Тақырыбы: Қазақ тіліндегі етістікті фразеологизм мазмұНЫ
жүктеу/скачать 220,5 Kb.
|
dip -qazaq-tilindegi-etistikti-frazeologizm (1)
- Бұл бет үшін навигация:
- ҚОРЫТЫНДЫ
| Күре тамыры адыраю – қызараңдады, қызбалық көрсетті. Біз түк білмейміз, біз де білмейміз деп надандығымызды білімдікке бермей таласқанда өлер-тірілерімізді білмей күре тамырымызды адырайтып ктееміз Абай Қара сөздері 48 б..
Сабасына түсу – ашу, ызасы басылып, саябыр қалыпқа келді. Тасқыны басылып, ызғары қайтсын, ашуы сабасына келсін 6. 336. Көңіл тоны жібу – Көңілдің тоңы жібіп, бұрынғысындай еміреніскен күйді қайта таба алмаған 6. 337. Қапыда қлу – аңдаусыздық, қамсыздық өкініші туралы айтылады. Сілтер семсер бар болса, қалай сілтесең де қапы кеттім дейтін күнім емес, тек сол ғана! – деп тоқтады 6. 212. Санын соғу – қатты өкінді, алданып, опық жеді. Қарға іздерін қардағы қалған қоян жымы деп, Қарғабайдың алданып, санын соққан күні көп С. Мәуленов. Сіркесі су көтермеу – ештеңені көңілі жақтырмау, ештеңеге зауқы болмау. Сіркем су көтермей, ықылым жоқ Жамбыл. Лексика-семантикалық топтағы тіркестермен мағыналас, авторлық қолданыста олар “құбылып” экспрессивті-эмоциональды бояулары қаныға түседі. Мысалы: Кемпірдің мұндай қауіп үстінде көкірегін қарс айыра алмайтын арманының бірі де сол болатын. Осы естігеніңнің бір де бірін Айғызға айтпай тұра тұр. Онсыз да қан жүрегі қақ айырылып жүр ғой 6. 184. Сонымен қатар, жағымсыз эмоциялы етістікті фразеологизмдерді жылау, қорқу етістікті фразеологизмдер деп қарастырамыз. Жылау етістікті фразеологизмдері: жылау – жоғары эмоциялық күй болғандықтан, оны бейнелейтін етістікті фразеологизмдердің образдылығы да ерекше: ботадай боздау, зар еңіреу – ағыл-тегіл жылады. Бұл лексика-семантикалық топтағы етістікті фразеологизмдегі ортақ сема – көзден жас ағу, оларды өз ішінен ситуацияға, жылау амалына қарай жіктеуге мүмкіндік беретін айырым семалар бар. “Сезім күйін жеткізуші адам мен сол эмоция иелерінің /күлген, жылаған адамдар/ арасындағы логикалық байланыс, әрине, тіл арқылы жүзеге асады. Айтушы көрген оқиғаны қабылдау дәрежесіне қатысты, екіншіден, сол ұғым, түсініктің өзіне қалай әсер еткенін жеткізу түрлі сипаттағы тұрақты сөз тіркестерін, фразеологизмдер қолданылады” 23. 62. Ал қорқу етістікті фразеологизмдеріне келер болсақ, ол сан алуан формада көрінеді. Адам қорыққандағы көңіл-күйін мынадай етістікті фразеологизмдер өрнектейді: шыбын жаны шыға жаздау; Қанды көз қорқау қағып шықса аспанға, Көре тұра қалады қашқан түлкі, Құтылмасын білген соң құр қашқанға Аузын ашып, қоқақтап, тісін қайрап, ол да талас қылады шыбын жанға 7. 79. Жаны мұрнының ұшына келу – қатты қорқу. Жүрегі мұздап қоя беру – қатты қорқу. Қорқу етістікті фразеологизмдері көбінесе семантикалық фразеологизмдер болып келеді, “көз”, “төбе”, “жүрек”, “тізе” есім сөздері мен етістіктің тіркесуі арқылы жасалады. Мысалы: Үйдегі екеуінің де жүрегі су ете түсті 6. 51. Адам көңіл-күйін білдіретін етістікті фразеологизмдер жағымсыз-жағымды эмоцияны қамтып, эмоцияның ең қарапайым түрінен, күрделі /қуаны, қорқу, ашулану/ түріне дейін сипаттай алады. “Фразеологитзмдер эмоциялы-экспрессивтік тіркестерімен адамның бүкіл психологиялық сәттерін образдылықпен жеткізуге таптырмайтын құрал” 21. 68 - деп өз пікірін білдіреді. Белгілі бір жанрдағы фразеологиялық құрылымдардың қарастырылуына байланысты Г. Кусимованың “Фразеологизмы в казахском эпосе” атты зерттеу жұмысын атап айтуға болады. Қазақ эпосындағы фразеологизмдердің семантикалық топтары мен түрлерін қарастыра келіп, оныт мынадай топтарға бөліп қарайды: 1. Салт-дәстүрге байланысты фразеологизмдер: құрсақ шашу, құда түсіп, құйрық жеу, ақ кілемге салу т.б. 2. Діни наным-сенімге байланысты фразеологизмдер: құдай атсын, Алла риза болсын т.б. Сонымен бірге эпостарда жиі кездесетін Баба түкті Шашты Әзіз, Ғайып ерен, қырық шілтен, жеті кәміл пір. 3. Сандарға қатысты фразеологизмдер: он сан оймауыт, тоғыз сан торғауыт – көптік мағынаны білдіреді; тоғыз көзді кіреуке – фольклордағы батырлардың киімі; қырық мың үйірлі Қият – халық. 4. Қазақ эпостарына жататын дәстүрлі штампталған фразеологизмдер: әулиеге айтып, Қорасанға қой айтып, атса мылтық өтпейтін, шапса қылыш кеспейтін. 5. Эпостағы мақал-мәтелдер. 6. Поэтикалық фразеологизмдер: жиі кездесетін эпитеттер – қанды ауыз көбе, туған айдай толқыған, исі жұпар аңқыған, қырық бес кез қызыл ер, қыналы бармақ, жез тырнақ. 7. Жаугерлік әскери бағыттағы фразеологизмдер: а/ жаугершілік кезіндегі батырдың психологиялық жағдайы, ұрыстың нәтижесіне қатысты фразеологизмдер: айдарлысын құл қылды, тұлымдысын тұл қылды; ә/ қару-жарақтары: толғамалы ақ сүңгі, қозы жауырын жебе. 8. Мінез-құлыққа байланысты фразеологизмдер: Шаш ал десең, бас алады. 9. Психологиялық жағдайды көрсететін фразеологизмдер: іші күйді, аһ ұрды . 10. Суреттеуге қатысты фразеологизмдер: кер маралдай керіліп, бір басарға ерініп . 11. Қозғалысты сипаттайтын фразеологизмдер: тап бергенде, шап берді. 12. Қоғамдық-саяси ұғымды білдіретін фразеологизмдер: аузына ақ тимеген қу кедей, жалаң аяқ жарлы. 13. Адамдар арасындағы жақындықты білідретін фразеологизмдер: қарға жүнді қаттастым, үйрек жүнді оттастым – туған бауыр деген мағына береді. 14. Ақ тілеулі немесе қарғыс мәнді фразеологизмдер: а/ қан жауғыр, құм құйылсын көзіңе т.б. ә/ айың оңынан тусын, жұлдызың жоғары болсын т.б. Сан мыңдаған фразеологизмдерді жан-жақты зерттей, тақырыптық-мағыналық топтарға жіктеу арқылы ғана халықтың тіл байлығын, өмірін, қандай кәсіптермен шұғылданғанын анықтауға болады. Осы жүйеде топтастырудың нәтижесінде әдет-ғұрып, салт-дәстүр түрлерін, діни наным-сенімдік көзқарастарын, тарихи оқиғалардың сарынын, ұлттық ерекшеліктері мен игі қасиеттер белігісін байқауға болады. Бұл – тарихтың сара жолдарын, сан қилы замана өткелдерін, этностың өзіне ғана тән ұлттық ерекшеліктерін тілде сақтау арқылы болашаққа жол салу, келешек ұрпаққа бағыт-бағдар беру деген сөз. Сонымен ІІІ тарауды қорытындылап, ой таразысына салсақ адам өміріне қатысты етістікті фразеологизмдер шартты түрде бес лексика-семантикалық топқа бөлінеді: актив әрекет, іс-қимыл; сөйлеу; қалып және сапа; көңіл-күй етістікті фразеологизмдер. Сондай-ақ Г. Кусимованың жіктеуімен және де діни наным-сенімге, поэтикалық мінез-құлыққа, қоғамдық саяси ұғымды білдіретін психикалық жағдайға байланысты жасалған фразеологиялық тақырыптық-мағыналық топтарға жіктеледі. Әрбір лексика-семантикалық топ мағыналық жағынан, функционалдық, стильдік қызметімен ерекшеленеді. ҚОРЫТЫНДЫФразеологиялық бірліктер ұлттық тілдің ерекше жүйесі болып табылады. Фразеологизмдерді тілдің құрылымыдық бірліктері ретінде қарастырудың теориялық негіздері мен принциптері тіл білімі қала берді түркітану ғылымында аса көрнекті фразеолог, академик І. Кеңесбаевтың зерттеулерінде қалыптасқан болатын. Қазақ тіл білімі түркітануда фразеологиялық ілімнің қалыптасып дамуына ықпал етті. Фразеологизмдерді номинативтік бірлік деп қарау негізінде етістікті фразеологизмдердің даму бағдарын ұсындық. Ұлттық фразеологиялық қордағы фразеологизмдердің мағынасы, синонимдік қатары, варианттарды зерттеу елегінен өтіп, едәуір ғылыми нәтижелерге қол жеткізді. Міне, бұл бағыттағы зерттеулер фразеологизмдерді таза құрылымыдық тұрғыдан тексеруге жатады. Фразеологизмдерді құрылымдық тұрғыдан зерттеу кезінде оның құрамындағы сөздің мағынасын ашу, этимологиялық талдау жасау, варианттарын көрсету, синонимдік қатарын анықтау тәрізді маңызды жұмыстар атқарылды. Біздің еңбегімізде етістікті фразеологизмдерге грамматикалық семантикалық, мағыналық топтарына мән бердік, жазылған ғылыми-зерттеу жұмыстарын шама-шарқымыз жеткенше бір жүйеге топшыладық. Сондай-ақ жалпы халықтық тілдегі фразеологизмдерді етістікті фразеологизмдер негізінде қарастыру арқылы олардың тілдік табиғатын тілдік тұрғыда тереңірек түсініп, қазақ фразеологиясы саласында теориялық зерттеулердің пайымдаулардың шеңберін кеңейте түстік, сонымен бірге әр типтегі фразеологиялық бірліктерді қарастырудың тәсілі мен әдісін нақтылай түсуге мүмкіндік жасадық. Диплом жұмысын жазу барысында әдеби тіл үлгілеріндегі тұрақты сөз орамдарын қарастырудың теориялық мәселелерін айқындай түсуге септігін тигізуі мүмкін. Тұрақты сөз орамдарын немесе фразеологизмдерді тілдік құрылымдық жүйе ретінде күрделі бірлік ретінде лингвистикалық деректерді молынан пайдалана отырып жан-жақты қарастырдық. Тұрақты сөз орамдары әдетте сөйлеу кезінде жасалмайтындығын. “даяр” күйнде қолданылатынын, тұлғасы жағынан сөз тіркесі немесе сөйлемге, мазмұн жағынан дара сөзге ұқсас тиянақты тілдік бірліктердің қатарына жататындығына тоқтала келе олар фразеологиялық мағынасынан басқа мәдени ұлттық мазмұнға, өзге тілдік бірліктерге қарағанда аса бай болатындығы ескерілді. “Фразеологимздердің грамматикалық ерекшеліктері” деп аталатын алғашқы тарауда қазақ тіліндегі фразеологиялық тұлғалар, олардың сөз табына қатысы лексикалық құрамы мен грамматикалық сипаты, компонент құрамы, морфологиялық құрылысы, синтаксистік қызметі жиналған материалдармен талданды. Сонымен бірге қазақ тіл білімінде фразеология мәселелері 40-жылдардан бастап зерттеушілер назарына ілінгендігі, олардың зерттеу объектілері болды. Екінші тарауда етістікті фразеологизмдердің бір мағынада жұмсалуымен қоса, бірнеше мағынада жұмсалатындығы да тілдік тұрғыда қарастырылды. Алайда фразеологизмдердің бәрі бірдей емес, идиомалық түрлері әрдайым дара мағыналы болады, ал фразалық тіркестердің кейбіреулері ғана көп мағыналы болатындығы байқалады. Сондай-ақ етістік фразеологизмдерінің варианттылығы етістік фразеологиялық синонимдер, етістік фразеологиялық антонимдер өз ішіндегі компоненттермен салыстыру арқылы байқалады. Үшінші тарауда етістікті фразеологизмдерді мағыналық топқа жіктеу үшін анықтауды бірінші кезекте қажет ететін етістіктің семантикасы мәселесіне тоқталдық. Түркі және қазақ тіл біліміндегі тәжірибелерге сүйене отырып, етістікті фразеологизмдерді былай топтастырып қарастырдық. Топтастыруда лексика-семантикалық топ мүшелерінің жалпылауыш семалар арқылы байланысуын, парадигмалық қатар жасау мүмкіндігін, мағыналық жағынан ұштасып жатуын, а/ актив әрекет, іс-қимыл етістікті фразеологизмдер, ә/ сөйлеу етістікті фразеологизмдер, б/ қарым-қатынас етістікті фразеолгизмдер деп бірнеше топқа бөліп қарастырдық. Сонымен қатар жағымсыз эмоциялы етістікті фразеологизмдерді жылау, қорқу етістікті фразеологизмдер деп қарастыра отырып, шылацу етістікті фразеологизмдерді оны бейнелейтін етістікті фразеологизмдердің образдылығы да ерекше екендігіне мән бердік. жүктеу/скачать 220,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|