Табылған жері Африка (Кения жеріндегі Олдувай шатқалы) 1 млн 750 мың жыл

1893-1895 жылдар аралығында Сібір теміржолы салынды. Бұл теміржолдың 178 шақырымы Қазақстан жерінде төселді.

1893-1897 жылдар аралығында Орал-Рязань темір-жолы салынды. Оның 194 шақырымы Қазақстан жерінде төселді.

1906 жылы ұзындығы 1656 шақырым болатын Орынбор-Ташкент теміржолы іске қосылды. Бұл жолдардың Қазақстанды Ресейдің дамыған экономикалық аудандарымен байланыстыруда маңызы зор болды.

1902 жылы Қазақстандағы өндіріс орындарының саны 8887-ге, ондағы жұмысшылар саны 25392-ге жетті.

XX ғасырдың басында Қазақстан жеріндегі ең ірі өнеркәсіп орындары: Қарағанды көмір шахтасы, Успен кеніші, Спасск мыс зауыты, Риддер металлургия комбинаты. Осы өнеркәсіп орындарының әрқайсысында 300-400 жұмысшы болды. Ал Орынбор-Ташкент теміржол құрылысында 30000-ға жуық адам еңбек етті.

Аграрлың саясат

XX ғасырдың басында орыс шаруаларын Қазақстан жеріне қоныстандыру ісі жалғасын тапты. Бұл жағдай патша үкіметінің қазақтардың жерін тартып алу, құнарлы жерлерді орыс шаруаларына бөліп беру саясатын жалғастырды. 1906-1907 жылдар аралығында патша үкіметінің қазақтардан тартып алған жер көлемі 17 миллион десятина болды. Патша үкіметінің аграрлық саясаты 1905-1907 жылдардағы революцияға алғышарт болды.

Олар:

- Торғай облысынан И. Голованов,

- Орал облысынан Космодьямский,

- Жетісу облысынан М. Гаврилов,

- Семей облысынан Н.Я. Коншин,

- Сырдария облысынан Колендзян.

Жалпы, 1905-1907 жылдардағы революциялық қозғалыстар қазақ жұмысшы табының толық қалыптаспауы, жұмысшылардың біріге алмауы, крзғалысты басқаратын демократиялық топтардың әлсіз болуы себептерінен жеңілді. 1905-1907 жылдардағы революциялық қозғалыстар патша үкіметіне қарсы мол тәжірибелер жинақтады, революциялық қозғалыс өкілдерін жинақтауда үлкен үлес қосты. Революция Қазақстанның саяси дамуына зор әсер етті.
Қоныс аудару саясаты және реакция кезеңі
Революцияның бәсендеген реакция кезеңінде патша үкіметінің жер саясаты орыс, украин шаруаларын қазақ жеріне қоныс аударту күшейді. Бұлжағдай, әрине, патша үкіметінің Қазақстанды отарлауды жеделдетуінің бір көрінісі еді. 1906, 1910 жылдары қабылданған Столыпиннің аграрлық реформасы орыс шаруаларын Қазақстан жеріне қоныстандыру арқылы революциялық қозғалыстарды басу мақсатын ұстанды. 1917 жылға дейін патша үкіметі қазақтардан 45 миллион десятина жерді тартып алды. 1907-1914 жылдар аралығында Қазақстан жеріне қоныс аударғандар саны 714395 адам болды. Қоныс аудару нәтижесінде жергілікті қазақ халқының Қазақстандағы үлесі айтарлықтай кеміді.
Облыстардағы қазақтардың үлесі:

1. Ақмола облысы - 36,6%;

2. Семей облысы - 73%;

3. Жетісу облысы - 60,5%;

4. Сырдария облысы - 62,3%;

5. Торғай облысы - 58,7%;

6. Орал облысы - 56,9%.

Бұл көрсеткіштер облыстардағы қазақ халқының кеми бастағандығын дәлелдейді.

А. Байтұрсынов - қазақ әдебиетін және лингвистика ғылымын дамытуға үлес қосқан ғалым. 1913 жылы А. Байтұрсынов "Қазақ" газетін шығара бастады. Алашорда үкіметінін, үнқағазы болған "Қазақ" газетінің редакторы қызметін 1917 жылға дейін атқарған. А. Байтұрсыновтың "Маса" (1911) өлеңдер жинағы Орынбор баспасынан жарық көрген.

Ш. Құдайбердиев - Абайдың шәкірті, XX ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінің ірі тұлғаларының бірі. Парсы, түрік, араб, орыс тілдерін меңгерген. Ш. Құдайбердиевтің "Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі" (1911) атты тарихи еңбегі, "Қазақ айнасы" (1912) атты өлендер жинағы жарық көрген. Поэмалары: "Қалқаман-Мамыр", "Еңлік-Кебек".
Ағарту ісі
1906 жылы патша үкіметі оқу-ағарту ісінің ережелерін бекітті. Ереже қазақ жерінде орыс мектептерінің көбеюіне жол ашса, медреселердің жұмыс істеуіне шек қоя бастады. Ағарту ісін дамытуға қаржы өте аз бөлінді. "Айқап" журналы, "Қазақ", "Степной край", "Сибирская жизнь" газеттері қазақ халқының негізгі басылымдары ретінде ағарту ісін дамытуға үлкен үлес қосты.
Музыка және ауыз әдебиеті
XX ғасырдың басындағы қазақ ауыз әдебиетінің дамуына Жамбыл Жабаев, Нүрпейіс Байғанин сияқты қазақ әдебиетінің өкілдері үлес қоса білді. Ал музыка мәдениеті бүл кезде жақсы дамыды. Осы кездегі музыка мәдениетінің дамуына үлес қосқан ірі тұлғалар: Дина Нұрпейісова, Балуан Шолақ Баймурзин, Үкілі Ыбырай, Әміре Қашаубаев, Қали Байжанов, Естай Беркімбаев.

Осы кездегі белгілі әндер: Тәкку" (Үкілі Ыбырай), "Майда-қоңыр" (Естай) т.б.

Патша үкіметі Қазақстанды отарлау шараларын кең көлемде жүзеге асырды. 1907-1912 жылдар аралығында Ресей қазақтардың пайдаланып жүрген 40 млн га жерін Қазақстанға қоныстандырылған 2400 мың адамға алып берді.

1917 жылы қазақтардан әр түрлі мақсатта 45147765 десятина жер алынды.

I дүние жүзілік соғыста майданды шикізатпен қамтамасыз етуші болған Қазақстанның жағдайы өте ауыр болды. Соғыс Қазақстанның шаруашылығын күйретіп, халықтың әлеуметтік жағдайын шиеленістіріп жіберді. Соғыс кесірінен болған әлеуметтік жағдайдың ауырлығына байланысты жер-жерде бой көтерулер болды. 1915 жылы Екібастұз шахтасында, Спасск кенішінде, Орынбор-Ташкент темір жолында, 1916 жылы Семейде, Верныйда жұмысшылар ереуілі болды.

Мұның бәрі 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыстың алғышарттары болды. Қазақ даласында осылай жалпы ұлттық дағдарыс жетілді.
Көтерілістің басталуы
Себебі - 1916 жылғы 25 маусымдағы патшаның «соғысып жатқан аудандарға қорғаныстар мен әскери қатынастар орнату жөніндегі жұмыстар үшін», яғни қара жұмысқа Қазақстан мен Орта Азиядан бұратана халықты алу туралы жарлығы. Қазақстан мен Орта Азиядан қара жұмысқа 19-43 жас аралығындағы 500 мың адамның алынуы көзделді.

Бұған жауап ретінде бүкіл Қазақстанды қамтыған ұлт-азаттық қозғалыс басталды.

Көтерілістің қозғаушы күші - қазақ жұмысшылары мен қолөнершілері.

Қазақтың ұлттық-демократиялық зиялыларының көзкарасы (Ә. Бөкейханов, М. Дулатов, А. Байтұрсынов т.б.):

- қарсыласпай бұйрықты орындау;

- соғыс аяқталған соң, қазақ ұлттық автономиясын кұру;

- қару-жарағы мықты патша армиясымен қарсыласпай, олардың жазалау шараларынан халықты аман сақтап қалу;

- патша үкіметімен барлық жағдайды ымыра арқылы жүзеге асырут.б.

Революцияшыл-демократияшыл зиялылардың ірі тобы бұл көтерілісті қолдап, көтеріліске қатысты. Олар: Ә. Жангелдин, Т. Бокин, Т. Рысқұлов, Ә. Майквтов, С. Сейфуллин, С. Меңдешев, Б. Алманов т.б.

Патша үкіметі үстем тап өкілдерін (болыстық шенеуніктер, имамдар мен молдалар, үкіметте лауазымды қызмет атқаратындар, ақсүйектер) жоғарыдағы алымнан босатты.

Патша үкіметі осылай үстем тап өкілдерін өздерінің қол шоқпарына айналдырды. Бұл жағдай қарапайым адамдарды одан әрі ашуландырды.

Барлық жерді көтеріліс қамтыды. Көтерілісшілер қатары күннен-күнге көбейді. Көтеріліске шыққандар патша отрядтарымен қақтығысып, барлық болыс ауылдарын ойрандады. Болыстар, патша үкіметінің көптеген шенеуніктері көтерілісшілер қолынан қаза тапты.

Көтерілісшілер бұрынғы дәстүрлі басқару жүйесін қайтадан орнатты. Шерубай болысында Нұрлан Қияшев, Қарашақ болысында Оспан Шонов, Жайымтал болысында Бекболат Әшекеев хан болып сайланды. Торғай, Ырғыз уездерінде 9 хан сайланды. Әскери, құқықтық жүйені қалпына келтірді.
Көтерілістің Жетісудағы орталығы
Жетісу - 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыстың ірі орталығы.

Көтеріліс басшысы - Бекболат Әшекеев. Жекелеген аудандардағы көтеріліс басшылары: Верныйда Бекболат Әшекеев, Тоқаш Бокин; Қарқарада Жәмеңке Мәмбетов, Ұзақ Саурықов; Меркеде Ақкөз Қосақов т.б.

Бұл кезде Түркістан өлкесінің генерал-губернаторы Куропаткин болды.

1916 жылы 3 тамызда 2000-ға жуық көтерілісші Асы маңында патша отрядына шабуыл жасады. 1916 жылы б тамызда 5000-ға жуық көтерілісші Самсы станциясын басып алды.

8 тамызда Ақсуда өткен съезден кейін көтерілісші қазақтарға щлрғыздар да қосыла бастады. Көтерілісшілерден үрейленген патша үкіметі көтерілісті тез арада басу мақсатында жедел шаралар қолдана бастады.

Қазақ, қырғыз көтерілісшілері Тоқмақты қоршады. Оған 10000-дай көтерілісші қатысты. Владислав, Таврия сияқты қоныстар көтерілісшілер қолына өтті. 1916 жылы 11 тамызда көтерілісшілер Қарқара жәрмеңкесін басып алды. Меркеде, Әулиеатада, Лепсіде көтерілісшілер патша отрядтарымен күрес жүргізді.

Патша отрядтары аса қатыгездікпен көтерілісті басуға кірісті. 14 батальон, 42 зеңбірек, 97 пулемет қолданылды. Жазалау отрядтары мыңнан астам бейбіт тұрғындарды да қырып тастады. Мысалы, Самсы асуы маңында 300 адамды қырып тастаған.

Патша үкіметі кетеріліске қатысқан ауылдарға да қатал жаза қолданды. Мысалы, Жетісуда халықтан 2510360 десятина жер тартып алынса, 237 мың адамды жазалаушы отрядтар Қытайға куып жіберген.

Торғайдағы көтеріліс ұзақ әрі табанды, ұйымдасқан түрде өтті.

Көтерілісшілер Нияз бидің немересі қыпшақ Әбділғафар Жанбосыновты хан етіп сайлады.

1916 жылы қыркүйек айында Торғайдағы көтерілісшілер саны 20000-қажетті. А. Иманов Қостанай, Торғай, Ақмола, Семей жерлеріндегі көтерілісшілерді қол астына біріктіре білді. Көтеріліске жан-жақтан қосылғандар өте көп болды. 1916 жылы қарашаға қарай Торғайдағы көтерілісшілер саны 50000-ға дейін жеткен. А. Иманов көтерілісшілер армиясын шебер ұйымдастыра білді.

1916 жылы 15000 көтерілісші Торғай қаласын қоршады. Бірақ ала алмады. Патша әскерімен кетерілісшілер партизандық жолмен де күрес жүргізді. Көтеріліс аяусыз басылды. Бірақ бұл көтеріліс, негізінен, Ақпан буржуазиялық төңкерісімен сабақтасты.
Көтерілістің сипаты
Көтеріліс ұлт-азаттық, империализм мен отаршылдыққа қарсы сипатта болды.

Көтерілісті басқан жазалаушыларды, А.Ф. Керенскийді және социал-демократтарды қатты сынға алды.

- көтерілістің ұйымдастырылуы мен басқарылуы дұрыс жүргізілмеді;

- жазалау отрядтарының күші басым болды, көтерілісшілердің қару-жарағы мықты болмады;

- патша үкіметі жергілікті жердегі руаралық, ұлтаралық діни тартыстар мен қайшылықтарды шебер пайдалана білді;

- ұлттық зиялылар арасында бірлік болмады;

- байлар, феодалдар көтерілісшілер мүддесін сатып кетіп отырды;

- патша үкіметі ең алдымен көтеріліс басшыларының көзін жойып отырды. Мысалы, Бекболат Әшекеевті Боралдайда дарға асты. Жәмеңке Мәмбетов түрмеге қамалды.
Көтерілістің тарихи маңызы
Көтеріліс Қазақстан халқының революциялық сана-сезімінің өскенін, отарлау саясатына қарсы күресе алатын күш екенін көрсетті. 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс империяға қарсы көтерілістердін, ішіндегі ең ірісі болды. Кетеріліс революцияға алғышарт қалыптастырды.
Көтеріліс басшылары
Бекболат Әшекеев (1848-1916)- Жетісудағы 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістің басшысы. Көтерілісшілерді басқарып, оларды ұйымдастыруда шеберлік көрсете білді. Халықты жазалаудан құтқару мақсатында патша үкіметіне өз еркімен берілді. Ол Боралдайда дарға асылды.

Әбділғафар Жанбосынов (1870-1919) - қыпшақ руынан шыққан Нияз бидің немересі. 1916 жылы көтерілісшілердің қолдауымен Торғай қыпшақтарынын, ханы болып сайланған.

Жәмеңке Мәмбетов (1838-1916) Жетісудағы Қарқара болысындағы көтерілісті басқарған. 1916 жылы Пржевальск түрмесінде өлтірілген.

Ұзақ Саурықов (1851-1916) - Қарқара болысындағы көтеріліс басшысы.

1916 жылы Пржевальск түрмесінде атылған.