Тақырыбындағы халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары

398 
қайсысын алып қарасақ та, барлығында дерлік басты назарға үстіртін деңгейде болсын прагматика 
мәселесі сөз болады. Тіл білімінде біршама кең қолданысқа түскен "прагматика" терминінің 
анықтамасы Т.ван Дейкке тиесілі. Ғалым оны "тілді мәнмәтінде зерттеу" деп атап, прагматикалық 
құрылымның грамматика теориясына енуі тиіс, сонда ол тілдік форма, мағына және әрекетті 
сипаттайтын ережелер жүйесіне айналады деген пікірді ұсынған. ХХ ғ. 30-жылдары прагматика 
терминін Ч.Пирстің идеяларына сүйене отырып, семиотиканың негізін қалаушылардың бірі, 
америкалық ғалым Ч.Моррис енгізген болатын. Ғалым прагматиканы тілдік таңба мен оны 
қолданушысының арасындағы қарым-қатынасты зерттейді деп анықтайды. 
Прагматиканың негізгі мәні – тілдік факторларды адам қызметіндегі аспектіде зерттеу[1]. 
Лидер (ағылшынша leader — жетекші) — қоғамға, ұйымға немесе топқа ықпал етуге қабілетті 
тұлға. Халықтың немесе белгілі бір әлеуметтік топтың мақсат-мүддесін толық сезініп, қорғай білетін, 
бойына саяси қайраткерге лайықты қасиеттерді жия білген адам Лидер ретінде танылады. Лидер алға 
қойған мақсатқа жету үшін белгілі бір әлеуметтік ортада адамдардың күш-жігерін біріктіріп, іс-
әрекетін қоғам мүддесіне сай жүргізеді [2]. 
Лидерге алғырлық, ақылдылық, қажырлылық, ұйымдастырушылық, жұртқа жағымдылық, 
сондай-ақ өзіне жауапкершілік ала білу және іскерлік таныта білушілік, т.б. қасиеттер мен қабілеттер 
тән болғандықтан, біздің мақсатымыз – Президенттің "Сындарлы қоғамдық диалог – Қазақстанның 
тұрақтылығы мен өркендеуінің негізі"
 
атты Жолдауы арқылы социум мүшесі болып табылатын 
адресатқа психика-эмоционалды тұрғыдан әсер етуін, адресаттың қандай да бір әрекетке баруына 
қаншалықты дәрежеде түрткі болатындығын, автордың қай сөзге баса мән беріп, тілдік бірліктерді өз 
түпкі ниетіне сай етіп іріктей білгендігін анықтау. Осы айтылған мақсаттарға жету үшін үш міндетті 
шешу көзделді: 
1) Тақырыпаттың прагматикалық қызметін анықтау; 
2) Жолдаудағы тілдік қолданыстардың қызметін көрсету; 
3) Тактикаларды саралау. 
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың Қазақстан халқына жасаған тұңғыш Жолдауы 
"Заман талабына сай тиімді мемлекет", «Азаматтардың құқықтары мен қауіпсіздіктерін қамтамасыз 
ету», «Қарқынды дамыған және инклюзивті экономика» және "Әлеуметтік жаңғырудың жаңа кезеңі" 
деп аталатын төрт бөлімнен тұрады. Жолдауда мемлекетіміздегі бүгінгі таңдағы ең өзекті мәселелер 
көтеріліп, оларды нақты шешу жолдары айқындалған, қоғамдық диалог, ашықтық басым бағыт 
ретінде танылған.
Тақырыпат – мәтіннің прагматикалық мүмкіндігін арттыра түсетін микрокомпоненттердің 
бірі. Оның негізгі қызметі: белгі, хабар беру; қызықтыру, мәтінді ұйымдастыру. Тақырыпат – мәтін 
мен оқырман арасындағы байланысты күйшейтетін, оған әсер ететін мәтін компоненті. Оқылмаған 
мәтін коммуникативті қызмет атқара алмайтыны белгілі. Ал оны оқырманға оқытудың кілті – 
тақырыпат. Оның тартымды, мазмұнды, әсерлі болуы автордың шеберлігінің дәлелі. 
"Сындарлы қоғамдық диалог – Қазақстанның тұрақтылығы мен өркендеуінің негізі"

атты 
тақырыпаттың прагматикалық қызметі: 

•
Тақырыпат ашық мазмұнда берілген; 
•
Мәтін мазмұны жинақталып, тақырып атында көрініс берген; 
•
Автордың көтерген проблемасы мен коммуникативтік мақсатын айқындап тұр. 
Әрбір тілдік қарым-қатынас жағдайының стратегиясы болады. Стратегияға жағдайды 
бағдарлау, табысқа жету үшін ықпал ететін бағытты анықтау, ұйымдастыру жатады. Тілдік стратегия 
тілдік құралдарды қолданатын коммуникативтік тактикаға негізделеді. Ал тактика ортаның 
ерекшелігіне байланысты өзгеріп отырады.
Публицистикалық стильде басым қолданысқа ие коммуникативтік тактикалар: 
1) Абырой-беделді алға тарту, яғни белгілі бір адамның айтқан қанатты сөзін, мақал-
мәтелдерді, пікірін негізге алып, ойды дәйектеу. 
2) 
Коммуникантты өзімсіну немесе интимизация. Бұл тактика грамматикалық көрсеткіштер 
(тәуелдік жалғауы мен жіктік жалғау) арқылы жүзеге асады.
3) Фактілерді қарама-қарсы қою тактикасы [3]. 
Осы тактикалардың ішінде жолдауда кең қолданылғаны - коммуникантты өзімсіну немесе 
интимизация тактикасы және абырой-беделді алға тарту тактикасы. «Коммуникантты өзiмсiну 
(интимизация)» әдiсi негiзiнен есiмдiктердiң, тәуелдiк, жiктiк жалғаудың көмегiмен берiледi. Мәтiн 
авторы бұл грамматикалық тұлғаларды оқырмандарға өзiнiң жақындығын, көзқарастарының бiр 
екендiгiн көрсету үшiн ұтымды қолданады. Мысалы:
 

399 
•
Біз еліміздің жаңа тарихындағы маңызды белеске жақындап келеміз
•
Біз өз жұмысымызда Елбасы ұсынған Бес институционалды реформа мен Ұлт 
Жоспарын толыққанды жүзеге асыру қажеттігін басты назарда ұстауымыз керек.
•
Еліміздің қоғамдық-саяси өмірін жаңғыртпай, табысты экономикалық 
реформаларды іске асыру мүмкін емес. Бұл – біздің ұстанатын басты қағидатымыз. 
•
Елімізді өңірдегі көшбасшы ретінде танытып, Орталық Азиядағы беделімізді 
арттыру – стратегиялық міндет. 
•
Мемлекет басшысы ретінде тағы да мәлімдеймін: жеріміз шетелдіктерге 
сатылмайды. Оған жол берілмейді. 
Мәтін авторы 
біз, еліміз, жеріміз, біздің қағидатымыз, беделіміз
деген сөздер мен сөз 
тіркестері арқылы оқырман қауымын өзімсініп, айтылғандардың барлығының халыққа ортақ 
екендігін көрсетуге тырысқан. 
Абырой-беделді алға тарту тактикасы – қазақ халқы бұрыннан қолданатын тиiмдi әдiс. 
«Өнер алды қызыл тiл» деп шешендiктiң мәнi мен мағынасын ертеден терең түсiнген 
халықтың бiрi – қазақ халқы өз ойын ашық жеткiзiп, тыңдаушысына әсер ету үшiн ұлы, 
ойшыл, бiлiмдар адамдардың, ғалымдардың, ел сыйлаған қариялардың, шешендердiң сөздерiн 
алға тартып, олардың абырой-беделiне арқа сүйей отырып, түпкi мақсатына қол жеткiзген.
Мысалы: 
Ұлы Абай өзінің алтыншы қара сөзінде «Бірлік – ақылға бірлік» дегенін білесіздер.
Елбасымыздың «Ел бірлігі – ең асыл қасиет» деген қанатты сөзі – біздің айнымас 
қағидамыз. 
Тілдің лексикалық қазынасындағы сөздердің мағынасын, прагматикалық мақсатын айқындап 
әрі қолданысқа дұрыс енгізу мәселесі стилистика ғылымымен тығыз байланыста болады.
Безендіруші стилистика сөз образына арналады. "Образдылық", "бейнелілік", "көркемдік" - 
өте күрделі стилистикалық категория. "Образ" терминінің астарында семантикалық ерекшелік пен 
прагматикалық мақсат, стилистикалық әсер қатар үйлесіп айтылады. Сөздің образдылыққа енуі өзінің 
тура мағынасынан ауыспалы мағыналарға ойысуы, сөздің образды мағынаға ие болуы өзінің алғашқы 
номинативті мағынасының қызметін жоғалтып, ерекше бояуға енуі болып табылады, ал 
экспрессивтілік бояу стилистикалық әсер береді, автордың сөзі прагматикалық мақсатын айқын 
танытып отырады. Ал эпитетті сөздер автордың айтайын деген идеясын бейнелілік дәрежеде көтеру 
мақсатын білдіріп қана қоймайды, суреттеп отырған оқиға құбылыстың жағымды жақтарын, 
автордың көзқарасын, қоғамға көзқарасын әртүрлі мақсатта қолданылады. Мысалы, мақалада 
қолданылған эпитеттер: 
сындарлы өтініш-тілектерін, тұрақты диалог, қазіргі геосаяси ахуал, 
бейбіт акциялар, белсенді азаматтық қоғам, қайғылы оқиғалар, ұлттық компания, жаңа жоба 
және т.б. 
Мәтінде прагматикалық функция атқаратын тілдік құралдардың бірі - бағалауыш лексика. 
Бағалауыш лексика қазақ тіліндегі мол лексикалық қордың қолданбалылық қасиетін ашады. 
Бағалауыш сөздерде субъектінің объектіге деген эмотивтік қатынасы анық байқалады. Бағалаушы 
субъект үш түрлі қызмет атқарады: 
1) бағалап отырған затты тану 
2) өз тарапынан баға бере алуы 
3) прагматикалық әрекетпен байланысты эмотивтік қызмет [4, 85]. 
Азаматтардың барлық сындарлы өтініш-тілектерін жедел әрі тиімді қарастыратын 
«
Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасын іске асыру – бәрімізге ортақ міндет.
Осы мақсатпен біз белгілі қоғам өкілдерін қамтитын Ұлттық қоғамдық сенім кеңесін 
құрдық. Бұл кеңес ротациялық тәртіппен жұмыс істейді. 
Мемлекет басшысы ретінде тағы да мәлімдеймін: жеріміз шетелдіктерге сатылмайды. 
Оған жол берілмейді. 
Жолдауда перформативті етістікті сөйлемдердің кездесуі оның прагматикалық сипатын 
айқындауға мүмкіндік береді. Мысалы:
 
Мен бәріңізді мерейлі мекенімізді өркендетуге үлес қосуға 

жүктеу/скачать 7,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: