| 2-бөлім. Қазақ іс қағаздар тілінің тарихы
2.1-тақырып. XVIII ғасыр мен XIX ғасырдың | жартысындағы іс қағаздарының тілі
Жоспары:
1 . XVIII ғасырдағы ресми іс қағаздарының тілі
2.
XVIII ғасырдағы қазақ даласында қолданылған ресми іс қағаздарының тілі бұл кезеңдегі ресми іс кағаздарына казак хандарының, сұлтандарының, батырларының, тархандарының, старшиналарының патшаға және орыс әкімшілік орындарына жазган хаттары жатады- Бұлардың бірқатары Қазақстан тарихына, қазақ-орыс қатынастарына, қазақ хандықтарының тарихы, сол кезеңдегі саяси құрылыс туралы т.б. жинақтарда жарияланды. Бүл ресми іс кағаздары сол түркілік сөз, қазір біз оны жарлық түрінде қолданамыз. Ал әмір ярлуқ сөзі хан, сұлтандар тарапынан берілетін жарлық мағынасында қолданылған. Мұндагы әмір – араб сөзі. Фарман сөзінің қолданылуы қазіргі бұйрық сөзінің қолданылу аясымен сәйкес келеді.
Халық, ел, көпшілік мағынасын білдіру үшін жамоғат, йурт, халық, қара халық, ел сөздері қолданылган. Бұл жердегі йурт сөзі белгілі бір этникалық территориялық тұтастық ретінде біріккен топ мағынасын беретін термин сөз ретінде жүмсалған. Себебі, қүжаттарда қыргыз-қазақ йурты, Руссия йурты, Орал пуртындагы башқуртлар, куллі йуртымыздың жамагатлппһі, дарында орыс создерініц қолданыла бастауы. Мысалы, генерал сөзі аударылмай генерал, жанарал, гинерал түрінде қолданылған. Кашиер созі кауа.іср, қуаіср түрінде ксздеседі.
Іс қағаздарында жиі кyздесетін орыс сөздері қатарына старишна. господин, губернатор, псиковник, граф, пристав, команда сөздерін жатқызуға болады.
Грамматикалык ерекшеліктері. XVIII ғасырдагы ресми іс қағаздар тілінде тек зат, кұбылыс атаулары ғана емес сын есім, етістік, ұсау сөздер де араб-парсы сөздерімен берілген.
Сол кездегі білік иесін білдіретін хан сөзіне қарама-қарсы әлеуметгік топ қара, қараша, қараша халық атауларымен берілген. Ақ суйек сөзіне антоним ретінде қара сөзі қолданылған. XVIII ғасырда қазақ жерінде қүл, күң үстау, қолға түскен әскери түтқындарды қүл есебінде сату бар болғандықтан қул, куң сөздері өздерінің номинативті мағынасында қолданылған.
Экономикалық жағынан тәуелді топтарды білдіретін атауларға кедей, жарлы, байғұс сөздері жатады. Қазір біз байқүс
синонимі ретінде қолдансақ.
1716 жылғы 13 қыркүйек. Қайып хан елшілерінің қазақтардын Ресеймен тату түру тілегі туралы мәлімдемесі.
1718 жылғы 10 желтоқсан. Қайып ханның жоңғарларға қарсы бірлесіп аттану үшін әскер жіберу туралы өтініш жасап император I Петрге жазған хатынан және де ұлы мәртебелі патша Сізден өтінемін, Сіздің жауыңыз қоңтайшыга аттанғым келеді және қазір одан басқа ешкіммен соғысқым жоқ. Ал егер, ұлы мәртебелі Сіз, омір берсеңіз, бізге руқсат етсеңіз, Сіз өзіңіз оған, қарсы және бізге көмек етіп әскери адамдар жіберуге нусқау және ол әскери адамдардың қандай уақытта.Қайсақ ордасы жазық казактарына, башкурттарға, қалмақтарга және Ресейдің барлық бодандарына дұшпандық ишбуыл жасамапды және оларга залал келтірмейді, олармен тату-тәтті турады.
Достарыңызбен бөлісу: |
