды. Адаммен ћоса бџл обаларѕа аттары да

бiрге к!мiлген.

Берел мќдениетiнiѓ бiр ерекшелiгi – жайпаћ

тљптi ћыш ыдыстардыѓ таралуы болып табылады.

Ыдыс жасаудыѓ екi тљрi бар. Оныѓ бiрi – мойны

ћусырылып, кейде тiк болып келетiн ћџмыралар,

ал екiншiсi – жатаѕан, жайпаћ к!зелер.

Берел кезеѓiнiѓ соѓында ћола заттар азайып,

темiрден жасалѕан заттар к!бейдi. 1998–1999 жыл

дары археологѕалым 

З. Самашевтiѓ жљргiзген

ћазба жџмыстары кезiнде № 11 оба толыћ ашылып,

ѕаламат олжа табылды. Оба љйiндiсi сопаћша болып,

оныѓ т!бесi т!мен ћарай ойысып, ш!гiп кеткен.

Ћорым шџѓћырынан тiк т!ртбџрышты етiлiп ћию

ластырыла жасалѕан ћима ћабiр табылды, онда љлкен

балћараѕайдан ойылып жасалѕан астау табыт ћой

ылыпты. Астау табытћа 45 жастаѕы ер адам мен

одан егделеу ќйел жерленген екен. Ѕалымдар радио

логиялыћ ќдiспен мќйiттердiѓ б. з. б. 294 жылы

жерленгенiн аныћтады. Мќйiттер айрыћша сќнсал

танатпен киiндiрiлiп ћойылѕан. Ћаѓћа сљйектiѓ ќр

жерiнде киiмкешектiѓ шiрiндi ћалдыћтары саћтал

Тараћ. 2-Шiлiктi

ћорымы, 1-оба.

79

ѕан. Мќйiт киiмi iнжумоншаћтар мен алтын жапы

раћшалар ћадалып, ќшекейленген.

Обадан он љш жирен жылћы табылѕан. Сќйгљ

лiктердiѓ атќбзелдерi ѕана емес, жылћылардыѓ

терiсi, жљнi мен етi тџтастай сол кљйiнде саћтал

ѕан. Тiптi жылћылардыѓ iшкi ћџрылысы мен ћар

нындаѕы жеген жемш!бiне дейiн бџзылмаѕан. Ќр

жылћыныѓ кекiлiнен ћџйрыѕына дейiн алтынмен

апталып, кљмiспен кљптелген таѓѕажайып, сќнсал

танатты безендiрiлген ќбзелдерi бар. Бџл аттардыѓ

бiреуiнiѓ басында таутекенiѓ аѕаштан жасалѕан

мљйiздерiмен ќшекейленген терi бетперде  болѕан.

Оныѓ  бiреуi мысыћ тџћымдас жыртћыш тџрпатты,

ћџс тџмсыћты, ирек мљйiздi жќне ћанаты бар ћџ

быжыћ – барыс тектес самџрыћтыѓ к!лемдi мљсi

нiмен безендiрiлген.

?!

?

Алтын сылдырмаћ-

ћоѓыраушалар. Шiлiктi.

Бќйгетбе обасы.

1. Шыѕыс Ћазаћстан табиѕат жаѕдайла

рын Солтљстiк Ћазаћстанныѓ табиѕа

тымен жќне климатымен салыстыр.

2. Шыѕыс Ћазаћстанныѓ ерте темiр

дќуiрi мќдениетi ћай аймаћтыѓ мќ

дениетiмен ерекше байланысты бол

ѕан?

3. Шiлiктi обасы мен Бесшатыр обасы

ныѓ ћџрылысындаѕы џћсастыћтар

мен айырмашылыћтарды тiзiп жаз.

1.

Шыѕыс Ћазаћстан аумаѕын мекендеген тайпалар

а) аргиппейлер

ќ) сарматтар

б) исседондар

в) аримаспылар

г) савроматтар

2. Шыѕыс Ћазаћстандаѕы алып патша ћорѕандар кездесетiн

аудан

а) Iле ауданы

ќ) Зайсан ауданы

б) Тасмола алћабы

в) Алакл ауданы

г) Екiбастџз ауданы

3. Берел кезеѓiнiѓ уаћыты

а) б.з.б. 2–1 ѕасыр

ќ) б.з.б. 5–4 ѕасыр

б) б.з.б. 2 ѕасыр

в) б.з.-дыѓ 3 ѕасыры

г) б.з.-дыѓ 8 ѕасыры

Берел обасы туралы ћысћаша ќѓгiме ћџрастыр.

*

80

Шiрiк-Рабат ћаласы.

§18.  ОЃТЉСТIК ЋАЗАЋСТАН ЖЌНЕ

ЖЕТIСУ ЃIРI

1. Саћтардыѓ мќдени мџралары. Саћтардан к!п

теген ескерткiштер ћалды. Олар Сырдария, Талас,

Шу, Iле !зендерiнiѓ бойында, Алатау б!ктерiнде кез

деседi. Саћтардыѓ мќдени мџралары Ћазаћстан аума

ѕынан тыс жерлерден де табылып, зерттелiнуде. Саћ

обаларынан табылѕан бџйымдар ежелгi жазба дерек

терде айтылѕан маѕлџматтардыѓ наћтылыѕын дќ

лелдейдi.

Оѓтљстiк Ћазаћстандаѕы саћ тайпаларыныѓ еѓ

к!не ескерткiштерi Тљгiскен мен Џйѕараћ ћорымда

ры. Олар Арал теѓiзiнiѓ шыѕыс жаѕында орналас

ћан. Бџл ескерткiштердiѓ салыну мерзiмi б. з. б. 8–

5 ѕасырларѕа жатады. Обаларды ћазу барысында

сыртын жылтыратћан џзын мойынды ћыш ыдыс

тар, љш ћырлы жебе, ат ауыздыћтары, ертџрман

ќбзелдерi к!птеп табылѕан. Сонымен ћатар обалар

дан аѓ бейнесiнде жасалѕан металл бџйымдар, оныѓ

iшiнде арыстан бейнесi жиi кездеседi. Ѕалымдардыѓ

болжауынша Тљгiскен, Џйѕараћ ескерткiштерiн мас

сагет тайпалары ћалдырѕан.

Археологтар Ћызылордадан 300 шаћырым жер

де  Шiрiк-Рабат ћаласына ћазба жџмыстарын жљр

гiздi. Ол ћыратта орналасћан. Ћаланыѓ орталыѕын

да кљзет мџнаралары бар ћамал (цитадел) салынѕан.

81

Ћала ћамалдары ћалыѓ ћабырѕалармен ћоршалѕан.

Археологтар  цитадел орталыѕынан жебенiѓ ћола

џштарын, алтын ћапсырмалар, саздан жасалѕан

бџйымдар тапты. Бџл табылѕан заттар б. з. б. 4–2

ѕасырларѕа жатады.

Археологтар ћазба жљргiзген таѕы бiр ћала –

Бќбiш-Молда. Бџл ћаланыѓ да ћамал ћабырѕалары

жќне айналдыра ћазылѕан орлары болѕан. Археоло

гиялыћ деректерге ћараѕанда ћала тџрѕындары

егiншiлiкпен айналысћан. Ћыш кљйдiретiн пеш, ћол

диiрмен тастары, тары ћалдыћтары табылѕан.

2. Бесшатыр ћорымы. Бесшатыр ћорымы Iле

!зенiнiѓ оѓ жаћ жаѕалауындаѕы Желшалѕыр тау

ыныѓ етегiнде орналасћан. Бџл ћорым љлкен, орта

ша жќне шаѕын 31 обадан тџрады. Бесшатыр оба

лары солтљстiктен оѓтљстiкке ћарай 2 километр, ал

шыѕыстан батысћа ћарай 1 километр аймаћты

алып жатыр.

Љлкен Бесшатыр обасын ѕалымдар «патша» ћор

ѕандары деп атайды. Uйткенi бџл обаларда патша

сияћты еѓ беделдi, еѓ даѓћты адамдар жерленген.

Обаны љйер алдында оныѓ табанына жалпаћ тастар

дан бiрнеше ћабат тас т!сенiш т!селген. Тас жамыл

ѕыныѓ љстiне топыраћ жќне ћиыршыћтастардан оба

љйiлген. Саѕана жер бетiне орнатылѕан. Саѕананыѓ

ћабырѕасы б!ренеден ћиып салынѕан.

Бесшатыр обасыныѓ

жарма крiнiсi.

6–5635

82

Бесшатыр саѕанасы бiрнеше б!лiктен тџрады: дќлiз

(дромос), ћабiр алдына кiрер ауыз жќне жерлеу б!лмесi.

Бесшатыр обасынан семсер – аћинаћтар, ћола

џшты жебелер, темiр пышаћтар, шаш тљйрегiштер,

аћыћ моншаћтар табылѕан. Осы заттарѕа талдау жа

сап, Бесшатырды б.з.б. 5–4 ѕасырѕа жатады деп ай

туѕа болады.

3. «Алтын киiмдi адам». Алматыныѓ кљншыѕыс

жаѕында 50 шаћырымдай жерде, Iле Алатауыныѓ

баурайындаѕы жазыћта 40тан астам оба орналас

ћан. Соныѓ iшiнде «Есiк обасы» да бар. «Есiк обасы»

б.з.б. 5–4 ѕасырлармен мерзiмделедi. Оныѓ диаметрi

60 метр, биiктiгi 6 метр. Љйiлген топыраћ ћџрылымы

айћын емес, бiраћ к!п ћабаттан тџратыны байћа

лады.

Малтатас ћабаты ћиыршыћсазды ћабатпен

ауысып отырѕан. Љйiндi орталыћ жќне бљйiрдегi екi

ћабiрден тџрады. Орталыћ ћабiр бiрнеше рет тонал

ѕан. Ал бљйiрдегi ћабiр тонауѕа џшырамай, сол

кљйiнде саћталѕан.

Ћабiр ћараѕайдан ћиып, ћиюластырып салынѕан

т!ртбџрышты кiшкене аѕаш љй сияћты.  Еденiне бiр

бiрiмен ћиюластырылѕан таћтай т!селген. Зерттеу

шi ѕалымдардыѓ пiкiрiнше, еденге ќр жерiне уаћ ал

тын тљймеше, ћаптырмалар тiгiлген љлкен мата т!

селген. Содан соѓ сол т!сенiштiѓ љстiне киiмi басы

нан аяѕына дейiн алтын тљймешелер, ћаптырмалар

мен апталѕан мќйiт жатћызылѕан. Жерленген адам

ѕа мерекелiк, салтанатты киiм кигiзiлген. Мќйiт

ћаруымен жерленген. Оѓ жаѕына, бел тџсына аѕаш

ћыны бар семсер ћойѕан. Белiндегi белдiкке аѕаш

ћынды ћанжар – аћинаћ iлiнген. Белдiк аѓ, жануар

бейнелерi салынѕан алтын ћаптырмалармен ќшекей

ленген. Мќйiттiѓ сол жаѕында алтын џшты жебе,

одан жоѕарыраћ сабы жалпаћ алтын таспамен бу

наћтала оралѕан ћамшы, шаѕын жiбек ћоржын жа

тыр. Ћабiрдiѓ iшiнен басћа да к!п алтын тљймеше

лер, алтынмен апталѕан ћола тегенелер табылды.

Олардыѓ џзын саны 4000нан астам.

«Алтын киiмдi адам».

83

Ћабiрден ћыштан, аѕаштан, металдан жасалѕан ыдыс

тар табылды. Арасынан 26 таѓбадан тџратын жазуы бар

кљмiс табаћша шыћты. Бџл жазудыѓ сырын ѕалымдар

ќзiрге аша алмай отыр. 

К. Аћышевтiѓ пiкiрiнше, бџл

саћтардыѓ !зiндiк жазуы болѕандыѕын дќлелдейдi.

Саћтыѓ киiмi алтын тоѕалар мен жапыраћшалар,

жылћы, барыс, тауешкi, ћџс кљйiндегi жќне ћиялѕа

жайып мљсiндермен ќшекейленген. Киiмi кљн к!зi мен

ай жарыѕында жарћжџрћ ететiн сауытћа џћсайды.

Антропологтардыѓ аныћтауынша, Есiк обасын

да жерленген адам – 17–18 жас шамасындаѕы саћ

ханзадасы. Есiк ћорѕанынан табылѕан алтын бџйым

дардыѓ молдыѕына ћарап, бџл мќйiт «Алтын киiмдi

адам» деп аталды. «Алтын киiмдi адам» саћ мќдение

тiнiѓ бiрегей љлгiсi. Жауынгер саћ тайпалары ћазаћ

халћыныѓ негiзiн ћалаѕан.

4. «Аѓ стилi». Б.з.б. 8 ѕасырдан бастап Еуразия

далалы аймаћтар !ѓiрiнде аѓдарды бейнелеу – аѓ

дыћ стиль пайда болды. Оныѓ негiзгi таћырыбы –

аѓдарды жќне аѓыздаѕы ѕажайыптарды бейнелеу.

«Аѓ стилi» !нерi сќндiк сипатта ћолданылды. Ќр тљр

лi бейнелермен ћола ћазандар, ћџрбандыћ заттары,

ћаружараћтар, ат ќбзелдерi мен киiмдер ќше

кейлендi.

«Аѓ стилi» !нерi дќстљрiмен саћтар Алдыѓѕы Азия

мен Иранѕа жасаѕан жорыћтарында танысты. Осы жер

лерден саћтарѕа «!мiр аѕашы» дейтiн арыстан бейнесi

тарады. Бџл џѕым жергiлiктi жануарлар мен аѓћџстар

дыѓ, жылћы, ћой, тљйе, бџѕы, аћб!кен, барыс, жолба

рыс, бљркiт, ћасћыр, ћоян бейнелерiне ауысты.

Аталѕан жануарларды тек сќндiк љшiн бейнеле

ген жоћ, саћтар бџѕан !зiндiк мќнмаѕына, мазмџн

бердi. «Аѓ стилi» !нерiнiѓ негiзi адамныѓ ќр тљрлi

жануарлардан шыћћандыѕы туралы ежелгi аѓыз

дарда саћталѕан тљсiнiктерiмен байланысты екендiгi

аѓѕарылады. Ќрбiр ру, тайпа !зiнiѓ шыћћан тегiн

ќр тљрлi аѓдармен байланыстырѕан жќне оларды

!здерiнiѓ ћасиеттi тџмары санаѕан.

Iлдiргiсi бар сырѕа.

Есiк ћорѕаны.

«Алтын киiмдi

адамныѓ» бас  киiмi.

84

1. Саћтардыѓ ескерткiштерi табылѕан

аймаћтарды картадан к!рсет.

2. Оћулыћтыѓ мќтiнiнен саћтарда аѓ

дыћ стильдiѓ болѕанын дќлелдейтiн

жердi тауып оћы.

Ћосымша оћуѕа арналѕан материал

Ћ о р ѕ а н н ы ѓ   ћ џ р ы л ы м ы

Ћ о р ѕ а н н ы ѓ   ћ џ р ы л ы м ы

Ћ о р ѕ а н н ы ѓ   ћ џ р ы л ы м ы

Ћ о р ѕ а н н ы ѓ   ћ џ р ы л ы м ы

Ћ о р ѕ а н н ы ѓ   ћ џ р ы л ы м ы

?!

?

Обаларды зерттеп, саћтардыѓ жер-

леу дќстљрiн бiлуге болады. Саћтар

бренелердi бiр-бiрiне тыѕыз орналасты-

рып саркофаг табыт жасаѕан. Онда лген

адамдарды жатћызѕан. Оныѓ астына

тсенiш тсеген. Uлген адамныѓ киiмi ал-

тынмен ќшекейленген. Жанына ћару-

жараћ, бџйымдар жќне заттар ћойылѕан.

Обаны бiрнеше ћабат етiп љю арћылы

тџрѕызѕан. Бiрiншi ћабаты – 2 метрге дейiн

iрi тастар, келесiсi – џсаћ тастар жќне то-

пыраћ. Оныѓ ћалыѓдыѕы 13 метр. Олар-

дыѓ љстiне ћалыѓдыѕы 2–3 метр болатын

тас љйiлген. Обаныѓ айналасына тас дуал

салынды. Тас дуалдыѓ маѓайына iрi тас ба-

ѕандар (менгирлер) орнатылды. Обаныѓ

iргесiнен саѕанаѕа жер астымен келетiн

арнайы жол – дромос жасалды.

Саћ дќуiрi археологиялыћ ескерт-

кiштерi негiзiнен алѕанда оба тљрiнде

кездеседi. Жетiсуды мекендеген

саћтардыѓ обаларын клемi жаѕынан

љш тљрге блуге болады. Бiрiншiсi –

љлкен обалар. Олардыѓ шеѓберлерi-

нiѓ диаметрi 48 метрден 104 метрге

дейiн, биiктiгi 7 метрден 20 метрге

дейiн болады, яѕни алты ћабат љйдiѓ

биiктiгiндей екен. Екiншi тљрi – орташа

обалар. Олардыѓ диаметрi 30 метр-

ден 45 метрге дейiн, ал биiктiгi 2–6

метр. Љшiншi – кiшi обалар. Саћ оба-

ларыныѓ бџл тљрiне диаметрi 6–18

метр, биiктiгi 50 сантиметрден бiр мет-

рге дейiнгi обалар жатады.

Обалардыѓ клемi мен биiктiгiнiѓ ќр

тљрлi болуыныѓ зiндiк мќнi бар. Оба-

3. Саћтардыѓ дљниетанымы туралы ћандай

ћорытынды жасауѕа болады?

4. Саћтардыѓ ќйгiлi археологиялыћ ес

керткiштерiн ата.

1. «Аѓ стилiнiѓ» пайда болѕан мерзiмi

а) б.з.б. 5 ѕасыр

ќ) б.з.б. 6 ѕасыр

б) б.з.б. 7 ѕасыр

в) б.з.б. 8 ѕасыр

2. «Аѓ стилi» дќстљрiмен саћтардыѓ танысћан жорыѕы

а) Индияѕа

ќ) Алдыѓѕы Азия мен Ћытайѕа

б) Алдыѓѕы Азия мен Иранѕа

в) Ћытай мен Љндiстанѕа

3. «Алтын киiмдi адам» табылѕан ћорѕан

а) Есiк ћорѕаны

ќ) Бесшатыр ћорымы

б) Брiћазѕан тџраѕы

в) Ботай ћонысы

Тќж киген адам

бейнеленген

мр-жљзiк.

Есiк ћорѕаны.

85

Есiк ћорѕаны.

лардыѓ љлкен, орташа, кiшi болуы онда

жерленген адамныѓ бедел-даѓћына,

ќлеуметтiк-ћоѕамдыћ орнына байланыс-

ты. Мџны былай тљсiну керек. Даѓћы шыћ-

ћан тайпа ксемдерiн, аса белгiлi адам-

дарды клемдi, зќулiм обаларда, ал

ћатардаѕы ћарапайым адамдарды шаѕын

обаларда жерлейтiн болѕан.

Ксемдер мен жауынгерлердi жер-

легенде, олардыѓ жанына садаћ, жебе,

айбалта, ћару-жараћ тљрлерiн ћоса км-

ген. Ћауым мљшелерiнiѓ еѓбек ћџралда-

ры ћоса жерленген. Халыћ жиналысыныѓ,

яѕни тайпаныѓ барлыћ ер адамдарыныѓ жи-

налысыныѓ рлi кљштi болѕан, ол ксем-

дерге де ыћпал еткен.

жүктеу/скачать 107,77 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: