Тақырып. Жантану ғылымынын оќыту пәні, міндеттері мен маңызы

Лекцияның қысқаша курсы

Жетісай -2005 ж

1. 
   Қиялдың түрлері.
   
2. 
   Қиялдың жасалу жолдары.
   
3. 
   Қиялдың дара айырмашылықтары.
   

1. 
   Ырықсыз (пассив) қиял
   
2. 
   Ырықты (актив) қиял деп болады.
   

1. 
   түс көру
   
2. 
   адамның бір нәрсені қатты ойлауы.
   

Түс көрудің жан - жақты физиологиялығын түсіндіріп берген И.Т.Павлов.

Мидың мүндай бөліктерін "күзетші пункт" деп атайды.

Үйқы 3 фазадан түрады:

1. 
   үйықтай бастау фазасы.
   
2. 
   Қатты йықтау фазасы.
   
3. 
   Ояна бастау фазасы.
   

1. 
   Адам аспандағы бүлттарға қарап, оны адам бейнесіне
   немесе жануарларға үқсатуы.
   
2. 
   Адам әңгіме айтып отырғанда оның басынан өткен
   оқиғалары сенін көз алдыңа елестеп отыруы.
   

Қайта жасаушылық арқылы адам шындыққа сай, дүрыс образдар беріп отырады.

1. 
   Көркем әдебиетті оқып үйрену — оқығанда кітаптың тек қызық
   жерлерін ғана оқығанмен қиял дамымайды, сен - жан кітап
   мазмүнын ойға түйіп, оны көрегендей-естігендей болып отыруы
   қажет. Егер М.Ауезовтың "Абай" романын қиялы бай адам оқыса,
   онда кейіпкерлерімен бірге жүргендей болып түрлі оқиғаларды
   басынан өткізеді. Бұл қайта жасау қиялының көрінісі.
   
2. 
   Географиялық карталарды оқып үрену - Карта бетінде саяхат
   жасау бала қиялына планетаның түрлі түкпірін елестетеді.
   

2. 
   Творчествалық қиял - деп, өмірдің қай саласында
   болмасын жаңалық алуды айтады. Жазушының, суретшінің,
   ғалымның, композитордың творчествалық қиялға жатады.
   Творчествалық қиялға ғалым саласында неше түрлі жаңалықтардың
   ашылуы жат. Ғылым мен техника саласында көптеген жаңа нәрселер
   әр түрлі заттардың бөлшектерін қүрастыру арқылы пайда болған.
   Мысалы: трамвай мен автобус аэероплан мен шана т.б.
   
3. 
   Арман - деп, болашаққа келешекке бағытталған қиялды
   айтамыз.
   

"Ана" - романы да мысал болады.

1. 
   Сөйлеу туралы жалпы түсінік.
   
2. 
   Сөйлеудің мазмүндылығы мен мәнерлілігі.
   
3. 
   "Сөйлеу", "тіл", "қарым - қатынас" ұғымдары туралы
   түсінік.
   

Адам өзінің қажеттігін өтеу үшін басқа біреулермен пікірлеседі, ой бөліседі. Адам баласының сана сезімінің дамуына дыбысты тілдің пайда болуының маңызы зор болды.

Сөйлеудің пайда болуының нәтижесінде адам организм! анотомиялық өзгерістерге түсіп, дыбыс артикуляциясына қабілеті бар сөйлеу аппараты жасалды. Осының арқасында адам жеке дыбыстарды ғана емес, түрлі дыбыс тіркестерін мән — мағынасы бар сөздерді айта алатын қабілетке ие болды.

Сөйлеу адам санасының басты белгісі. Сөйлеудің қалыптасуы адамның психикалық дамуындағы алғашқы (революция) төңкеріс болды. Сөйлеу белгілері жоғары жүйке жүйесін, қызметін жетілдіреді, соның

нәтижесінде жануарларда болмайтын екінші сигналдық жүйе қалыптасады.

Рас, даму сатысында жоғарғы дәрежеге жеткен маймылдардың 52 — мәнерлі дыбыс шығаратындығы анықталған. Бірақ, маймылдың басқа да жануарлардың дыбыс шығаруы, дауыстауы — ойлауды білдірмейді, ол инстинктік мүқтаждығын сыртқа шығаратын сигнал. Бүның санамен ешқандай байланысы жоқ. Мысалы, шимпанзе баласына тідді үйрету тәжірибесі,

қолданылмайды. Ондай құрал - тіл - тек адам баласының тарихында тек еңбекпен байланысты худы. Ф.Энгельс өзінің "Маймылдың адамға айналу процесіндегі еңбектің ролі" — деген еңбегінде былай деген болатын: "сөз үжымдық еңбек процесінде қалыптасып келе жатқан адамдардың бір - біріне бірдеңе айтқысы келу мүқтаждығынан туған болатындығын айтты."

Тіл де, ойлау сияқты, еңбек нәтижесінде туды. Тіл, тек адамға тән психикалық процесс.

Сөйлеу деп - адамдардың тіл арқылы бір - бірімен қарам -қатынас жасау процесін айтамыз. Яғни тіл арқылы ойымызды басқа біреуге жеткізуді айтамыз. Сөз ойлы да мәнерлі болуы тиіс. Немесе ол коздеген мақсатына жете алмайды. Қазақтың ғүлама ғалымы Жүсіп Баласағүн "Ақылдың көркі тіл, тілдің көркі сөз" -деп тауып айтқан. М.Жүмабаевтың айтқан сөзі "Адамға тән сөйлеу әрекетінде екі сипат болуы шарт:

1. 
   Сөйлеудің мазмүндылығы
   
2. 
   Сөйлеудің мәнерлілігі
   

Сөйлеудің мәнерлілігі — дегеніміз адамның сөйлеу кезінде эмоциялық қалпын біддіре алуы, яғни әрбір сөйлемді өзінің сазымен айта алуы."

Халқымыз "Ымға түсінбеген дымға түсінбейді"деп өте тауып айтқан. Тіпті күлу мен күлімсіреудің де, жылау мен жыламсыраудың да қарым қатынастық қызмет атқаратыны да белгілі.

Сөйлесу қарым қатынастың негізгі түрі. Мүның неше түрлі нүсқалары болады. Мыс, қызмет бабы жоғары адаммен сөйлесу рәсімі бір түрлі болса, отбасында, құрбы - қүрдастармен сөйлескендегісі басқа формада болады. "Тіл" үғымының да ауқымы кең, ол көбінесе қоғамдық ғылымдарда (тарих, социология, этика, педагогика т.б.) жиі қолданылады. Тіл жеке адамның еншісі ғана емес, ол бүкіл адамзатқа ортақ қүбылыс. Тіл арқылы әр қоғамның ғасырлар бойы жинақтаған рухани мүрасы үрпақтан үрпаққа жеткізіліп отырьыады. Ал, сөз сөйлеу жеке адамның өзіндік ерекшелігі. Ол жас балада, ересек адамдарда, не қарт адамдарда, әртүрлі мамандық иелерінде сөз саптаулары түрліше көрінеді. Сөйлесу - табиғи яғни пікір алысуға байланысты қажеттілік. Осы қажеттілікті өтеуде сөйлеудің, пікірлесудің маңызы ерекше. Сөйлеудің адам өмірі үшін маңызы ерекше екендігін мына аңыз әңгімеден көруге болады. "мысал келтіру."

3-тақырып

Сөйлеу түрлері. Сөйлеу мәдениеті
Қарастырылатын мәселелер:

1. 
   Сөйлеудің түрлері.
   
2. 
   Сөйлеудің физиологиялық негіздері.
   
3. 
   Сөйлеу мәдениеті.
   

Сөйлеу бірнеше түрлерге бөлінеді;

1. Сыртқы және ішкі сөйлеу

2. 
   Сыртқы сөйлеу ауызша және жазбаша болып
   
3. 
   Ауызша сөйлеу диалогты және монологты болып
   Монологты сөйлеудің өзі 3 — ке бөлінеді:
   

1. 
   Ауызша әңгіме
   
2. 
   Баяндама жасау
   
3. 
   Сөз сөйлеу
   

Диалогтық сөйлеу — сөйлесудің ең қарапайым, ең байырғы түрі.

Диалог сөздің кейбір психологиялық ерекшеліктері мынадай:

1. 
   Диалог сөз бөгелмей еркін айтылады, ол ойды кең жайып
   жатуды тілейді.
   

1. 
   Үнемі кезектесіп айтылатындықтан ықшам келеді, тек
   әңгімелесуші адамдардың өздеріне ғана түсінікті болады.
   
2. 
   Диалогтық логикалық жағы (жоспарлығы, дәлдігі т.б.)
   кемдеу болады.
   
3. 
   Диалог сөз ым — ишаралармен бет пен көздегі мәнерлі
   қозғалыстармен (қолдың, ауыздың, көздің, қабақтың
   қозғалысы т.б.) толықтырылады.
   

баяндамашының лектородың сөздері. Монолог сөздерге тән кейбір

психологиялық ерекшеліктер мынадай:

1. 
   Монолог сөз үнемі белгілі жоспарға сәйкес қүрылады, бүл
   алдын - ала даярлықты тілейді.
   

1. 
   Монолог сөздерге логикалық жағынан қатаң талаптар
   қойылады.
   
2. 
   Монолог сөз мәнерлі, адамга эсер ететін моменттерді
   (сөзді сазына келтіріп айту) көбірек қажет етеді.
   

Монологтың байырғы алғашқы түрі алғашқы әңгіме. Ауызша әңгімеде сөйлеуші өзінің корген білгендерін не естігенін яғни көңіліне түйген жайттарды бүдан бейхабар тындаушыларға суреттей айтып береді. Халықтың ертегілері мен аңыз әңгімелерін айтушы жыраулар

Баяндама жасау дегеніміз — белгілі бір қүжаттарға негізделіп жасалады яғни белгілі бір мәселе тоңірегіндегі сарапталған ауызша хабар. Мыс, оқу жылының қорытындысы туралы мектеп директорының баяндамасы, жүргізілген ғылыми эксперименттің нәтижелері туралы баяндама.

Радио, теледидар сияқты көпшілік коммуникация қүралының дамуы монологты сөйлеудің анағүрлым қиын формасы -микрофон және теледидар камерасы алдында сөз сойлеуді туғызды. Сабақ беру практикасында мүғалім монологты сөйлеудің барлық формаларын пайдаланады.

Жазбаша сөз сөйлеу — ауызша сөз сойлеудн кейін пайда болды. Адамзат мәдениеті дамуының алғашқы кездерінің өзінде - ақ адамдар белгілі бір оқиғалар туралы деректерді үзақ мерзімге сақтау қажеттігін сезіне бастаған. Жазбаша сөз сөйлеудің алғашқы қадамы сурет арқылы берілген. Жазу — сызу дамуының бүл кезеңін — идеографиялық сөз сөйлеу деп атаған. Идеографиялық сөз сөйлеу — айтайын деген ойды толық жеткізе алмайды. Кейінірек иероглифтік жазу пайда болды. Бүл да айтайын деген ойды толық жеткізе алмайды.

Қазір біз пайдаланып жүрген жазу көп кейінірек туған. Оны ойлап табушы ежелгі финикийлер деседі. Ол алфабетикалық

жазу деп аталады. Ол графаме мен (әріппен), фонема мен (сөйленген сөздің дыбысы) белгіленеді.

Іштей сөйлеу адамның өзімен - өзі сөйлесуі. Іштей сөйлеу адамдармен қарым - қатынас жасауға арналмайды. Іштей сөйлеудің негізгі белгісі оның дауыстап айтылмауында, оны айналадағылар естімейді. Іштей сөйлеу - ішкі күбірлеуден және іштей сөйлеуден түрады. Іштей сөйлеу мен сыртқы сөйлеудің айырмашылығы бар, іштей сөйлеу тым қысқа келеді. Ішкі сөйлеу сыртқы сөйлеу негізінде қалыптасады. Сыртқы сөйлеуді ішкі сөйлеуге айналдыру — интериоризация деп аталады. Іштей сөйлеудің сыртқы сөйлеуге алмасуы экстериоризация деп аталады.

Сөйлеудің физиологиялық негізін И.В.Павлов жан — жақты дәлелдеген. Сөйлеу әрекеті үлкен ми сыңарларының анализдік — синтездік қызметінің нәтижесі. Сөйлеудің физиологиялық негізі 2 - ші сигналдық жүйенің қызметін қүрайды. Мида 1 және 2 сигнал жүйелері болатындығы өткен лекциядан белгілі. 1 — сигналдық жүйе адамдарға да жануарларға да тән. 2 — ші сигналдық жүйемен тікелей байланысты жүмыс істейді. 2 -сигнал жүйесінің жүмысына егерде зақым келсе, адамның сөйлеуі мән — мағынасыз болады. Мысалы, Француз ғалымы Брока. Егер ми сыңарларының сол жақ бөлігі зақымданса, адам сөйлей алмайтын дәржеге жетеді. Мүндай қүбылыстарды психология афазия деп атайды. Мүның 3 — түрі бар.

1. 
   Сөйлеу органдары толық сақталғанымен, қиналып сөйлейді,
   тілі күрмеледі, дыбыс, үн шығару қиынға соғады.
   

1. 
   Адам өзі сөйлей алғанымен, басқа біреудің айтқанына
   түсінбейді.
   
2. 
   Мидың бір жеріне қан қүйылу, оның тамырларының
   тығындалуы, жарақаттанып қабынуы, ісуі т.б. мүның емін
   логопед дәрігерлер жасап отырады.
   

1. 
   Зейін туралы жалпы түсінік.
   
2. 
   Зейіннің түрлері.
   
3. 
   Зейіннің физиологиялық негіздері.
   

Өз ойымен болып отырған адам қасында сөйлесіп отырған адамдардың сөздерін есітіп отырса да, ұғынбауы мүмкін. Егер, біздің зейініміз басқа бір затқа, нәрсеге аударылып отырса, сол сияқты бір жеріміздің де ауырғанында сезбеуімізде мүмкін.

Оқу жұмысыда зейіннің маңызы, өте үлкен белгілі бір затқа зейін аударсақ, ол біздің санамыздан орын алады да, қалғандары нашар қабылданады яғни шетке қалып қояды.

Адамға тән әрекеттің кез-келген түрінде зейін орын алмаса, оның нәтижелі болуы қиын. Орыс педагогикасының атасы К.О. Ушинский зейннің маңызын былайша көрсетеді.

Зейінді психикалық процестің тобына жатқызу дұрыс болмас еді, өйткені алам өз өмірінің әрбір моменттерін де бір нәрсені қабылдайды не есіне түсіреді, бір нәрсені қиялдайды, бір нәрсе жөнінде ойлайды. Ал зейін болса, өз алдына, бұлардай дербес кездеспейтін, қайта солармен бірлесіп келетін психикалық әрекеттің ерекше сипаты болып табылады.

Психикалық қүбылыстар зейінге түрліше әсер етеді. Мыс: сезім зейінді күшейте түсуге, не оны бөліп жіберуге себепші болады. Мыс: бір объект жағымды сезім туғызып, зейінді күшейтеді де, ал көрші бөлмеден естілген ән-күй сабақ тыңдап отырған баланың зейінін төмендетеді. Ерік, ой, қиял процестері де зейінге түрліше әсер етіп отырады.

1. 
   Ырықсыз зейін.
   
2. 
   Ырықты зейін.
   
3. 
   Үйреншікті зейін.
   

біздің назарымызды аударады.

Ырықсыз зейін кез-келген тітіргендіргіш арқылы пайда бола бермейді. Ырықсыз зейіннің көрінуіне төмендегі жагдайлар себеп болады:

Мектепте оқу ырықты зейінді қалыптастыруы керек. Ол үшін бастауыш кластарда оқушыньщ әліне сай, оқуды қызықты, тартымды үйымдастыру қажет, берілген тапсырманы орындап щығу табысы, баланы рахатқа бөлейді, ынтасын арттырады. Сонымен қатар сабақ кезінде бір әрекетген екінші әрекетке тез ауыстырып отыру керек. Сонда бала тынығып қана қоймайды, баланың ырықты зейіні оянады.

2. 
   Лекция мен сабақтарда тыңдағанын қысқаша жазып отыру.
   
3. 
   Картадан шекараны көрсеткенде сызық бойымен көрсеткішті жүргізу.
   
4. 
   Кітап оқығанда кейбір керекті жерлері сызып қою т.б.
   

Зейіннің 3 түрі де бірімен-бірі байланысып, араласып, практикалық әрекетте бір-бірін сүйемелдеп отырады. Бүлардан басқа:

Үжымдық зейін.

Топтық зейін.

Даралық зейін түрлері болады.

Ужымдык зейін - бір сыныптағы барлық оқушының зейінін белгілі бір іс-әрекет түріне жүмылдыру. Бүған мүғалімнің сабақ өтуі жат.

Топтык зейін - бір үжым ішіндегі жеке топтар зейінінің шоғырлануы. Топтық зейін сыныпта, лабораториялық тәжірибелер мен өзара тексеру қажет. Бұл -зейінді ұйымдастырудың оқушы үшін де қиын түрі. Өйткені, топтар жүмыс үстінде бірін-бірі алаңдатады. Осындай кедергіні жеңу үшін олардың тапсырманы мүқият орындап шығуларына жете көңіл аударып, оны әрбір кезеңге бөліп жоспарлау керек болады.

Даралык зейін - өз міндетін орындауға әр адамның санасын бағдарлап, зейінін шоғырландырады. Бұл - зейіннің кісі өзі оқығанда, есеп шығарғанда қолдануға тиісггі аса қажетті түрі.

5-тақырып

1. 
   Зейіннің негізгі қасиеттері.
   
2. 
   Зейіннің физиологиялық негіздері.
   
3. 
   Зейінді тәрбиелеу жолдары
   

Зейіннің бөлінуі. Зейіннің шоғырлануы. Зейіннің тұрақтылығы. Зейіннің ауысуы.

1. 
   Зейіннін көлемі - адамның бір көргенде - ақ қабылдаған нәрселерінің
   саны. Зейіннің көлемін анықтауға байланысты жасалған тәжірибелер
   тахистаскоп деген аспаппен тексеріледі. Зейін көлемін анықтау үшін
   уақыттың 1/10 секунд ішінде 10-12 нәрседен тұратын сандар мен әр
   түрлі 5-9 әріпті қамти алатынын көрсетіп отыр. Мектепте оқушыларға
   әсіреше бастауыш сынып оқушыларына бір мезгілде сан жөнінде, сапа
   жөнінде де белгілі бір зейін көлемінен артық мөлшерде материал беруге болмайды.
   
2. 
   Зейіннін бөлінуі - адам санасының белгілі бір мезгілде бірнеше әрекетті
   атқара білу мүмкіншілігін зейіннің бөлінуі дейміз. Мыс: оқушылар
   өздері есеп шығарады, сонымен қатар осы кезде басқа оқушылардың
   тақтаға шығарган есебін бақылайды, оның сөзін тыңдайды т.б.
   Студенттер бір мезгілде лекция тыңдайды әрі түсінігін жазфп отырады.
   
3. 
   Зейіннін шоғырлануы - адам санасының белгілі бір объектіге ерекше
   бағытталады. Зейін бағытталған объектілер саны неғұрлым аз болса,
   шоғырлауы соғұрлым күшті болады. Іс-әрекетгі дәл және ойдағыдай орындау үшін зейінді күшті шоғырландыра білу керек.
   
4. 
   Зейіннің түрақтылығы - адамның зейіні бір объектіге немесе бір
   жұмысқа үзағырақ түрақтай алса, оны зейіннің тұрақтылығы дейміз.
   
5. 
   Зейіннің ауысуы - оның бір объектіден екінші объектіге әдейілеп көшуін
   айтамыз.
   

И. П. Павлов, егер ми қабығының бір алабында қозу процесі пайда болса, осымен байланысты қалған алаптарында тежелу процестері пайда болатындығын айтқан. Мәселен, адам бар ойымен іске қызу берілсе, басқа нәрселер туралы жөнді ойлай алмайды. Осы кезде мидың бір алабында кошті процесі болып жатады да, айналасындағы алаптарда тежелу болады (теріс индукция заңы)

Сыртқы дүниенің көптеген тітіркендіргіштерінің ішінде біреуі миға көбірек әсер етеді де, мидың бір алабын қаттырақ, күштірек қоздырады, осындай алапты доминанта деп атанған. Мидың осы кошті қозғыш алабы қалған алапат арадағы әлсіз қозу процестерін өзіне тартып альп отырады. Осыдан мидың кошті қозған алабы онан бетер күшейеді. Мәселен, қызық кітапқа беріле оқығанда адамға кейбір бөгде тітіркендіргіштердің бөгет жасамайтыны, қайта олардың біздің ойымыздың күшеюіне жәрдемдесетіні байқалады. Сондықтан адам бар зейінін қойып кітап оқыған кезде қасындағы бөгде тітіркендіргіштерден (мысалы, салат маятнигінің соғуы секілді) қашпауы керек. Бұл біздің басқа нәрсеге көңіл аудармай, үңіліп отырған әрекетімізге мейлінше беріле түсуге жәрдемдеседі. Өйткені,жоғарыда айтылғандай, мидағы басынқы қозу әлсіз тітіркендіргіштерден болған қозуларды өзіне тартып алып, солардың есебінен күшейіп отырады. А.А. Ухтомскийдің доминанта теориясының мәнін И.П. Павловтың “Қозудың оптимальдық алабы” дейтін теориясы онан сайын толықтыра түседі.

И.П. Павловтың оптималдық қозу алабы теориясы ырықты зейіннің табиғатын физиологиялық тұрғыдан өте жақсы түсіндіреді.

6-тақырып
Эмоциялар мен сезімдер.
Қарастырылатын мәселелер:

1. 
   Сезім туралы жалпы түсінік.
   
2. 
   Сезім мен эмоцияның айырмашылықтары.
   
3. 
   Күрделі эмоциялар.
   

Сыртқы дүние заттары мен қүбылыстарының адам қажеттеріне сәйкес келу келмеуінің нәтижесінде пайда болып отыратын психологиялық процестің түрін сезім деп атайды.

Сезімдер мен эмоциялардың бірнеше сапалық ерекшеліктері болады.

Мыс: сүйсіну - сүйсінбеу, көңілдену - қажу, шаттық - уайым.

екіншісіне:уайым, енжарлық, көңілсіздік т.б. жатады.

З.Жігерлену және кернеуден босану немесе шешілу. Балда сезімдердің

қарама - қарсы сапаларының бірі. Мыс: студенттердің емтиханнан өтуі,

спортсменнің мәреге жетуі.

Шамадан тыс күшті тітіркендіргіштер адамда көбінесе қолайсыз эмоциялар туғызады.

Адам ылғи қинала берсе оның діңкесі қүрып, берекесі кетеді.

Адамның осылайша шамадан тыс зорлануьш психологияда стресс дейді. (ағылшын сөзі - шамадан тыс зорлану). Стресс үш түрлі жағдайда байқалып отырады.

1. 
   Мазасыздану кезеңі.
   
2. 
   Зорлану кезеңі.
   
3. 
   Титықтау кезеңі.
   

1. 
   Жағымды, үнамды эмоция. Мыс: қуаныш, сүйіспеншілік, көңіл қоштык
   т.б.
   
2. 
   Жағымсыз, үнамсыз эмоция. Мыс: қорқыныш, қайғы, абыржу, налу,
   үрейлену, үнісіздену т.б.
   

1. 
   Қарапайым эмоциялар - адамның органикалық қажеттерінің өтелу - өтелмеуіне байланысты туып отырады.
   
2. 
   Күрделі эмоцияларға: көңіл, эффект, құмарлық эмоциялар жатады.
   

Керісінше, адам ылғи да сәтсіздікке үшырай берсе, көздеген мақсатына жете алмаса, жанын қоярға жер таба алмай қиналады. Мүндай кезде қабағы қатыңқы, ренішті күйде болады. Сондықтанда "Көңілсізден күлкі шықпас ", "Адам көңілден азады"-деген мақалдар тегін айтылмаған.

Ерік жігері күшті, рухани өмірінің мазмүны бай адамдар аур жағдайда да көңілді жүреді.Өз көңілін меңгере білу - Мүғалім үшін өте қажет. Егер мүғалім көңілсіз болса, оқушының оқу материалдарын менгерулеріне қолайсыз әсер етеді. Әсіресе төменгі класс оқушылары мүғалімнің қас -қабағына қарап отыратыны белгілі.

2. Аффект. лат. жан ұшыру, күйіп - пісу .

Аффект дегеніміз_- қысқа уақытқа созылса да, бұрқ етіп қатты көрінетін эмоцияның түрі.

Мыс: зәре үшу, қорқу, долылық, жан түршігу, қамығу, торығу т.б. Дені сау адамдарда болатын аффекттерді адамның жеке басының кемшілігі деп есептеу керек. Бүл адамның өзін еңгере алмауы, ерік тәрбиесінің кемістігі.

Ерік - жігері күшті адам мүндай үшқалақтыкка, лепірмелікке бара бермейді. Ондай адам не істесе де ойланып істейді.

3. Құмарлық - адамның ойы мен әрекетінің негізгі бағытына із
қалдыратын кошті, терең, түрақты эмоция. Қүмарлық өзінің қоғамдық мәнімен (сипатталады) бағаланады.

Ол екіге бөлінеді.

1. 
   Үнамды (ғылым мен өнерге еңбекке).
   
2. 
   Үнамсыз (дүние, бақ, ойын қүмарлық).
   

1. 
   Жоғары сезімдердің түрлері.
   
2. 
   Сезім саласындағы дара айырмашылықтар.
   

1. 
   Адамгершілік - моральдық
   
2. 
   Эстетикалық
   
3. 
   Интеллектік (ақыл - ой)
   

1. 
   Қоғамдық мәнді сезімдер.
   
2. 
   Жеке көңіл күйге байланысты сезімдер болып бөлінеді.
   

Үлы ақын Абай атамыз үяттың екі түрі бар дейді.

1. 
   надандықтан туатын.
   
2. 
   Жағымсыз іске, теріс қылыққа ялу
   

1. 
   Үялмас нәрседен ялу, бүл надандық, ынжықтық, жігер - қайрат
   осалдығы, білім мен тәжірибенің саяздығы.
   
2. 
   Шын үят ақыл парасаттың ісі "өлімнен үят күшті" деп халқымыз тегін айтпаған.
   

1. 
   Ерік туралы жалпы түсінік.
   
2. 
   Ерік туральг теориялар.
   
3. 
   Еріктің физиологиялық негіздері.
   

1. 
   Еріксіз қозғалыстар (көздің ашылып-жүмылуы, жөтелу,
   шашалу, түшкіру т.б.) яғни мақсат қойылмайтын қозғалыстар.
   
2. 
   Ерікті, яғни мақсатты қозғалыстар. Мысалы, жерге түскен
   нәрсені көтеріп алу.
   

Адам сөз арқылы нұсқау алады не тоқтамға келеді, алдана қойған мақсатына сәйкес, қимыл- қозғалыстарын реттестіреді. Қозғалыс анализаторының жүйке клеткалары мидың орталық сайының алдыңғы жағына орналасқан . Осы жерде пирамида формасындағы алып жүйке клеткалары бар. Бұлар жүйке талшықтары арқылы қаңқаның бұлшық еттерімен байланысып жатады.Қозғалыс анализаторын құрайтын жүйке талшықтарын пирамидалық жол деп атайды.

1. 
   Еріктік амалдарды талдау.
   
2. 
   Ерік сапалары.
   
3. 
   Ерікті тәрбиелеу жолдары.
   

Сөйтіп, мақсат қою, тілек, қалау, мативтер күресі, тоқтамға келу

бәрі жиналып еріктік қимылдың "даярлық кезеңі" деп аталады.

Еріктік амалдың ең негізгі кезеңі қандай болмасын тоқтамды орындау стадиясы. Өзінің қандай болмасын тоқтамын іске асыратын, оны орындайтын кісіні ғана еркі нағыз жетілген адам деп айтуға болады.

Ерік сапалары.

Адамның ерік сапаларының бірнеше түрі бар.

1. 
   Темперамент туралы түсінік.
   
2. 
   Темперамент туралы (теориялар яғни) ілімнің дамуы
   
3. 
   Жүйке жүйесінің типтері және темперамент.
   

1. 
   Темпераменті, мінез-қүлқы жағынан бірдей екі адам болмайды.
   

1. 
   қозғалысынан да (біреулер шапшаң қозғалады, тез қимылдайды, біреулер жай қимылдап, асықпай істейді).
   
2. 
   Психиканың күші мен тереңдігінен де ( біреу өжет, алғыр болса, екінші біреу керісінше сылбыр жігерсіз болады).
   
3. 
   Адамның көңіл-күйінің ерекшелігінен де (салмақты, түрақты, жеңіл, түрақсыз т.б.).
   
4. 
   Эмоция сезімдерінен де (біреу сабырлы, екінші біреу күйгелек т,б.) жақсы байқалып отырады.
   

1. 
   Жүйке процестерінің күшіне – ми қабығының жүмыс істеу қабілеттілігі
   немесе сыртқы ортаның тітіркендіргіштеріне мидың төзімділігі жатады.
   
2. 
   Жүйке процестерінің тепе – теңдігі қозу мен тежелудің бір – біріне теңдігін көрсетеді.
   
3. 
   Жүйке процестерінің қозғалғыштығы – деп қозу мен тежелудің бір-бірімен алмаса алу қабілетін айтады
   

Темперамент типтерін тәрбиелеуде баланың ерік-жігерін, мінез бітімін, сезім-эмоцияларын дамыту мен ұштастыра жүргізген тиімді болмақ. Тәрбиешілер холериктерді ұстамсыздықтан аулақтатып, тыныш, ұзақ жұмыс істеуге үйретіп, сангвиниктерді жұмысты сабырмен асықпай істеуге, флегматиктерді өздеріне сенуге, батылдыққа тәрбиелеулері тиіс. Мұғалім үй тапсырмаларын сұрау жаңа сабақты пысықтау кездерінде де әр баламен жеке жұмыс жүргізіп отырмаса болмайды.

1. 
   Мінез туралы жалпы түсінік.
   
2. 
   Мінез туралы теориялар.
   
3. 
   Ұлттық мінез.
   

Мінездің негізгі сапалары болады;

1. 
   мінездің адамгершілік жағынан тәрбиелілігі;
   
2. 
   бірқалыптылығы;
   
3. 
   толықтылығы;
   
4. 
   күші мен айқындығы;
   
5. 
   салмақтылығы;
   

Инициатива мен белсенділік, достық пен жолдастық, адалдық пен шыншылдық осындай мінезді адамға тән қасиеттер. Ал мінездің күшіне мақсатқа жету жолында алда тұрған кедергілерді жеңе білуде көрінетін адам ұстамдылығының мөлшері жатады.

«Мінез» грек сөзі «характер» деген сөзінен шыққан. Ол «белгі, ерекшелік, өзгешелік, із қалдыру» - деген мағына береді.

• 
  Қазақ халқының қарапайымдылық пен кішіпейілдік .
  
• 
  Ашық жарқын көңіл мен кеңпейілдік,
  
• 
  өзге тәсілді адамдарға деген достық және сыйластык ,
  
• 
  қонақжайлық т . б . қасиеттер ,
  
• 
  өз Отанына , туған жеріне ,еліне деген сүйіспеншілік ,
  
• 
  мал шаруашылығына икемділік ,
  
• 
  балажандылығы,
  
• 
  сөз өнерін ардақтауды ,шешендік қабілеті,
  
• 
  еңбек сүйгіштігі мен шыдамдылығы ,
  

2. 
   Мінездің физиологиялық негіздері.
   
3. 
   Мінездің құрылымы мен қасиеттері.
   

Мінездің физиологиялық негізін зерттеген , дәлелдеген И . П . Павлов болды. Ол жоғарғы жүйке қызметінің типтеріндегі ауыспалы құбылыс арқылы дәлелдейді.

басымдылығы. Орташа тип мұнда 2 сигнал жүйесі бірде- бір басымдың көрсете алмайды .

Адамның көпшілігі осы орташа типке жатады.

Адам мінездегі әрбір ерекшелік белгілі бір жағдайларға

сәйкес көрініс береді.

Мұндай ерекшеліктердің өзіндік физиологиялық механизмі бар. Ол -

динамикалык стереотип. Бұл жоғардағы жүйке қызметіндегі шартты

рефлекстердің жасалу жүйесі.

жағдайға байланысты реакциялар беріп отырады.

Мысалы: еңбек сүйгіштік, адалдық, еңбекке жауапкершілікпен қарау, жалқаулық, жемқұрайдалық т.б.

2. 
   Ұжымға, адамдарға қатысты қасиеттер:
   Қайырымдылық, сергектік, асқақтық, талап қоюшылық,
   менсінбеушілік.
   
3. 
   Өзіне - өрінің қатынасы:
   

Ұқыптылық, салдыр-салақтық, ұқыпсыздық, т.б.

Типтік мінез бітістері, оларға жататындар:

Отан сүйгіштік, мақсаткерлік, борыш пен жауапкершілік, мейірімділік пен ізгілік адалдық пен шыншылдық, достық.

1. 
   Қабілет туралы жалпы түсінік.
   
2. 
   Қабілет туралы ілімнің пайда болуы.
   
3. 
   Қабілеттің түрлері.
   

Қандай болмасын әр нәрсеге қабілеті жоқ адам болмайды, ол біреуде күшті, екінші біреуде шамалы болып келуі мүмкін.

Қабілет негізінен екіге бөлінеді.

1. 
   Жалпы қабілет.
   
2. 
   Арнаулы қабілет, болып.
   

Қабілет туралы ілімнің пайда болуы.

1. 
   Қабілет және нышан
   
2. 
   Дарындылық, данышпандылық, бейімділік туралы түсінік.
   
3. 
   Қабілет саласындағы дара айырмашылықтар.
   

Германияда "Үстазы Кристиан фон Шенах жазып алған любектік 4

Мысал: Дарынды адамдардың қабілеті ерте ашылатынын зерттеу

жұмыстары дәлелдеп жүр. Дарынды балалар мектептің оқу

бағдарламасын ерте меңгереді. Кейде дарынды балалар мектептегі оқуға көңіл бөлмейтін кездері де болады.

Мысалы: Ч. Дарвин, . В.Скотт, Д. Байрон бала күндерінде түк

білмейтін кеще саналған. Олардың көпшілігі өз уақыттарын өлең

жазып, сурет салып, көбелек ұстап, коллекция жинауға немесе

химиялық тәжірибе жасауға жұмсаған.

Мысалы: Моцарт 4 соната жазып үлгерген 7 жасында, Дюрер

З жасында өз портретін салған. Лист, Шопен мен Иегуди Менухин

11 жасында үлкен концерт қоюға қатысқан, Гете 9 жасында неміс,

латын, грек тілдерінде өлең жазған. Небары 30-ақ жыл өмір сүрген Ш. Уәлиханов аз ғана ғүмырының ішінде ғылымға, оның көптеген саласына әдебиет, тіл этнография, геогрифия, шығыстану т.б./ баға жетпес үлес қосты. Ол музыка, сурет,

публицистика мен жазушылық өнерде де биіктен көріне білді.

Шоқан жөнінде С. Мүқанов былай деп жазады.

Мысал: 6 жасар Таня Федина музыкаға дарынды болды.

бірден екінші курсына қабылданды. 20 жасында ғылым докторы

атағын алды.

Мысал: 8. Академик Л.Ландаль мектепті 13 жасында үздік бітіріп, 14

жасында университеттің екінші курсына түседі.

Қабілеттің ең жоғарғы дәрежесін талант дейді. Талант - деп бір әрекетті творчествалық пен орындау мүмкіншілікті қамтамасыз ететін қабілеттердің ерекше қиысып келуін айтады. Адамның таланты музыкада, әдебиетте, ғылымда, техникада т.б. әрекеттерді көрінеді. Таланттың дамуы еңбек ете білу мен еңбек сүйгіштікпен тығыз байланысты. А.М.Горкий талантты өсіретін нәрсе - істі сүю деп бекер айтпаған.

Мысалы: М.Әуезов "Абай жолының" кейінгі үш кітабын машинкаға жатқа айтып бастырған.

Бүл айтылған эпизодтан біз үлкен талант иелерінің шығармалары оп-оңай өзінен-өзі жазыла салатындай етіп көрсетуі мүмкін. Ал шындығында бүлар инемен қүдық қазғандай еңбектенеді. Ақын жазушылар, ғалымдар өз еңбектерін бірнеше рет өңдеп қайта жазып, қажымай талмай еңбектенеді. В.Маяковский осылай еңбекті былайша көрсеткен.

Мысал: "Жыр маржан-ғой теңіздің түбіндегі, алу үшін қадалған миллион көз дәл осындай жыр жолына ілігеді, миллион сөздің ішінен жалғыз-ақ сөз".

Әрбір адам ізденіп еңбек етсе, оқып үйренсе өз талантын көрсете алады. Жалқау, еріншек, бейнеті көп жұмысты онша сүймейтін адамнан талант иесі шықпайды.

Тарихи әлеуметтік маңызы бар творчества беретін қабілеттің ең жоғарғы түрін данышпандық деп аталады. Данышпан адам өзі айналасқан іс-әрекет . саласында бүрын сонды болып көрмеген жаңалықтар ашады.

Мысал: Жаратылыстану ғылым саласында. Н.Ньютон, Ч.Дарвин, И.П.Павлов, Г.Галилей, А.Эйнштейн, Н.Винер т.б. Әдебиет тарихында - В.Шекспир, В.Гете, А.С.Пушкин, Л.Н. Толстой. Музыкадан - В.Моцорт, Л.Ветховен, П.И. Чайковский т.б. Аристотель, Платон, Абу-Насыр Әль-Фараби, Үлықбек сынды ғүламалар, Абылай хан, Бүхар жырау, Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би, Абай т.б. Әртүрлі ғылым саласынан көрінген энциклопедиялық білімді данышпандар болды.

Бейімділік

Қабілет саласындағы дара айырмашылықтар.

Қолданылатын әдебиеттер тізімі

Негізгі:

12. 
    Қ.Жарықбаев. Жантану негіздері. Алматы-2002 ж.
    
13. 
    Ә.Алдамұратов. Жалпы психология. Алматы-1992 ж.
    

Қосымша:

12. 
    Ә.Алдамұратов. Қызықты психология. Алматы-1992 ж.
    
13. 
    Т.Тәжібаев. Жалпы психология. Алматы-1993 ж.
    
14. 
    Ж.Аймауытов. Психология. Алматы-1995 ж.
    
15. 
    В.В. Богословский редакциясымен. Жалпы психология. Алматы-2002 ж.
    
16. 
    С.Елеусізова. Қарым-қатынас психологиясы. Алматы-1995 ж.
    
17. 
    А.Құдиярова. Ортақтасу психологиясы. Алматы-2002 ж.
    
18. 
    Қ.Жарықбаев,О.Озғанбаев. Жантануға кіріспе. Алматы-2000 ж.
    
19. 
    Қ.Жарықбаев. Қазақ психологиясының тарихы. Алматы-1996 ж.
    

11. Қ.Жарықбаев, Ж.Аймауытұлының психологиялық көзқарастары.

12. 
    М.Мұқанов. Ақыл-ой өрісі. Алматы-1980 ж.
    
13. 
    В.Шабельников.Психика функциялық жүйе. Алматы-1998 ж.
    
14. 
    Қ.Жарықбаев. А.Абдрахманов.
    

Психологиялық қазақша-орысша сөздік. Алматы-1976 ж

12. 
    Ұлттық психология. Нәби Елікбаев Алматы 1992ж.
    

Лазерлі, магнитті дискідегі әдебиет.

Электронды оқулық.

жүктеу/скачать 1,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: