Тарихты оќыту єдістемесі пєнінен ж±мыс баѓдарламасы
жүктеу/скачать 2,08 Mb.
|
tarih oket odistem umkd
tarih oket odistem umkd
- Бұл бет үшін навигация:
- Бекіту сұрақтары: Мақсаты
| Негізгі ұғымдар: Көркем әдебиетті пайдалану, Көркем шығармашылық,
Жоспар: 1. Қазақстан тарихы сабағында көркем әдебиетті пайдалану. 2. Көркем шығармашылық арқылы сабақ үстінде оқушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастыру. Бекіту сұрақтары: Мақсаты: Оқушының кітап оқуға құмалығын арттырудың бір тәсілін пайдалану. Оларды сабақ барысында қызықтыра 1. Қазақстан тарихы сабағында көркем әдебиетті пайдалану.Оқулық зәрулігінің орнын толтыруда тарихи әдебиетті пайдаланудың мәні зор. Егер шындықты мойындасақ, біздің тарихшыларымыз саясат сойылын соғып немесе шын тарихымызды айтуға мүмкіндік жоқ. Кезде, әдебиеттеріміз ұлттық тарихымыздағы тарихи шығармаларды өз шығармаларына арқау ете білді. Ашып айтылып, толықтай тарихи деректермен негізделмегенмен, ұлтымыздың бай тарихының әр кезеңі көрініс тапқан әдеби шығармалар біршама. Бұл ретте жазушылар Ілияс Есенберлиннің, Мұхтар Мағауыиннің, Әбіш Кекілбаевтың, Қабдеш Жұмаділовтың, Тұрмыс Жұртбайдың, Қойшығара Салғариннің, Ақселеу Сейдімбековтың белгілі шығармаларын атап өткен дұрыс. Ал Қазақстан Президенті Н.Назарбаевтың «тарих толқынында» деген еңбегін Қазақстан тарихын оқытудың методикалық құралы деуге әбден болады. Жалпы бұл еңбек өткен тарихымызды жаңаша сипаттауды қалыптастыруымен құнды. Тарихи тақырыптағы әдебиеттерде де тарихи оқиғалардың нақтылығы болған және, т.б. деректер дәл келе бермейтіндігін ескеріп, оқушыға өз бетімен оқуға ұсынылатын әдебиеттердің қысқаша мазмұны мен қай кезеңдегі тарихи оқиғалардың мәніне қатыстылығы түсіндірілуі қажет. Сонда ғана оқушы ол материалды жақсы игере алады. Мәселен, әдеби шығармаларда жағымды, жағымсыз кейіпкерлер болатынын, шығарма алдына оосындай мақсат алдын ала қойылатыны оқушы білуге тиіс. Ал тарих ғылымы - тек жеңістер мен сәттіліктерді ғана дәріптеу емес, шыңдықты шынайы талдайтын ғылым. Тарихи кезеңді бізге үнамайды екен деп, өз тарихымыздан сызып тастай алмаймыз. Бұл жерде тарихи әдебиеттерді пайдаланғанда тарихи деректердің жүйесін оқушылардың жас шамаларына қарай екшеген жөн. Тарихи әдебиетте оқуды тарих пәнін оқытуда қосымша білім көзі ретінде пайдаланғанда ғана оқушылардың ізденгіштігін арттырамыз. Пысықтау ретінде тарихи әдебиеттердегі оқиғаларды Қазақстан тарихының белгілі бір кезеңдерімен, формацияларымен теңестіре, салыстыра білу, тарихи деректерді талдау, оларды қазіргі заманмен орайластыра алу машығын үйретеміз. Қазіргі күллі қазақ тарихы қайта өрлеу кезеңін бастан кешіріп отыр. Тарихи тақырыптарды өзек еткен кітаптар көптеп жазылуда. Алайда оның бәрін реттті, ретсіз пайдалана беру оқушы зердесін ауыр, әрі біздің әлеуметтік тарихымыз бен мәдениетімізді тарихы ерекше ыждағаттылықты талап етеді. Осы орайда нақты тарихи жағдайды немесе тарихи тұлғаны басты нысан етіп алып жазыла бастаған шығармалар да баршылық. Енді Қазақстан тарихын оқытуда көркем шығарманы пайдаланудың маңызына нақтырақ тоқталсақ: 1.Тарих сабағында көркем әдебиетті пайдалану бәрінен бұрын оқушының тарихи фактіні ойына ұзақ сақтауына әсер етеді. Өйткені тарих қоғамдағы тап тартысын нақты дерктермен дәлелдесе, көркем шығарма сол фактілерді бейнелі кескінмен елестетеді. Әдебиет - сөзбен сурет салу емес. Ендеше тарихи деректі оқушының жай бір өтіп кеткен іс, оқиға, факті ретінде емес, адам тағдыры, оның басынан кешкен сан қилы оқиғалары ретінде түсініп, оған тарихи мән бере, тебірене қарауына ықпал туғызады. Мысалы, XIX ғасырдың екінші жартысындағы Қазақстандағы жұмысшылардың ауыр тұрмысын, орыс-қазақ жұмысшыларының езушілерге қарсы күрестерін көрсетуде Ғ. Мүсіреповтің «Оянған өлке» романынан мысалдар келтірген жөн. Әсіресе, Оралдан азып-тозып Қарағандыға қашқан жұмысшылардың аянышты халін, өндірістегі қазақ жұмысшыларының ауыр тұрмысын суреттеген тұстары оқушының есінде тарихи оқиғаны мәңгілік бейнелеп тұрады. 2.Тарих сабағында көркем әдебиетті пайдалану оқушыны еңбектене білуге үйретеді. Мысалы, 1916 жылғы көтеріліс басшысы Амангелді тарихи тұлға. Оқушы тарих сабағында Амангелді батыр бейнесімен тарихшы пайымдауы арқылы танысады. Ал енді батырды жазушы немесе ақын қалай сомдайды, характерін қалай ашып көрсеткен деген сұрақ бойынша оқушы ізденіс жұмыстарын жүргізеді. Сөйтіп, М.Жұмағұловтың «Қыран қазасы қияда» романы, Омар Шипин, Күдері Жолдыбаевтардың «Амангелді туралы жырларымен» танысып, оларды өзара салыстырады, сөйтіп өз дүниетанымындағы өзінің Амангелдісін жасап шығарады, ал бұл үлкен еңбекпен ғана келетін құбылыс. 3.Тарих сабағында көркем әдебиет жүйелі әрі үнемі пайдаланылса, оқушының тарихи мәселені түсіндірудегі ойын тартымды да көркем тілмен, көңілге қонымды баяндауына қолайлы жағдай туғызады. Оқушының сөздік қорын дамытып, пікірін нәрлендіреді, ойын оралымды баяндауына көмектеседі. 4. Егер тарихи әлеуметтік оқиғаны суреткер көркем образбен керемет жеткізсе, онда оқушыны тарихи тұлға арқылы(мысалы, «Абай жолы» романындағы Тоғжан, Ербол, Әйгерім, ¥лжан т.б, «Қан мен тер» романындағы Еламан, Рай т.б, «Ботагөз» романындағы Асқар мен Ботагөз т.б.) сұлулық пен әсемдікке, сезімталдылық пен саналылыққа, нәзіктік пен пәктікке, адамгершілік пен қайсарлыққа, шыншылдық пен әділеттілікке адам жан сырын, дүниетанымын түсіне білуге тәрбиелейді, яғни эстетикалық, рухани, мәдени тәрбие береді. 5. Үйлесімді әрі ұтымды пайдаланылған көркем әдебиет оқушының өз халқына, оның алдыңғы қатарлы дәстүріне, Отанына деген патриоттық сезімін оятады. Мысалы, XIX ғасырдың екінші жартысындағы Қазақстандағы таптық күрестің шиеленісуі, Исатай мен Махамбет басшылығымен болған 1836-1847 жылғы шаруалар көтерілісінің мәнін жеткізуде Махамбет жырларын және Ә.Әлімжановтың «Махамбеттің жебесі», Т.Әлімқұловтың «Қара ой» атты шығармаларынан үзінді пайдалану оқушыға керемет әсер қалдырған болар еді. Осы орайда айта кететін мәселе «қазақ тарихы» журналының 2002ж. №1 санында жарық көрген Қамбар Атабаевтың «қазақ баспасөзі - Қазақстан тарихының дерек көзі (1870-1918)» атты монографиясы туралы пікір де осы ойымызды дәйектей түседі. Себебі ұлттық тарихымызды жаңадан жазып жатқан ғалымдардың еңбегі жарық көруі ұзақ мерзімді процесс, әрі оны оқулық бағдарламасына ыңғайлап, әдістемесін жасағанша біршама уақыт кетеді. Сондықтан, мерзімдік баспасөзді үзбей қадағалап, қажет материалдарды екшеп алып, күнделікті тақырыппен байланыстыра түсіндіріп қоймай, оқушылардың өздеріне оқуды ұсыну, оны қалай игергенін пысықтау - олардың шығармашылық ізденіске жол ашып, сабаққа ынталылығын арттыра түседі. Ал мұның өзі гуманитарлық пәндерді оқып-үйренудің басты әдістемесі. Айталық, жазушы, ізденуші Қойшығара Салғараұлының Қытай мұрағаттарынан қазақ тарихына қатысты «Егеменді Қазақстан» газетінде жариялаған материалдар сериясы танымдық үлгіде болғанымен, оқушылардың үлкен қызығушылығын арттырады. Сондай-ақ, Күлтегін туралы, Еуразия университетінде ашылған мұражай жөніндегі баспасөз материалдары Қазақстан тарихын жаңаша пайымдауда үлкен көмек болды. Дегенмен де баспасөз материалдарын пайдаланғанда аса қырағы болу керек. Мәселе ел аузына кең тараған аңыз, хикаяларды көпетеген авторлар тарихи дерек орнына жиі пайдалатындығы. Ал тарих ғылымына ондай өлшемдер жүрмейді. Сол себепті де Қазақстан тарихын жалпы адамзат тарихының құрамдас бөлігі ретінде қарастырып, әсірелеуге жол бермеуге тырысу қажет. Ол үшін баспасөз материалдарындағы дерек көздерінің ғылыми құндылығын айырып алуға оқушыларды үйрете білу аса маңызды. Бұл жөнінде мерзімдік баспасөздердің ішінде «Егеменді Қазақстан» газетінде жариялаған «Қазақ мемлекетінің тарихы» сериясымен берілген таихшылар Клавдия Пищулина мен Нәжіп Мыңғұловтың, профессор Жанұзақ Қасымбаев, академик Манаш Қозыбаевтың мақалалары нақты тарихи фактілермен ерекшеленеді. 2002 жылдан бастап осы газет тағы да «Әлемге әйгілі» деген айдар ашып, Қазақстан тарихына қатысты тұлғалар туралы материалдар бере бастады. Сондай-ақ, «Қазақ тарихы» журналы, басқа да ғылыми-көпшілік басылымдар бар болса да, оқушылар өресін ескермеуге тағы да болмайды. Айта кететін мәселе, 1999 жылдың «Тарих және ұрпақ сабақтастығы жылы» болып жариялануына байланысты жергілікті баспасөздерде де өлке тарихына қатысты тұлғалар туралы материалдар көптеп жарияланды. Қорыта айтқанда, Қазақстан тарихын оқытуда мерзімдік баспасөздің ұтымды жағы мыналар: 1. Қазіргі өзгерістер заманында, ғаламдастыру жағдайында ақпараттар ағыны күшейіп, жаңа қоғамдық құбылыстардың жаппай ентелеп жатқан тұсында өз тарихымызды жедел оқып-үйренуімізге мүмкіндік береді. 2. Тарихи оқиғаларды осы кезеңментығыз байлансытыра қарауды жеңілдетеді. 3. Баспасөз материалдары тәуелсіздік тынысымен үндес келіп, сабақтың өз мақсатына жетуінде мұғалім еңбегін жеңілдете түседі. 4.Қазіргі салуатты оқулықтар жоқ кезде жарияланған материалдарды эпизодтық сипаттама емес, көз жазбай қадағалап, жүйелеп отырса, көптеген пайдалы қосымша мағлұматтар береді. Ал ұнамсыз тұсы - баспасөз материалдарында тарихи деректіліктің жетіспеуі. Осы тұрғыдан келгенде ұстаз міндеті -тарихи танымды әдеби әсірелеушіліктен айыра білу. III. Мерзімді баспасөздегі деректерді тарихи фактілермен салыстыра алуы тәрізді және т.б. талаптарды ескерген дұрыс. Әрбір ұстаз өз сабағында жаңашыл әдіс-тәсілдерге сүйеніп, өз сабағын өткізсе, өскелең жастың өмірге нақты көзқарасын қалыпьтастыра алады. Сыныптан тыс сабақтарды оқушылармен көбірек өткізу, олардың сол пәнге деген қызығушылығын арттырады. Сабақтың сапалы өтіп, мақсатына жетуі мұғалім мен оқушылардың сабақ үстінде атқаратын оқу қызметіне байланысты. Өзі оқытатын пәнге барлық оқушыға бағдарламағасай білім беру - әрбір мұғалімнің басты міндеті. Мәселен, тарихшы мұғалім бұл міндетті жүзеге асыру үшін өзінің алғашқы сабағынан бастап соңғы сабағына дейін барлық оқушының оқу қызметімен айналысуын қамтамасыз етуі тиіс. Бұл оңай шаруа емес. Мұны орныдау үшін мұғалім өз оқушыларының бойна кем дегенде мына үш сапаны (қасиетті): тарих пәнін оқып-үйренуге деген ынтаны, оны меңгеру үстінде жалпы пәнге деген жауапкершілік пен қызығушылықты және пәнді меңгеру тәсілдерін, яғни оқу қызметі тәсілдерін қалыптастыруы тиіс. Осы үшеуінің біреуі толық қалыптаспаған оқушыда тарих пәнінен жүйелі де баянды білім болуы мүмкін емес. Әрбір оқушы тарих пәнін оқып-үйренудің қоғам үшін де, өзінің жеке басы үшін де қажет екенін түсінісуі тиіс. 2. Көркем шығармашылық арқылы сабақ үстінде оқушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастыру.Тарих сабағына оқушылардың қызығушылығын, ынтасын арттыруда, есте жақсы сақтауында, тарихи материалды әсерлі әрі түсінікті оқып үйре-туде көркем әдебиетті, хрестоматия, тарихи дастандар, естеліктер, анықта-малықтар, фольклорлық, этнографиялық, мұрағаттық материалдардан үзінді, мұражайлар, кермелердің мүмкіндіктерін пайдаланған тиімді. Жоғарыда аталған қосымша материалдардың әрқайсысы өзіндік ерекшеліктері мен ортақ белгілерімен ажыратылады. Олардың біразы сол заманның куәгерлері немесе оқиға болған уақыттың бер жағында өмір сүріп бізге жеткен тарихи шығармалар. Мұндай туындыларды пайдаланғанда автор қандай көзкараста екенін, кандай әлеуметтік топтың мүддесін қолдап отырғанын дұрыс анықтап алған жөн. Көркем әдеби шығармаларында көпшілік жағдайда тарихи шындық бейнеленеді, оқушылардың көз алдына тарихи оқиға, ұлы тұлғалар бейнесінін әсерлі сипаттамасы елестейді. Мәселен, осындай материалды сабақта талдаған соң, орта ғасырдағы жәрмеңкеге бара жатқан шаруа, не қолөнерші туралы әңгіме құрастыр деген тапсырма беру окушылардың тарихи кезең туралы нақты және толық ұғымдарын қалыптастыруға ықпал етеді. Окушылар көркем әдебиет шығармаларын сыни тұрғыдан бағалауға үйренеді, ондағы кандай окиға шындық, ал қайсысы ойдан шығарылғанын талдап кәзі жеткен соң, өз ойын дәлелдеуге ұмтылады. Мұғалім әңгімесінің бейнелі, нақтылы, әсерлі болуы оған окулык мәтінінен баска түрлі дерек көздері мен көркем әдебиеттен мәтіндерді бай-ланыстыра отырып әңгімелеу септігін тигізеді. Мұғалім көркем әдебиеттен ең айқын, әсерлі, түсінікті үзіңділерді іріктеп алып, тарихи оқиғаға немесе кайраткерге сипаттама береді. Көркем әдебиетті пайдалану окушылардың гарихтан білімдерінтерендетуге, адамгершілік касиеттерін калыптастыруға және ойлау кабілетін дамытуға көмектессді. Мұғалім коркем әдебиеттің мазмұнымен жаксы таныс болуымен катар одан ен маңыздыны тандап алып, үзіндіні пайдаланып және жаңа материалмен ұштастыра білуі кажет. Мұғалімдер тәжірибесінен байқағанымыздай, олар жаңа материалды түсіндіру барысында тарихи окиғаға байланысты көркем әдебиеттен қысқа да нұсқа, әсерлі үзінді пайдаланады. Көркем әдебеттен есте жақсы сақталатын әсерлі, бейнелі эпизодтар, айқын суреттемелер, эпитеттер, қысқаша суреттемелер, өткір де даналы сөздер қолданған тиімді. Мұндай жағдайда мұғалім әңгімесі баи түседі, тартымдылығы артады. Сонымен қатар оқушы-ларға өздігінше көркем әдебиетті окып келіп, ондағы ең маңыздыны таңдап, сол үзіндіні сабақта пайдаланып, оны талдау, оқушылардың ой-өрісін дамытуға елеулі үлес косады. Оқушыларға біркатар көркем туындылар әде-биетпәнінен белгілі болғаңдықтан, пәнаралық байланыс түріне проблемалық сұрақтар мен тапсырмалар қою арқылы естсріне түсіріп отырған да пайдалы. Сабақта мұғалімге нақты көмек болу үшін мысалы, Қазақстан тарихын оқытқанда көркем әдебиетті пайдалану туралы кесте толтырғаны дұрыс. Мұғалім бір ғана емес бірнеше деректерден үзінділер де пайдалана ала- ды. Мұндай жағдайда біреуін өзі дауыстап оқып берсе, қалғандарын оқушылармен топ болып жұмыс ұйымдастырады. Әр топқа әр түрлі тапсырма: фольклорлык, этнографиялык, мұрағаттық және мұражай материалдарын беріп, сол бойынша талдау өткізіп, оқушылардын тарихи деректермен жұмыс істеу біліктерінің қалыптасуына себін тигізеді. Сонымен қатар мұражайларға, көрмелерге барып, одан кейін тәрбиелік-танымдық тапсырмалар орындауға, әр түрлі жазбаша жұмыстар дайындауға үйретеді. Мұнын өзі оқушы шардың өздігінше жұмыс істеу тәсілдерін меңгеруде пайдалы болмақ. Тарихты оқытуда сөздік жұмысын жүйелі ұйымдастыру үшін анықтамалық, сөздіктер пайдалану оқушылардың ойлауын және сөйлеу мәдениетін дамытуға септігін тигізеді. Тарихты оқу барысында оқушылар көптеген жаңа қайраткерге сипаттама береді. Көркем әдебиетті пайдалану оқушылардың тарихтан білімдерін терендетуге, адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруға және ойлау қабілетін дамытуға көмектессді. Мұғалім көркем әдебиеттің мазмұнымен жаксы таныс болуымен катар одан ен маңыздыны тандап алып, үзіндіні пайдаланып және жаңа материалмен ұштастыра білуі қажет. Мұғалімдер тәжірибесінен байқағанымыздай, олар жаңа материалды түсіндіру барысында тарихи окиғаға байланысты көркем әдебиеттен қысқа да нұсқа, әсерлі үзінді пайдаланады. Көркем әдебеттен есте жақсы сақталатын әсерлі, бейнелі эпизодтар, айқын суреттемелер, эпитеттер, қысқаша суреттемелер, өткір де даналы сөздер қолданған тиімді. Мұндай жағдайда мұғалім әңгімесі баи түседі, тартымдылығы артады. Сонымен қатар оқушы-ларға өздігінше көркем әдебиетті оқып келіп, ондағы ең маңыздыны таңдап, сол үзіндіні сабакта пайдаланып, оны талдау, оқушылардың ой-өрісін дамытуға елеулі үлес қосады. Окушыларға бірқатар көркем туындылар әде-биет пәнінен белгілі болғаңдықтан, пәнаралық байланыс түріне проблема-лық сұрақтар мен тапсырмалар қою арқылы естеріне түсіріп отырған да пайдалы. Сабақта мұғалімге нақты көмек болу үшін мысалы, Қазақстан тарихын сөздер, ұғымдар мен терминдермен кездеседі. Мұғалім сабакқа дайындалғанда жаңа материал мазмұнында кездесетін термин сөздердің мазмұнын қалай ашып көрсету керектігін, оны қалай түсіндіретінін, қандай аныктамалықтар пайдалану керектігін алдын-ала ойластырады. Термин сөздердің мазмұнын: — жаңа сөздердің мазмұнын ашып көрсеткенде, сол затты немесе оның бейнелерін көрнекі құралдар (найза, еңбек құралдары, т.б.) арқылы ауыз-ша түсіндіру; — жаңа сөздердің мазмұнын оның шығу тарихы туралы айтуға және сол сөздердің құрамын талдау (мысалы, жаңа дәуір, тәуелсіздік); — жаңа сөздердің мазмұнын оқушыларға бұрыннан таныс сөздердің көмегімен түсіндіру, яғни синоним ретінде мағынасы бірдей сөздің мәні түсіндіріледі (мысалы, раджа-арилердің сайланып қойылатын көсемі,т.б.); — күрделі жаңа сөздермен жұмыс жасағаңда анықтамадан сол сөзді тауып, тақтаға жазып, оны белгілі бір образбен, ұғыммен байланыстырып, жан-жақты түсіндірген тиімді. Мұғалім жаңа сөздерді тақтаға жазады, кадаскоп не компьютер аркылы көрсетеді. Оқушылар оны дауыстап оқиды (төменгі сыныптарда), дәптерлеріне қатесіз жазып алады. Оқушылардың есіне үнемі салып, үй тапсырмасын пысықтау барысында сөздік бойынша жұмыс жүргізіп, анық-тамадан тауып келіп мағынасын түсіндіруді, анықтамасын айтуды, сөзге тал-дау мен қорытынды жасауды талап етеді. Тарих сабактарыңда қанатты сөздердің, мақал-мәтелдердің, бейнелеп суреттеудің орны ерекше. Мәселен, кейде тарихи оқиғаны баяндағанда мұғалім айқын, өткір сөздерді пайдаланып, белгілі бір фактінің мәнін терең ашып көрсетіп, оқушылардың санасында берік орнықтыруға мүмкіндік жасайды. Ол үшін оқушыларға төмендегідей сұрақтар қойған пайдалы: — «Мемлекет дегеніміз-мен»деген кімнің сөзі? — «Атамекен жері үшін, қасиетті елі үшін, болмай қалар кім батыр?»—деген кімнің жалынды сөзі? — «Сүй елінді үйіндей, сүй үйінді еліндей»— деген сөзді айтқан жазушы кім? Тарихты оқытуда оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттыру-да, тарихи материалды олардың сезіміне әсер ететіндей, түсінікті оқып үйре-нуде көркем әдебиетті, хрестоматия, тарихи дастандар, естеліктер, анықта-малықтар, фольклорлық, этнографиялық, мұрағаттық материалдар, қанатты, нақыл, даналар сөздерін, мұражайлар, көрмелердің мүмкіндіктерін пай-даланған тиімді. жүктеу/скачать 2,08 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|