Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының хабаршысы ғылыми-педагогикалық журнал вестник таразского государственного педагогического института научно-педагогический журнал

1. «Информатика негіздері» журналы №1, 2010 жыл.

2. Бөрібаев Б, Балапанов Е. Жаңа ақпараттық технологиялар. – Алматы, 2001.

3. Информационные технологии. – Москва, 2005.

В данной статье выделяется и обосновывается основные методические подходы к обучению химии в этих классах. Курс химии в гуманитарных классах должен быть направлен на раскрытие роли химии как части общей культуры человека, он призван обеспечить учащихся - гуманитариев необходимым запасом химических знаний, позволяющим им ориентироваться в общественно значимых проблемах, связанных с химией.

В школьном курсе химии для гуманитарных классов химическое содержание должно интегрироваться с материалом гуманитарных дисциплин (история, литература, языкознание, изобразительное искусство, музыка), т. к. это усиливает воздействие на эмоциональную сферу учащихся - гуманитариев и пробуждает интерес к химической науке. [1]

Использование на уроках химии литературных произведений и поэзии, увязывая их с материалом темы, вводит учащихся в мир высоких чувств, воспитывает способность понимать и ценить прекрасное.

Например, при изучении свойств алмаза можно привести отрывок из повести А.И.Куприна «Суламифь» и предложить учащимся разделить истинные и мифические свойства алмаза.

«…Царь Соломон любил украшать свою возлюбленную драгоценностями… Суламифь заслушивалась его, когда он рассказывал о внутренней природе камней, о их волшебных свойствах и таинственных значениях. Царь всех камней – камень Шамир. Греки называют его Адамас, что значит – неодолимый. Он крепче всех веществ на свете… Это свет солнца, сгустившийся в земле и охлажденный временем. Полюбуйся, Суламифь, он играет всеми цветами, но сам остается прозрачным, точно капля воды. Он сияет в темноте ночи, но даже днем теряет свой цвет на руке убийцы. Шамир привязывают к руке женщины, которая мучится тяжелыми родами, и его также надевают воины на левую руку, отправляясь в бой. Тот, кто носит Шамир, – угоден царям и не боится злых духов. Шамир сгоняет пестрый цвет с лица, очищает дыхание, дает спокойный сон лунатикам и отпотевает от близкого соседства с ядом…».[2]

Для учащихся, занимающихся углубленным изучением языков, очень важно установление межпредметных связей химии с лексикой русского языка. Поэтому нужно знакомить их с метафорическим употреблением химических терминов, с синонимическими рядами названий, используемыми не только в учебной и научной литературе, но и в бытовой лексике.

Например, в химии часто используются метафорические названия: «водяная баня», «оловянная чума», «веселящий газ», «лисий хвост» и др.

Межпредметные связи химии, истории и искусства способствуют повышению у учащихся - гуманитариев интереса к химической науке.

Представляется полезным показать в школьном курсе роль химии в развитии живописи, скульптуры, архитектуры и декоративно-прикладного искусства. Ведь именно благодаря накоплению знаний о свойствах веществ и приемах их обработки человеку еще в древности удалось создать керамику, стекло, разнообразные сплавы и материалы, из которых делали не только бытовые предметы и орудия труда, но и великолепные вещи, украшавшие жизнь людей.

Раскрывая взаимосвязи химии и истории, важно обратить внимание учащихся на роль химических знаний на разных этапах истории развития человеческого общества, показать различные области применения одних и тех же веществ у разных народов и т.д.

Например, при изучении сульфидов можно рассказать учащимся - гуманитариям о киновари, которая была известна еще в глубокой древности. За ярко-красный цвет индейцы называли ее «кровью дракона». В Древней Руси киноварь была одной из самых распространенных минеральных красок: переписчики книг рисовали ею заставки.

Киноварь вошла и в историю косметики. Древние египтянки использовали ее в качестве румян. Инки Южной Америки киноварью подводили глаза. Правда, делалось это один раз в жизни – в день бракосочетания. В Китае ее применяли для придания различным кондитерским изделиям более красивого и аппетитного вида. [3]

Большое внимание на уроках химии следует уделять формированию экологической культуры учащихся - гуманитариев. Необходимо, чтобы учащиеся-гуманитарии осознавали, что химия не является главной виновницей экологических проблем, ведь именно ей принадлежит одна из ведущих функций в решении проблемы охраны окружающей среды.

Важным требованием к содержанию школьного курса химии для учащихся-гуманитариев должна стать его практическая направленность. Надо разъяснить учащимся, что знание химических свойств наиболее распространенных веществ можно использовать в повседневной жизни при решении практических задач в быту и на производстве.

В гуманитарном классе, как и в классах других профилей, химический эксперимент является одним из ведущих методов обучения химии. В связи с этим можно выделить ряд требований к отбору опытов по химии для учащихся-гуманитариев, которые должны:

1) быть эффектными и способствовать формированию интереса к изучаемому материалу (растворение аммиака в воде – «Фонтан»);

2) моделировать процессы, происходящие в природе (выделение кислорода при фотосинтезе), или имитировать возможные последствия «экологических бед» (сжигание серы – кислотный дождь);

3) показывать практическую значимость отдельных веществ, их химические и физические свойства (испытание рН слюны, растворов сока лимона, яблока и т.д.);

4) позволять воспроизвести химический эксперимент на основе исторического материала (горение сухого фосфора в закрытой колбе, К.В. Шееле).

Большую роль при проведении химического эксперимента в гуманитарных классах может сыграть использование учителем соответствующего культурологического экскурса исторической, экологической и практической направленности.

Например, исторический экскурс к опыту «Реакция серебряного зеркала»

Зеркала появились задолго до нашей эры. Сначала ими служили отполированные до блеска металлические пластинки из золота, серебра, меди и бронзы. Начало изготовлению зеркал современного типа (на стекле) положил в 1858 г. немецкий химик Юстус Либих. Обезжирив раствором соды внутреннюю поверхность колбы, Либих промыл ее водой, этиловым спиртом и диэтиловым эфиром, а затем налил туда несколько миллилитров 40%-го раствора формальдегида (HCНО). Добавив затем аммиачный раствор оксида серебра (Ag₂O), Либих осторожно нагрел колбу. Через несколько минут она стала зеркальной. Позднее вместо формалина Либих стал использовать для получения серебряного зеркала 10%-й раствор глюкозы (С₆Н₁₂О₆).

Реакции, вызывающие образование серебряного зеркала, позднее стали использовать для обнаружения в растворе веществ, содержащих альдегидные группы (глюкозы, альдегидов и др.).

Таким образом, при обучении химии на базовом уровне в классах гуманитарного профиля целесообразно организовывать такие виды деятельности, как самостоятельная работа с текстом, составление обобщающих таблиц, описание свойств веществ и химических процессов по определенному плану, написание рефератов, творческих работ, позволяющих на химической базе объединить знания физики, биологии, географии, экологии в единое понимание естественного мира, показать роль химии в нехимической сфере человеческой деятельности. Поскольку одночасовой курс химии не предполагает большого числа лабораторных опытов и практических работ, то химические свойства веществ желательно рассматривать с учетом их практического применения.

При прохождении педагогической практики в классах гуманитарного направления с учетом специфики учащихся, были активно использованы такие методы как: технология проблемного обучения, игровые методы обучения. То есть применение описанных технологий придает урокам химии особую привлекательность, является одним из способов развития познавательных и творческих интересов учащихся гуманитарного профиля к химии как к науке, а также способствует активации мыслительной деятельности учащихся.

1.Аршанский Е.Я. Методика обучения химии в классах гуманитарного профиля. М.: Вентана-Граф, 2002, 176 с.

3.Химия для гуманитариев. 10,11 классы: элективный курс/ сост. Н.В.Ширшина. – Волгоград: Учитель, 2007, 135 с.

Фитонцидтік қасиеті бар өсімдіктер атам заманнан бері халықтық медицинада кең қолданылып келді. Қазір де көптеген ауруларды: грипп, жоғары тыныс жолдарының қатарын, тіс еттері мен тіс ауруларын, терінің іріңді ауруларын емдеуге, профилактика жасауға (ол фитонцидтерапия деп аталады) табысты қолданылып жүр, оның үстіне олар ішек – қарынның қозғалыс, секрециялық қызметін күшейтеді, ішектегі шіру мен іру процестерін жойып, ішекті жақсартуға себепші болады. Фитонцидтердің емдік күші бірқатар жүрек, нерв жүйесінің ауруларын емдеген кезде айқын білінді. Мәселен, сарымсақ пен пияздың фитонцидтік дәрі – дәрмектері гипертония ауруы мен атеросклерозды емдеуге қолданылады.

Гастрит ( gaster - қарын, асқазан) - қарын кілегей қабығының қабынуы. Гастриттің жедел және созылмалы түрі болады. Жедел гастрит көбіне тамақтану тәртібін сақтамаудан пайда болады. Мысалы, арақ - шараппен араластырып аса көп тамақтану, «күпті» болу, бұзыла бастаған тағамды жеу, кейде кейбір дәрі - дәрмектерді ұзақ ішу т.б. жағдайлар асқазанның қатты табынуына шалдықтырады. Сондай - ақ адам басқа аурулармен науқастанған кезінде де (диабет, подагра, тұмау, өкпе қабынк т.б.), организм уланып асқазанның қабынуа ықтимал. Жедел гастриттің белгілері: кенеттен төс шеміршек асты шаншиды, не сыздап, иісі жаман кекірік пайда болады, жүрек айннды, лоқсып запыран құсады. Құсқаннан кейін науқас адамның жағдайы жақсарады. Ауру жеңіл болса 3 — 5 күннен кейін бұл белгілер жойылып, науқас сауығады. Ал кейде сырқат ауыр басталса, науқастың асқа тәбеті тартпайды, қатты ауырып басы айналады, дене қызуы 38°с және одан да жогары көтерілуі мүмкін. Мұндай жағдай 10 - 15 күнге созылады. Кейде ол гастриттің созылмалы түріне айналып кетуі де ықтимал. Гастриттің созылмалы түрі аурудың жедел басталған кезінде емделмей немесе тамақтану режимін жиі бұзудың нәтижесінен пайда болады. Аса суық не аса ыстық тамақ, арақ - шарап ішу, темекі тарту, туберкулез, дизентерия, тұмау, холецистит, тістің аурулары, баспаның созылмалы түрі және бұзыла бастаған тамақ арқылы түскен кейбір микробтар ( стрептококки, стафилакокки, сальмонеллы т.б.) әсерінен де адам гастритке ұшырайды. Созылмалы гастриттің белгілері жедел түріндегідей. Гастриттің бұл түрі қарын сқлін бөлетін бездердің әрекетінің бұзылуына да байланысты. Егер қарын қышқылы шамадан артық бөлінсе, науқастың жүрегі қыжылдайды, іш қатады, ал қарын қышқылы шамадан аз бөлінсе, кекірік пайда болып, қусады, іш кебеді, гастриттің бұл түрі баяу дамып жанға батпайтындықтан көпке дейін байқалмауы мүмкін. Емі: алдымен ауруға шалдықтыратын негізгі себептерді жою. Тамақтану тәртібін бір қалыпқа келтіру, диета сақтап, аз - аздан жиі тамақтану қажет. Ессентуки, Железноводск, Боржоми, Сарыағаш, Алмаарасан т.б. санаторийлерде емделу де пайдалы [1].

Дәрілік түймедақ — ромашка аптечная. Дәрілік түймедақ - биіктігі 35 сантиметрге дейін жететін бір жылдық, шөп тектес өсімдік. Тамыры тік, жіңішке, ашық қоңыр түсті. Сабағы түзу, бұтақтары көп. Жапырақтары кезектесіп жарыса орналасқан, отырмалы, қауырсын тәрізденіп жіңішке жапырақшаларға тілімделген. Гүл сабағы ұзын, тостағаншасының шеті ақ түсті, ортасындағылары түтік тәрізді, сары түсті. Гүл тәжі 5 жапырақшалардан тұрады. Жемісі - қоңыр түсті тұқымдар. Май айынан қазан айына дейін гулдейді. Дәрілік түймедақ шабындықтарда, далалы аймақтарда, егістік араларындағы бос жерлерде өседі. Дәрі үшін өсімдіктің гүлдерін сабағынан үзіп, жинап алады. Құрамында биоактивті заттар: эфир майлары, гликозидтер, никотин қышқылы, қоймалжың, ащы заттар, каротин және С витамині бар. Түймедақтың гүлінен жасалған дәрілердің жел шығаратын, қабынуға қарсы әсер ететін, тер шығаратын, ауырған жерлерді тыныштандыратын, дендегі бұлшық еттердің тырысуына қарсы әсер ететін қасиеттері бар. Халық медицинасында өсімдік гүлдерінің тұнбасынан жасалған дәрілерді гастрит, тоқ ішектің қабынуын, бауырдың, бүйректің ауруларын емдеу үшін пайдаланады [3].

Дәрілік шүйгіншөп - валериана лекарственная. Дәрілік шүйгіншөп - биіктігі 1,5 метрге дейін жететін, көп жылдық, шөп тектес өсімдік.Тамыры қысқа, іші қуыс, тік өседі, қосымша көптеген ұсақ тамырлары да бар. Сабағы тік, сырты сай - сай, мұның да іші қуыс. Тамырынан тікелей өсіп шығатын жапырақтарының сабақтары ұзын, сабақтың төменгі жағындағы жапырақтарының сағақтары қысқалау, жоғары жағындағылары отырмалы болады. Жапырақтары құстың қауырсындары тәрізді, қарама - қарсы орналасқан, шеттері ара тісті. Гүлдері майда, ашық қызыл түсті, хош иісті, өсімдіктің ең жоғарғы жағында шоғырланып тұрады. Гүл тәжі бес гул жапырақшаларынан, ал гүл тостағаншасы бес имек қалақшалардан тұрады. Тұқымы - бір шетінде шашағы бар, кішкене ғана сопақша жеміс. Май, тамыз айларында гүлдейді. Жемісі шілде - қыркүйек айларында піседі.

Өсімдік гүлдеп біткеннен кейін оның жер үстіндегі бөлегі қурай бастайды. Міне, осы кезде оның тамырын жинау басталады. Өсімдіктің тамырында биоактивті заттар: эфир майлары, изовалериан қышқылы, алколоидтар бар. Эфир майлары нерв жүйесін тыныштандырады, ұйқыны қалпына келтіреді.

Қызылтаспа – тарандар тұқымдас, бір жылдық өсімдік. Сабақтары жан – жаққа жайылып өседі. Биіктігі 30 сантиметрдей. Жапырақтары сопақтау немесе қияқ тірізді ұзын әрі тұқылдау. Гүл шоғы ірі, ұзындығы 2 сантиметрге жуық. Гүлдері жасыл, жапырақтың ішкі жағына жиналып тұрады. Маусым айынан бастап бүкіл жаз бойы гүлдейді. Көбінесе тамыз айының екінші жартысында пісіп жетіледі. Еліміздің барлық аймақтарына, соның ішінде Қазақстанда кеңінен таралған.

Химиялық құрамы. Гүлденген кезінде қызылтаспада протеин, май, клетчаткалар, азотсыз заттар, илік заттар, шайырлар, балауыз, қант, авикулярин глюкозиді, флавондар, каротин,С,К витаминдері, аздаған эфир майы болады. Тамырында оксиметилантрахиондар бар.

Қолданылуы. Дәрі жасау үшін оның жер үстіндегі бөлігін пайдаланады. Ғылыми медицина қызылтаспа препараттарын акушерлік – гинекалогиялық тәжірибеде, босанғаннан кейін жатырдан аққан қанды тоқтататын дәрі ретінде, жатырдың қайта қалпына келуі нашарлаған жағдайда, сондай-ақ аборт жасатқаннан кейін жатырдан ағатын қанды тоқтату үшін қолданады.

Тәжірибенің көрсеткеннен бұл өсімдіктің шөбін суға және спиртке қосып жасаған препараттар қан ұюын тездетеді, қан қысымын төмендетеді, жатыр бұлшық етінің тонусын көткріп, несептің бөлінуін жақсартады.

Халық медицинасында оны бүйрек, бауыр ауруларын, қарын қабынуын емдеуге, іш өткенде, қуық қабынғанда, жараланғанда, организімдегі зат алмасуы бұзылғанда, өкпе туберкулезіне шалдыққанда, бүйрекке тас байланғанда, нефрит, невроз, пэлитцистит, артероисклероз ауруларына ұшырағанда пайдаланады.

Өкпе қабынуымен, асқынған бронхитпен және плевритпен ауырған адамдарға өгейшөп жапырақтары мен қызылтаспа гүлдерін бірдей мөлшерде қосып қайнатып ігкізеді[6].

Іш өткенде қырықбуын қосылған қызылтаспа қайнатындысын ыстықтай ішу керек. Ол үшін қызылтаспаға оның мөлшерінің жартысындай мөлшерде қырықбуын араластырады да, күшті қызыл шарапқа салып, 3 минуттай қайнатады. Сонан кейін әрбір төрт сағат сайын стаканның үштен біріндей немесе жартысындай мөлшерде ысытып ішіп отыру керек.

Қызылтаспа қуықтағы құмды да айдап шығарады. Онымен емделген кезде зәрмен бірге формалары әртүрлі қара қошқыл, сарғыш түсті қиыршық құм түсіп отырады. Тастарды шығару үшін қызылтаспаға жүгерінің аналық ауызын, түйебұршақ жоңқасын, сабыншөп шөбін, аюқұлақ жапырағын бірдей мөлшерде алып араластырады. Күндіз ішу үшін қоспаның 15 грамын бір стакан ыстық суға салып, жылы күйінде кешке дейін ішіп бітіреді.

Қызылтаспамен қуық қабынуының ескірген түрінде емдейді.

Қытай медицинасында қызылтаспаны ыстықты төмендететін, несеп жүргізетін, қақынуларды басатын, ішек құртын түсіретін және жүйке әлсірегенде ішетін, әл құрығанда тонус көтеретін дәрі ретінде қолданады.

Сонымен бірге оны терінің кейбір жақтарына жағатын май ретінде де пайдаланады. Тропикалық безгекпен ауырғанда қызылтаспа шөбінен жасалған қайнатындыны 10 грамм, ал ішек құртын түсіру үшін 5-25 грамм мөлшерінде қабылдайды.

Қызылтаспа шөбін ыстық суға бұқтырып гемаррой түйіндерін жапсырып басады. Жарақаттанғанда көк шөбінен жасалған тұнбаны қолданады.

Субеде – көп жылдық, шөп тектес, батпақ өсімдігі, су астындағы ұйықтарға терең орналасқан ұзын және жуан тамыры, тамырының ішінде ауа жүретін қуыстары бар. Тамырының сәл ғана көтерілген ұшына ұзын сағақты бірнеше ірі жапырақ өсіп шығады. Сабағы жапырақсыз, биіктігі 30 см-ге дейін жетеді. Оның ұшар басындағы гүлдері масақ тәрізденіп шоғырланып тұрады. Тамырдан өсіп шыққан жапырақтары теріс қаратып қойған жұмыртқа тәрізді, шеттері бүтін, үш-үштен қосақталып тұрады. Гүл тостағаншасы бес қалақшадан тұрады. Гүлдері ашық қызыл түсті, гүл жапырақшалары бесеу. Шар тәрізді жемісінің ішінде көптеген тұқымдары болады. Май-июнь айларында гүлдейді. Шоғырланып тұрған ірі гүлдері анадайдан көзге шалынып, жолаушыға жақын арада су қоймасының бар екендігін көрсетеді. Субеденің орыс тілінде «вахта» деп аталатын себебі, бұл өсімдік батпақты жерлерге қойылған вахта – қарауыл сияқты, жолаушыға «ары қарай жүруге болмайды», - деп ескертіп тұрғандай болып көрінеді.

Дәрі жасау үшін субеденің жапырағын жаз айларында жинап алады. Құрамында илік заттар, мениангин гликозиді, алкалойдтар, тамаққа тәбет шаптыратын, ас қорытуды жақсартатын қасиеттері бар. Асқазанның қышқылы азайғанда, іш желденгенде қолданылса, өте жақсы нәтиже береді.

Халық медицинасында субеде геморой түйіндерін, бауыр ауруларын, туберкулезді емдеу үшін және өт қалтасына тас байланғанда өт айдайтын дәрі ретінде қолданылады. Кейде ішек құрттарын жою үшін де пайдаланылады[5].

Дәріні дайындау және қолдану тәсілі. Ұнтақталған 2 шай қасық жапырақты қайнап тұрған 1 стакан суға салып 20 минут тұндырады да, стаканның 1/4 –дей мөлшерде тамақтан жарты сағат бұрын күніне 3 мезгіл ішеді.

Зире – биіктігі 80 сантиметрге дейін жететін, екі жылдық, шөп тектес өсімдік. Тамыры етті әрі жуан. Сабағының ұзына бойына созылған сайлары бар. Жоғарғы жағында жайыла өседі, жапырақтары кезектесіп орналасқан. Қауырсын тәрізді жіңішке бөлімдерге бөлініп тілімделген. Тамыр жапырақтары мен төменгі жағындағы жапырақтарының сағақтары ұзын. Гүлдері майда, ақ түсті, өсімдіктің жоғарғы жағында топталып, шоғырданып тұрады. Жемісі – ұзындығы 3 миллиметрдей жұмыртқаға ұқсас, ішінде екі тұқымы бар дәнек. Мамыр-шілде айларында гүлдейді. Жемісі шілде айында піседі.

Зире – бұталардың арасында, шалғынды жерлерде, орманның шеттерінде, өзендердің жағаларында, тау беткейлерінде өседі. Мәдени өсімдік ретінде кей жерлерде қолдан егіледі. Дәрілік мақсатқа өсімдіктің жемісін пайдаланады. Құрамында майлар, белоктар, эфир майлары, илік заттар, флавондар, пигменттер бар.

Зире жемістерінің ас қорыту бездерінің жұмысын жақсартатын, ішектің қимылын, қызметін реттейтін, тер шығаратын, несеп айдайтын, микробтарды жоятын қасиеттері бар. Осыған байланысты бұл өсімдік іш желденгенде, асқазанның қышқылы кемігенде, ішектер түйіліп ауырғанда, сондай-ақ іш жүргізу үшін де қолданылады. Сонымен қатар зиренің жемістерін өт қалтасы қабынғанда, іш жүрмей қалғанда пайдаланады. Оның қақарық түсіретін, емшекте баласы бар әйелдердің сүтін көбейтетін қасиеттері бар екендігі де анықталды[6].

Дәріні дайындай және қолдану тәсілі. Өсімдік жемістерінің 20 грамын (1 ас қасығын) қайнап тұрған 1 стакан суға салып жарты сағат тұндырады да, 1қасықтан күніне 3 рет ішеді. Іш желденгенде мынадай қоспа жасаса дәрінің тиімділігі арта түседі: зире жемістерінің 2 қасығын, аскөк тұқымдарының 1 шай қасығын, мыңжапырақ жапырақтарының екі жарым қасығын алып араластырады және қайнап тұрған екі стакан суға салып 10 минут тұндырады да, әрбір екі сағат сайын 2 қасықтан ішеді.

Бауыр және өт жолдарына әсер ететін дәрілік өсімдіктер.

Зирек - бөрі қарақатар тұқымдас, бұталы өсімдік. Бұтақтары сұрғылт-сары, жапырақтары спираль тәрізді бұралып өседі. Ұзындығы екі жарым метрге дейін жетеді. Тамыры тармақталып, кең жайылады, түсі сарғыш. Бұтақтары үшке бөлініп түйінделіп тұрады, қысқа бұтақтарында жапырақтар шоғыры болады. Жапырақтары сопақша, жиектері араның ұсақ тістеріне ұқсайды. Гүлдері ұсақ, ашық-сары түсті әрі хош иісті.

Мамыр – шілде айларында гүлдеп, қыркүйек – қазан айларында жеміс береді.

Зиректің жабайы түрі Қазақстанның таулы аймақтарында кездеседі.

Қолданылуы. Зиректің емдік қасиеті ертеден-ақ белгілі. Емдік мақсатқа оның жемісі мен жапырақтарын тамыры мен қабығын пайдаланады. Оның жемісі сусын қандырады, тәбет ашады, жүйкені тыныштандырады, сондай-ақ жүрек бұлшық еттерін нығайтып, дененің қызуын басады. Оның өт жүргізетін және ауруды асқындырмайтын да қасиеті бар. Зитректі іш өткенде, гемороймен ауырғанда және өт, несеп жүргізетін, қан айналысын жақсартатын дәрі ретінде де қолдануға болады.

Зирек жапырағынан жасалған тұнбаның қан тоқтатын қасиеті бар бар, сонымен бірге ол жатыр бұлшық еттерінің жиырылуын жақсартады, жүректің соғуын жиілетеді, қан қысымын төмендетеді.

Зирек тамырларының қабығын суға салып жасаған тұнбамен шеменді және сары ауруға қабаттаса жүретін бауыр және бүйрек ауруларын, әсіресе өтке тас байлануын, құяң, ревматизм және радикулит ауруларын емдейді.

Тамырының қайнатындысын асқазан ауруларын, , безгек, ревматизм, плеврит және туберкулез ауруларын емдеуге кеңінен пайдаланады.

Зиректің кептірген қабығы мен тамырынан жасалған тұнбаны тер шығаратын дәрі ретінде де пайдалануға болады.

Безгекке шалдығып ревматизмен ауырған кезде зирек тамырының 100 грамын 1 литр суға қайнатып күніне 3 рет 1 стаканнан ішу керек.

Ұнтақталған тамырының 30 грамын жарты литр араққа салып 3 тәулік тұндырады. Бұл тұнбаны өт жүргізетін дәрі ретінде ішеді.

Оның тамыр қайнатындысын туберкулезға ұшырап, плевра қабынғанд ас қасықпен күніне 3 рет ішу керек.

Зиректің әр түрінен жасалған препараттарды шетелдерде безгек салдарынан ісінген көкбауырды, қарын мен жіңішке ішектің жарасын жазу, емдеу үшін пайдаланады. Құрамында берберин алкалоиды болғандықтан оны қатерлі ісіктерге де қарсы қолданады.

Зирек сабағын Тибет халық медицинасы сары ауруға қарсы қолданады. Қабығынан жасалған қайнатынды коньюктивитке қарсы және жараны жаратын дәрі ретінде, ал гүлдерін іштің өтуіне және шірінше ауруына қарсы қолданады[7].

Жүгері – астық тұқымдас, бір жылдық өсімдік. Сабақтары қатты әрі жуан. Жапырақтары ұзын қия тәрізді. Аталық гүл шоғы сабағының жоғары жағында шашақталып тұрады, ал аналығы сабағының орта шенінде жапырақ қойнауынан шығып тұратын собық тәрізді. Гүлдеген кезде қынапты жапырақтан аналық гүлдері шоқтала шашақталып шығады.

Шілде – тамыз айларында гүлдейді. Жемісі – тығыз, бүйрек пішіндес дән.

ТМД –нің барлық аймақтарында өсіріледі. Шыққан жері – Мексика.

Қолданылуы. Емдік мақсатқа жүгерінің аналықтары мен діңгегін пайдаланады. Жүгерінің аналығы дәрілік негізгі шикізат болып табылады. Оның сабақтарын балауызданып, сүттенгенде, тамыз-қыркүйек айларының аяғында жинайды.

Жүгері аналығын басқа да дәрілік емдіктер мен қосып холецистид, холангит, гепатид кезінде өт жүргізетін және өт бөліп шығаратын дәрі ретінде сондай-ақ қан кетуін тоқтататын препарат қолданады.

Соңғы кезде жүгері майы шипалы дәрі ретінде пайдаланылып жүр. Жүгері майының құрамына кіретін май қышқылдарының қандағы холестерин санын кемітетені қасиет бар. Сондықтан жүгері майын күнбағар майымен бірге атеросклероздың алдын-алуға және оны емдеуге қолдану ұсынылады.

Шайшөп-күрделі гүлділер тұқымдас,көп жылдық өсімдік. Түсі ақшыл. Ұзындығы 40-50 сантиметр. Ағаш тамырлы өсімдіктің бірнеше сабағы болады. Тамырына жақын жапырақтары ұзынша келген, жұмыртқа пішіндес сопақ, ал жоғарғылары қияқ тәрізді. Гүл қауашағы қылғылт күлгін түсті, шар тәрізді, жеке-жеке өседі. Жемісі – дән.

Шілде мен тамыз айлары аралығында гүлдейді.

Қазақстанның барлық жерінде кездеседі. Құмды жерлерде, тау етектерінде, бұта арасында өседі. Кейде сәндік өсімдік ретінде өсіріледі.

Қолданылуы. Шайшөптің гүлін дәрі ретінде пайдаланады. Оның гүлдері халық медицинасында ерте заманнан бері қолданылып келеді.

Шайшөпті жабайы шетенмен, шайқұраймен, жүгері аталығымен, күнбағар гүлімен және қызылтаспамен қосып бауыр мен өт жзолдарының ауруын, яғни холециститті, холангидті емдеуге болады. бұл дәріні ішумен бірге қайнатып ыстықтай бауыр тұсына басуға болады. Немесе оған адыраспанды, қазтабанды, өгейшөпті, қара жусанды қосып қайнатып, шөптерін ыстықтай бауыр тұсына басса, науқас адамның жағдайын жақсартады[9].

Асқазан қышқылы азайған жағдайда шайшөпті киікоты шөбімен, ақбас жусан гүлімен, субеде шөбімен, иір тамырмен және адыраспан шөбімен араластырады да осы қоспаның 10 грамына 400 грамм су құйып, 4 сағаттай тұндырады. Содан кейін оны баяу жанған отқа 10 минуттай қайнатады да, суыған соң 3 ас қасытан күніне 4 рет тамақтан жарты сағат бұрын ішеді. Осы аталған қоспадан сондай –ақ өте тиімді тұнба әзірлеуге де болады. Ол үшін қоспаны ұнтақтайды да 50 грамын алып үстіне жарты литр арақ құяды. Сөйтіп оны күніне 1 рет араластырып қойып 8 тәулік тұндырады. Содан соң тұнбаны бір жарым шай қасықтан күніне 3 рет тамақтан жарты сағат бұрын ішеді.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1.М.Н.Аширматова, Ф.И.Шарипова, Б.К.Махатов «Влияние фитопрепаратов на обменные процессы». Алматы. 2000ж.

2.Б.К.Махатов, М.Н.Аширматова, P.M.Абдуллабекова «Лекарственные растения Казахстана, обладающие профилактическими и противовоспалительными свойствами». 2000ж.

4.Большая медицинская энциклопедия. М.2005ж.

5.Қазақ Совет энциклопедиясы 1-12 томдар.

6.Қ. Рахимов «Қазақ халық емшілігіндегі өсімдіктердің шипалық қасиеті»

7.Денсаулық журналы №3, 2002, 2-4беттер.
Аннотация. В статье полностью рассматривается о способе применение лекарственных растениях для пищеварения организма.

Annotation. The article on how to fully consider the use of medicinal plants for the digestion of the body.


ӘОЖ 614

Ж30

АДАМ ДЕНСАУЛЫҒЫН ЖАҚСАРТУДАҒЫ ДЕМАЛЫС БАҒЫНЫҢ

НЕМЕСЕ КӨГАЛДАНДЫРУ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ ӘСЕРІ
Г.Б. Жапарқұлова

Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.
XX ғасырда адам алғаш рет өз планетасын ғарыштан көрген болды. Бұл, әрине, Жер-адамдардың болмысы, іс-әрекеттері, шығармашылығы, өнерімен емес, оның кескіні бұлт, мұхит, топырақ және өсімдіктер әлемі күрделі құрылымы мен нәзік шер болып көрінеді. Міне, осы өзгермелі құрылым мен адамның өзінің іс-әрекеттерін үйлестіре алмау қабілеті, планетадағы жүйелердің түбегейлі өзгерісіне алып келеді. Мұндай өзгерістердің барлығы жерде тіршіліктің жойылуына қауіп төндіреді. Бұл реалды шындық. Біз одан құтыла алмаймыз, сондықтан оны танып бақылауға тиіспіз. Біздің бақытымызға бұл шындық XX жұзжылдық пен келген жаңа жұзжылдыққа тән құбылыстарға сәйкес келіп отыр. Ғылыми-техникалық прогресс табиғат жүйелерінің сырына терең үңілуге,оның құрылымдары мен қызметін ашуға мүмкіндік берді. Адамзат табиғат заңдарымен өзінің іс әрекеттерін үйлестіріп оны дамытуға, өркендетуге мүмкіндік алды. Ақпаратты тез беруге үйренді. Адам және табиғат мәселелері бойынша ғалымдардың бірі Н.А. Головкинский былай деп жазды: «Адам табиғат тіршілігін құрайтын құралдардың бірі...Адамзат жалпы тіршіліктің жоғарғы сатысы...».

Өсімдік табиғат қазынасы, халықтың байлығы. Өсімдіксіз жер бетінде тіршіліктің болуы да мүмкін емес. Олай дейтін себебіміз, ол тіршілікке қажетті органикалық зат пен оттегінің қайнар көзі, өсімдікте түзілген органикалық затты бүкіл тірі организмдер пайдаланады[1,29б].

Көше бойын сап түзеп еңселі ағашы өскен, көк майса шөбі мол, бау-бақшамен көмкерілген ауыл, селоларды көргенде еріксіз сүйсінесің. Жасыл желек елді мекендерге көрік беріп, ауаны оттегімен байытумен бірге, сол өзісіз дем алатын ауаның шаң тозаңымен, түтінмен, машиналардың газдарымен ластануына жол бермей, оны сүзіп тазартады. Саялы ағаштары мол өсетін алаңдарда ауаның ылғалдылығы ағашсыз алаңнан 15-20 пайызға артық болады [3,45б].

1.Жергілікті жердің табиғи климат жағдайы.

2. Жердің географиялық орны .

3. Топырақ құнарлығы.

4. Өсімдіктердің биологиялық ерекшеліктері.

5. Өсімдіктердің экологиялық ерекшеліктері.

6. Өсімдіктердің үйлесімділігі.

7. Жергілікті жердің экологиялық жағдайы.

8. Көгалдандырудың эстетикалық жағдайы.

Ал енді адам денсаулығына қолайсыз экологиялық факторларға тоқталсақ оларды мына төменнен көруге болады.

1 Шаң-тозан

2 Шу

3 Қатты соққан суық және ыстық жел

5 Түтін

Көгалдандыру мақсатында отырғызылатын ағаштар мен бұталарды таңдағанда алдымен олардың адамға пайдасын, әсерін, сәндік мақсатта отырғызылатын орны, биологиялық және экологиялық ерекшеліктері ескеріледі. Әр ағаш әр түрлі болып келеді.

Жоғары кестеде көріп отырғанымыздай әр өсімдіктің салыстырмалы түрде экологиялық ерекшеліктері болады. Осы ерекшеліктерді демалыс бағы мен көгалдандыру жұмыстарына тиімді пайдалануымыз арқылы нәтижесі жақы, экологиялық қолайсыз әсерлерге қарсы бағыттталған жұмыстарды ұйымдастыра аламыз.

Табиғатты аялаудың өзі - имандылықтың белгісі. Сондықтан айналамызды гүлдендіру, қоршаған ортамызды таза ұстау, жастарды ағаш егіп, гүл мәдениетіне баулу, олардың болашағына бағыт-бағдар беру гүл мәдениетіне тәрбиелеу[2,21б]. Кішкентайынан гүлді жұлмай оны аялап күтіп баптай білетін балаға табиғат-ана ізгі жүрек, мол мейірім, шуақты мінез сыйлайды. Халқымыз ерекше қастерлеп, талай ғасырлар бойы қамқорлық жасап келген табиғат байлағының бірі - өсімдіктер әлемі. Өсімдік – табиғат қазынасы, халықтың байлығы тіршілік негізі. Халық өсімдікті қорғауға ерекше көңіл бөлген «мың шыбық шаңшып өсірсең, халқыңа орман салғаның, өзіңе қорған салғаның» деген мақал осының айғағы. Аяусыз кесілген ағаш, шашылған қоқыс қала мен ауыл аймақтың сәнін бұзып адамның өз қолымен жасалып жатқан экологиялық дағдарысы. Ботаникалық бақта өсірілген ағаштар мен алуан түрлі гүлдер ауаның тазарып еліміздің шағын бір ауылын жасыл желекке орануына өз үлесін қосары анық. Туған өлкенің әрбір өсімдігін зерттеп білу, оны қорғау табиғатты қорғау. Ал, табиғатты қорғау ондағы адамзатты, ғаламшарды қорғау деген сөз. Ендеше барлығыңызды «Тал ек, гүл ек, туған жерді түлет» деген ұранмен ағаш егіп, орман, демалыс бақтарын салып туған жерімізде көгалдандыру жұмыстарын тиімді жүргізуге шақырамыз!