Жұмыстың зерттеу әдістері

-пайымдау, байқау

-талдау, саралау, қорытындылау

Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы:

Жалпы орта білім беретін  мектептерде  қазақ әдебиетін  тереңдетіп оқытатын сыныптарда  қосымша  материал ретінде пайдалануға болады.

Егер Абайдың Толық Адам туралы өлеңдерін, негізгі ұстанымдарын оқушылар толық, жете түсініп меңгергенде, тәрбие үрдісінде белсене қатысқанда төмендегідей нәтижеге қол жеткізуге болады:

-Абай туралы, оның асыл қазынасы туралы білімдері толығады.

-Білім сапалары артады.

-Поэзияны сүйетін, эстетикалық сезімдері, дүниетанымдары жетілген тұлғалық қасиеттері дамиды.

-Адамды құрметтеу, оны бағалау сезімдері артады.

-Толық адамды үлгі тұтады, оған ұқсағылары келеді, алдарына мақсат қояды.

-Ұлтжандылық, Отансүйгіштік сезімдері қалыптасады. Азаматтық позициялары беки түседі.

-Адамзат баласын құрметтеу, ізгілік пен имандылықты өмірінің мақсаты ете білетін әділ, «халық» деп соққан жүрегі бар жан-жақты тұлға қалыптастыруға қол жеткізуге болады.

                                                  Негізгі бөлім.

 Абай (1845- 1904 ) - ақын, жазушы, қоғам қайраткері,қазіргі қазақ жазба әдебиетінің негізін салушы, орыс және еуропа мәдениетімен жақындасу арқылы қазақ мәдениетін жаңартуды көздеген реформатор. Абай адамның адамдық қасиеті  еңбекте, ғылым – білім үйренуде, адамгершілік мінез -құлықта деп ұқты.  Ол  елін еңбекке,  өнерге үндеді,  мінез –құлықтағы ұнамсыз көріністерге  қарсы күресті.

  Бүгінгі таңда, біріншіден,  Абай шығармаларын тұтас алғанда толыққанды оқыту мен пайымдауды  қоғамдық тұрғыдан қажет етсе, екіншіден , Абайдың тәрбие мен оқыту саласындағы көзқарастары мен пікірлері  жас ұрпаққа оқыту дәрежесінің жеткіліксіздігі айқын сезіледі.  Осы қайшылықтарды ескере отырып, Абай атамыздың әлі де ашылмаған қырларын таныту ісі зерттеу мәселесін айқындап, «Абай  мұрасының танымдық – тағылымдық мәні» атты тақырыпты таңдауыма  себеп болды.

       Абай мұрасының  рухани- тәрбиелік тағылымдарына қатысты зерттеулер 20- жылдардағы саяси қуғынға ұшыраған қазақ зиялыларының  Ж .Аймауытов, Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердиев, сондай- ақ тың көзқарастар абайтанушылар – М. Әуезов, К.Бейсенбиев, С.Байжанов, Ғ.Есім,  М.Мырзахметұлы,  Б.Сапарұлының еңбектерінде кездеседі.

      Абайдың зерттеу  нысанасы-  адам. Ол «Толық адам» ұғымын талдай келіп, оның мәні үш сипатты ( ғылым, рақым, әділет) болуға талаптану деп көрсеткен. Осы хакім Абай көтерген  «Толық адам» қағидатының ұлттық педагогикада «Сегіз қырлы, бір сырлы» ұрпақ тәрбиесінің қағидатымен үндесетінін байқауға болады.

     Біз оның  шығармаларын  үш жүйеге бөліп қарастырамыз : бірі- өз жанынан шығарған  төл өлеңдері; екіншісі- қара сөздері (немесе ғақлиялары ) деп аталатын прозасы; үшіншісі- өзге тілдерден , әсіресе, орысшадан аударған өлеңдері.

      Абайдың ақындық еңбектері үш түрлі жолмен таралған. Таратып айтатын болсақ, біріншіден,- баспа арқылы, екіншісі- халық арсында ауызша жатталып, әнмен таралуы болса, үшіншісі- қолжазба түрінде таралуы.

 Оның өскен ортасы мен шығармашылығын жүйелеп, тұңғыш рет бір ізге салған Абайтанудың іргесін  қалаушы - Әлихан Бөкейханов.

    Абай өмірінің шығармашылық жолын бір жүйеге негіздеп, Абай туралы деректерді Әлиханға жинақтап берген – Кәкітай Ысқақов. Абайтану ғылымының басталуына Михаэлес, Гросс сияқты достарының септігі тиген.

     Абайдың өмірі мен еңбектері жайлы 1936 жылы (В.П.Семенов- Тяншаньский редакциясы, ХVтом.Қазақ өлкесі)» Россия біздің Отанымыздың толық жағрияфиялық сипаты» атты мақаласы, 1909 жылы «Сібір және жер аударылғандар» атты шығармасында Джордж Кеннанның ескерткіш таныстырулары берілді. 1907 жылы Географиялық қоғамның жинағында Абайдың суреті тұңғыш рет басылып шығады. 1909 жылы Петербургтың Борогонский баспаханасында Кәкітай Ысқақұлы Құнанбаев Абайдың тұңғыш өлеңдер жинағын шығарады. Онда ақынның өмірбаяны, өлеңдері реттеліп беріледі.

  1807 жылы Абайдың «Жаз» өлеңі  Омбыда шығатын «Дала уәлаяты» газетіне басылады. 1909 жылы Кәкітайдан соң Зейнел Ғабиден Әл Жауһари Олескау Абайдың бірнеше өлеңдерін өзінің  «насихат қазақия»  атты жинағына кіргізеді.

    Абай ақындық жолға бет  бұрғандығы алғашқы шығармаларын орыс мәдениеті  мен білімнің маңызын насихаттауға арнады.  Оның 1885 жылы жазған «Жасымда  ғылым бар деп ескермедім»өлеңі бұл тақырыптағы тұңғыш шығармасы болуымен қатар , ақынның сөз өнері жолындағы жаңа ізденісі де болып табылады.

    1887 жылы жазған «Қансонарда бүркітші шығады аңға» , Лермонтовтан»Бородино»өлеңдері шын мәніндегі поэзиялық туындылар. 1986 жылы «Ғылым таппай мақтанба», «Интернатта оқып жүр», «Сабырсыз, арсыз, еріншек», «мен жазбаймын өлеңді ермек үшін» өлеңдері дәуірдің , ортаның шындығын дәл беретін туындылар.

    Абайдың халыққа танылуы баспа жүзінде ғана емес, көп өлеңдері әнші- ақындардың, жастардың жаттап алып, айта жүруінен ауызша таралды.

 Олар арнайы келіп, арнайы жаттап, әнге салып өз ауылдарына , елдеріне үлгі есебінде таратып жүрген Көкшетаудан келген атақты Біржан, Әсет, Жаяу Мұса, Естай, Шашубай, Ажар, Зейнеп, Сара, Қуандықтар.

  Әнші- ақындар қалың ел жиналатын жәрмеңкелерде, базарларда, астарда, шілдеханаларда, тойларда Абайдың өмірі мен шығармашылығы туралы  айта жүрген. 

    Абайдың он төрт жасынан бастап сықақ өлеңдер шығара бастағаны бәрімізге мәлім. Оның сатиралық өлеңдерін де жастар тез жаттап,  елдің түкпір- түкпіріне таратып отырған.

   Абай қазақ тіліне «Евгений Онегинді» аударып, өзі әнін шығарған.

    «Татьянаның  хаты» халық аузында үлкен сүйіспеншілікке бөленді. 1889 жылы Кенен болысының әнші қазағы Әділхан скрипкаға қосып орындаған. Сонымен бірге Лермонтовтан аударған өлеңдерін де әнге қосып айтып берген.

    Абай мұрасының зерттелу кезеңдері.

1-                Кезеңі 1889 жылдан басталып, 1934 жылмен аяқталады.

2-                Кезеңі 1934 жыл мен 1961 жыл аралығындағы абайтанудың Мұхтар Әуезов бастаған соны танымдарының заманымен  аяқталады.

3-                Кезеңі  1961 жылдан кейінгі Абай мұрасын тереңдей танып зерттеу дәуірімен жалғасады.

     « Қазақ» газеті Абайдың қайтыс болуына он жыл толуына орай қазақ елінің ұлы ақыны Абайдың өмірі мен ақындық өнерін таныту мақсатында ертерек қамданып, арнайы мақалалар жариялауды қолға алды. Газеттің редакторы Ахмет Байтұрсыновтың «Қазақтың бас ақыны » деген мақаласының жариялануы абайтану тарихына елеулі рухани құбылыс ретінде қабылданды.

 Абай мұрасын орыс тілінде танытып бағалауда Ә.Бөкейханов пен ағайынды Белослюдовтар, әсіресе С.Сәдуақасов тарапынан жарияланған мақалалардың абайтану тарихында өзіндік орны бар, болашақ зерттеу жұмыстарына бағыт- бағдар берерлік өзіндік танымымен ерекшеленетін еңбектер.

  Сұлтанмахмұт Торайғыров – Абай дәстүрін шығармашылықпен дамыта  түсірушілердің көрнектісі, әрі ақын мұрасының әлеуметтік тамырын тереңірек танығандардың бірі.Ол Абайдың жаңа бағыттағы қазақ әдебиетінің негізін салып, классикалық дәрежеге көтерген еңбегін жете түсінді.

    Абайтану.

  Жиырмасыншы жылдардың басында Абай шығармаларын жариялау қолға алынды. Қазақстан Оқу комиссариаты Абай шығармаларының толық жинағын құрастырып басып шығаруды ресми түрде ақын Бернияз Күлекеевке тапсырды. Абай өмірбаяны мен шығармалары «Еңбекші қазақ»,»Ақжол», «Степная правда» газеттеріне жарияланды. Қазақ қаласында 1922 жылы Абайдың тұңғыш өлеңдер жинағын (1909) қайтадан басып шығарды. Дәл осы жылы Ташкент қаласында Абайдың өлеңдер жинағы да осы қалыпта басылым көрді. Абайтану тарихында С.Мқұқановтың Абай жөнінде жазылған тұңғыш «Қара тақтаға жазылып жүрмеңдер, шешендер» деген сын мақаласынан бастап ұлы ақын мұрасын танып бағалау, таныту жолындағы ой – пікірлер Абай мұрасын таза халықтың таным тұрғысынан танып бағалауда Ғ.Сағди , І Жансүгіров , Б. Кенжебаев  т б болды. Абай мұрасын танып бағалауда 20-жылдардың басы мен 30- жылдардың аяғында саяси- әлеуметтік жжағдайға байланысты туындаған , әрі айқын көрініс берген үш түрлі бағытты байқаймыз:

1.                Тұрпайы социологиялық танымдағы ағым;

2.                Абай мұрасын тіршілік (формалистік ) тұрғыдан танып бағалау әрекеті;

3.                Абай мұрасын тануда компаративистік таным тұрғысынан бағалау.

     М.Әуезов ұзақ жылдар бойы Абайдың әдеби мұрасы туралы үздіксіз ізденудегі әрекетін бір- бірімен іштей байланысты 4 салаға бөле қарауға келеді.

a)                Абай шығармаларын жинауы текстологиялық жағынан сұрыптауы, жариялауы туралы еңбектері.

b)                Абай  өмірбаянын  қайта жазып, қызметі мен дәуірі ,заманы жайында деректер жинап , естеліктер жаздырып, жоғалуға айналған өлең жолдарын қалпына келтірумен айналысуы.

c)                 Абай өмірі мен шығармалары туралы арнайы зерттеу жұмысын жүргізуі.

d)                Жоғары үш саланың негізінде Абай мұрасын ақын туралы көркем шығармалар жазу арқылы танытуы.

   Қазақстан тәуелсіздік алған жылдардан бастап абайтану саласында жазылған зерттеу еңбектерінің бағыт- бағдары да өзгеріп, ғылыми тұрғыда ұлттық таным негізі шешуші орынға шыға бастады. Мысал ретінде атап өтер болсақ, А Машановтың «Әл- Фараби және Абай»,Ғ.Есімовтың «Хакім Абай», М Орынбековтың « Абайдың философиялық көзқарасы », М.Мырзахметовтың «Абайдың адамгершілік мұраттары» (1994) деп аталатын   еңбектері Абайдың дұние танымы туралы күрделі мәселлерді шығыстан ажыратпай қазақтың ұлттық философиясы негізінде қарастыру арқылы  абайтану саласында жаңа бағыт- бағдарды ұсынып отыр.   Абай шығармаларын көшірген Бикейұлы Мүрсеиіттің үш қолжазбасы бар.

Оның 1905 жылы жазылған дәптері 232 беттен тұрса, ал 1910 жылы жазылған дәптері 204 беттен тұрған. Осы қолжазбалар (1905- 1910 ) Қазақ ССР Ғылым академиясында сақтаулы.  М Әуезовтың  кітапханасында 1907 жылы жазылған қолжазбасы сақталған.Көшірменің үшеуі де араб емлесімен жазылған.Мүрсейт Бикеұлы Абай өлеңдерін оқитын жастарға , қарттарға кітап етіп көшіргендерін сатып,кейде арнайы тапсырған кісілердің  айтуы бойынша Абайдың қара сөздерін көшіріп берген.Сонымен қатар,Абайдың шәкірттері Көкбай, Ақылбай, Мағауиялардың  шығарған  поэмаларын да қосып көшірген. Абайдың өз қолымен жазылған нұсқалары жоғалып кеткен, сондықтан Мүрсейттің қолжазбаларын нақтылы жазба дерек есебінде пайдаланып келеміз.

   Абай шығармаларының ішінде тәлімдік- тәрбиелік мәні зор өлеңі- «Дүние де өзі, мал да өзі ».

 Абай поэзиясының көкейкесті мәселесі  1885 жылы жазған «Жасымда ғылым бар деп ескермедім» өлеңінде анық көрінеді.  Бұл - санаға ойтүрткі салар нақыл, өсиет, тағылым айту тақырыбындағы тұңғыш шығармасы болуымен қатар ақынның  сөз өнері  жолындағы жаңа ізденісін де танытады. Абай мұнда, ең алдымен, жаңа үлгідегі ақынға керек ғылым жайын сөз етеді. Ғылым- білімді кезінде зерттей алмағанына өкініш білдіреді. Өз қателігін балаларын оқытумен түзеуге бет алғанын айтады.

  1886 жылы Абай «Ғылым таппай мақтанба!», «Интернатта оқып жүр» деген өлеңдер жазды. Мұның алғашқысы ұстаз ақынның кейінгі ұрпаққа өсиеті түрінде жазылған .

Бүкіл өлең бойына Абай «ғылым» деген сөзді қайталап айта отырып, адам бойындағы қазынаның үлкені және әрбір жігерлі жастың талпынатын арманы – ғалым болу керектігін түсіндіреді. Білімнің адам үшін таусылмас кені,бақытқа бөлер дәуірдің ұл- қыздарына  сенім мен үміт қоса үн тастайды.

Өзі билеуші тап ортасынан шықса да, тарихи дамудың беталысы мен қоғамдық  шындықты түсінген ол еңбекші шаруаға шындап бет бұрғанын байқатады. Оларды «елім», «жұртым», «халқым» деп, дос тұта сөйлейді.