Тем Омыртқалылар дене құрылысының жоспары

1. 
   Сабақтың мақсаты: тіс жүйесі құрылысын қайталау; рептилийдер мен сүтқоректілердің тіс алмасу процесі мысалы ретінде тіс жүйесінің әр түрлі деңгейінің қалыптасуын қарастыру (мамонтардың горизонтальды және носортардың вертикальды).
   

Сұтқоректілердің тіс жүйесі жоғарғы және төменгі тістердің бір бірімен сәйкесуімен ерекшеленіп, окклюзия деп аталады.

I³ C¹ P^3-4 M³

Сүтқоректілердің тіс формуласы: -----------------------

I₃ C₁ P _3-4 M₃
Плацентарлы жануарларда тістің шайнау бетінде әр түрлі төмпешіктер пайда болған – негізгі: жоғарғы жақта кондар, төменгі жақта конидтер, қосымша конули және конулиды.

.
Тема 7 . Бас қаңқасы

2. 
   Тетраподтар қаңқасының негізгі морфотиптерімен және олардың кейбір структуралық элементерінің эволюциялық өзгерістерімен танысу.
   
3. 
   Кейбір типтік тетраподтардың (бақа, көгершін, сұтқоректілер) бас қаңқа құрылысын оқып білу.
   

1. 
   Әртүрлі тетраподтардың бас қаңқалары мен томеңгі жақтары.
   
2. 
   Бас қанқалар таблицасы.
   

Қаңқа қақпағы — calvaria: маңдай сүйектері— oss frontale, төбе сүйектері — oss parietale, төбе аралық сүйектерден — os interparietale тұрады. Сагиттальдық жүлге — crista sagittalis (рис. 87, 88) — күмбездің ортасынан өтеді..

а — примитивті пеликозавр

г — ит; 1 — maxillare; 2 — premaxillare; 3 — nasale; 4 — lacrimale;

5 — prefrontale; 6 — frontale; 7 — postfrontale; 8 — postorbitale;

9 — шүйде тесігі; 10 — postparietale; 11 — supraoccipitale;

12 — parietale; 13 — tabulare; 14 — supratemporale; 15 — squamosum;

16 — jugale; 17 — preparietale; 18 — septomaxillare; 19 — occipitale;

20 — exoccipitale; 21 — prooticum; 22 — самай сызығы;

23 — сагиттальды жүлге (Ромер, Парсонс, 1992)

Жақ аралық сүйек тіс сүйегі - dentale мен симфизден құралған. Диастема — бұл ит тіспен азу тістер аралығы.

1. 
   Тетраподтар негізгі морфотиптерімен және олардың кейбір структуралық элементерінің – омыртқалар, иық және бел белдеу, қол және аяқ сүйектерінің эволюциялық өзгерістерімен танысу.
   
2. 
   Бақа, қой, мысық, мамонт омыртқаларының құрылысын оқып білу
   

1. 
   Тетрапод скелеттерінің суреттері мен бөлек сүйектер.
   

Омыртқа типтері:

• 
  Амфицельды - екі жағынан ойықша келеді
  
• 
  Ацельды – екі жағынан тегіс (сүтқоректілерде).
  
• 
  Процельды – алдыңғы жағынан ойықша, артынан дөңес (рептилийдерде).
  
• 
  Опистоцельды – омыртқаның артқы жағы дөңес (сүтқоректілердің мойындарында).
  
• 
  Гетероцельды - ертоқым тәрізді (құстардың мойындарында).
  

Омыртқа жотасы эволюция барысында келесі бөліктерге бөліңген:

мойын

сегіз көз алды

сегіз көз бел

құйрық


5. Қол скелеті

Қол скелеті иық белдеуінің скелеті мен колдың өз скелетінен түрады.

Иык белдеуі байланыстырушы сінірлермен, бұлшық еттермен көкірек клеткасына бекіген және алдыңғы жағынан төс сүйекпен буындаскан екі жауырыннан және екі бұғанадан түрады.

Бүғананың маңызы зор: көкірек кеуде клеткасынан иык буы-нын тиісті қашықтықта үстап түратын тірек. Бүғана калталылар мен қолқанаттыларда дамыған күмінде сакталған, ал приматтарда, әсіресе адамдарда жаксы жетілген. Аяқтары біртүрлі кимыл аткаратын жануарларда бүғана толыктай жойылған (тұяқтыларда, кит тәрізділерде, сирендерде), ал басқаларда рудименттік күйде сакталған (насе-комжеушілерде, кемірушілерде, шалатістілерде, жыртқыштардың көпшілігінде).

Білек екі суйектен — шынтақ сүйек пен кәрі жіліктен тұрады (16-сурет). Шынтақ сүйек кәрі жілікке қарағанда үзынырак. Оның проксимальдық үшында екі өсінді бар: шынтақтык және тәждік.

Шынтак сүйектің төменгі ұшы жуандап оның дистальдық басын құрайды. Оның артқы жағында біз тәрізді өсінді орналасқан.

Кәрі жіліктің проксимальдық ұшы басы деп аталады. Басы денесінен мойын арқылы бөлінген, мойынның төменгі жағында кәрі жіліктің бұдыры болады. Кәрі жілік пен шынтақ сүйек өзара сүйек-аралық жарғакпен жалғасқан. Кәрі жілік пен шынтақ сүйектін үстінгі және астыңғы беттерін ажыратуға болады, ал үшінші беті жінішке, сыртына карай орналаскан. Кәрі жіліктің төменгі үшының медиальдык бетінде шынтақ сүйекпен буындасатын кішкене ойынды байқалады. Кәрі жіліктің дистальдік эпифизі біз тәрізді өсіндімен аяқталады. Білектің проксимальдік үшында кармен буындасуда маңызды рольді шынтақ сүйек аткарады, ал дистальдік ұшында қолдың қоспасымен буындасуға кәрі жілік қана катысады.

Carpale distale 1 Trapezium

Carpale distale 2 Trapezoideum

Carpale distale 3 Magnum (большая)

Carpale distale 4 Unciforme
Саусақтар — digiti. Проксимальды элементтер — metacarpalia. Дистальды элементтер — фалангтар — phalanges digitorum. Тырнақтық фалангтер — phalanges unguales. Үлкен саусақ — pollex. Құстарда үш ішкі саусақтар болады. Барлық жануаоларда редукция сыртқы саусақтарынан басталады.

Саусақтар рим цифраларымен , а білезік және тобық дистальды элементтер запястья и предплюсны — араб цифрларымен С (cl — с4) — орталық (centrale); R — кәрі жілік (radius); U — шынтақ (ulna); г — кәрі жілікті (radiale); i — аралық (intermedium); u — шынтақты (ulnare); 6, pis — бұршақ тәрізді сүйек (pisiforme); sc — scaphoideum; lu — lunare; су (на В) — cuneiforme білезікте ; tz — трапеция (trapezium); td — трапеция тәрізді (trazoideum); mg — үлкен (magnum); un — unciforme; T — асық жілік (tibia); F — шыбық сүйек (fibula); f — fibulare; a — блок тәрізді сүйек (astragalus); ca — өкше сүйек (calcaneum); enc — entocuneneiforme; nav — naviculare; mc — mesocuneiforme; ec — ectocuneiforme; cu (на E) — квадратты (cuboideum) (Ромер, Парсонс, 1992)

Фаланг формуласы әр саусақтағы ішкі саусақтан бастап шет саусақтарға дейін, фалангалар санын көрсетеді. Амфибия саусақтары екі немесе үш фалангтардан құралған. Ал кеш девондағы телерпетонда алты саусақты қол-аяқтары болған.

Примитивті рептилийдердің фаланг формуласы – 2.3.4.5.3., жоғарғы сатыдағы формаларда – 2.3.3.3.3. Бұл примитивті сүтқоректілерге де тән. Кит тәрізділерде фаланг саны 13 немесе 14 –ке дейін көбейіп, су рептилийдерде (ихтиозаврлар, плезиозаврлар) – 20 дейін жетеді.