Тіл дыбыстарының экспрессивтік стилистикалық сипаты: фоностилистика және дыбыстық символизм
жүктеу/скачать 414,48 Kb. Pdf көрінісі
|
404-Текст статьи-2090-1-10-20220928
| көп кешікпей көктем де келер енді, көгеретін тіршілік көгереді.
Келер көктем, білмеймін, не береді? Л.Н. Мурзин фонетикалық және морфемдік деңгейлерді фондық, ал лексикалық және синтаксистік деңгейді жетекші деңгейге жатқызады [6, 94 б.]. Фонетикалық бірліктер жалпы тіл жүйесінде ерекше рөл атқарады, ол мынадай себептерге байланысты: 1. Фонетикалық бірліктер материалдық форма тұрпаты жағынан қарапайым, әрі қарай бөлшектеуге келмейтін және функционалдық мән- мағынаға ие тілдік таңба болып есептелінеді. 2. Фонетикалық бірліктердің табиғатына басқа да тіл бірліктері сияқты тұтастық тән, қарапайым фонетикалық форма тым күрделі, бірден байқала қоймайтын мағынаға ие болып келеді. 3. Фонетикалық бірліктердің мағынасы тілдің қандай да бір саласындағы қызметіне, яғни түрлі контекстегі тілдің жай-күйіне байланысты анықталады. 4. Мұндай контекстерге мыналар жатады: - менталды (тілдік менталды процестер, тілдік ойлау процесі); - психологиялық (фонетикалық таңбаның түрлі тіл иелері тарапынан қабылдануы және бағалануы); - әлеуметтік (сөйлеудегі дыбыстардың даралануы); - коммуникативтік-сөйлеу (ақпараттың берілуі, өңделуі, мәліметтердің деформациялануы); - кумулятивтік (ұлттық-мәдени сипаттағы ақпараттар қорының жинақталуы); - мәтіндік-эстетикалық (эстетикалық мән-мағыналардың берілуі және жүзеге асуы). 5. Фонетикалық деңгей тіл жүйелерінің ішінде саны жағынан тұрақсыздау, ол дыбыстардың дифференциалды белгілерінің аз болып, дыбыстардың тілдік менталды және жеке, психологиялық (әлеуметтік), эстетикалық және мәдени мағыналарының сапасы жағынан өзгеруіне әсер етеді. Нәтижелер мен олардың талқылануы Тіл дыбыстарына тән бұл ерекшеліктер тілдің және сөздің таңбасы ретіндегі мағынасын зерттеуге мүмкіндік береді. Ол үшін тіл дыбыстарының өзіне тән ерекшеліктерін, мәртебесін анықтау қажет болады. Ю.С.Степанов қандай да бір субстанциядағы белгілерді, деректерді анықтау үшін, оның «конститутивтік қырларын» басшылыққа алу керек дейді. Ғалымдар Аристотель ұсынған тілдің мынадай лингвофилософиялық, конститутивтік қырларын негізге алады: субстанция, сан, сапа, қатынас, орын, уақыт, қалып, жағдай, әрекет, төзімділік [7,193 б.]. Егер аталған ерекшеліктер толығымен немесе басым көпшілігі қандай да бір құбылысқа тән болса, онда бұл құбылыстың ғылыми мәні бар болғаны және ол арнайы зерттеуді қажет етеді. Бірнеше жүйенің негізін құрастыратын фонетикалық бірліктердің қызметі күрделі таңба болып табылады. Дыбыс және фонема ментальді, психологиялық, физиологиялық, лингвистикалық, социологиялық, тексттік, эстетикалық маңызды иеленетін құбылыс. Орыс тіл білімінде дыбыстардың экспрессивтік мәселесі фоносемантикамен кіріктіріле қарастырылып, адамның ойлау жүйесінде «жалпыланған дыбыс түрін» - ономофонеманың тілдік жүйедегі атаулық сипатына және оның сөйлеуде синтагмофонемаға, морфонемаға трансформациялануына талдау беріледі. Ғалымның пайымдауларынан коммуникативтік карым-қатынас барысында синтагмофонема мен морфонемалардың социофонемалық бірлікке айналуы тіл дыбыстарының эмоционалды- экспрессивтік қызметінің алғышарты болатынын көруге болады. «Социофонема - сөйлеудің қандай да бір формасы арқылы жүзеге асқан фонетикалық бірлік. Сөйлеушінің сөзі арқылы көрініс алып, тыңдаушы тарапынан ментальді/интеллектуалды және логикалық тұрғыдан ғана емес, психологиялық, эмоционалды, эстетикалық және әлеуметтік тұрғыдан қабылданатын фонетикалық бірлік» [8, 215 б.]. Социофонеманың мәртебесін анықтайтын белгілер төмендегідей: дыбыстардың психологиялық әсері; психологиялық тұрғыдан бағалануы; эмоционалды және эстетикалық әсері; тілдің дыбысқа ұлттық-мәдени байланысы; эмпирикалық және антропологиялық субъективтілік; тұрмыстық, әдет-ғұрып, ділдік социумның дыбысқа әсері [7, 217 б.]. Социофонема біріншіден эстетикалық, символдық қасиетімен қабылданатын бірлік. Социофонеманың фоносемантикалық табиғаты А.А. Леонтев [5, 96 б.], А.П. Журавлев [ 9, 195 б.] зерттеулерінде қарастырылған. Заманауи зерттеулерде функционалды фоносемантика, тарихи фоносемантика, компоративтік фоносемантика, социофоносемантика, психофоносемантика, текстофоносемантика, эстетикалық фоносемантика бөлімдерінен тұратын ғылым саласының нысанына айналды. Экспрессивтік стилистика тіл дыбыстарының экспрессивтік табиғатын талдауда, анықтауда фоносемантикалық зерттеулердің жетістіктеріне сүйенеді, себебі социофонеманың табиғаты кешенді, күрделі жүйе, экспрессивтілік оның бір компоненті ретінде қарастырылады. Оны зерттеу де нейролингвистика мен нейрофизиологияның, нейропсихология мен психолингвистиканың, социолингвистиканың, көркем мәтін лингвистикасының қазіргі теориялық және практикалық қолжеткізген табыстарына сүйене отырып, кешенді түрде жүргізіледі. Тіл дыбыстарының экспрессивтік табиғатын зерттеуде социофонеманың бір түрі ретінде психофонема мен текстофонеманың тілдік табиғаты қызығушылық тудырады. Психофонема буын және морфологиялық құрылымды құруға қатысып, белгілі бір логикалық ақпаратты ғана емес, коннотативтік, бағалауыштық, психологиялық, ассоциативтік мәнге ие мағыналарды да жеткізуге қатысады. Ал текстофонема дыбыстың мәтін контекстіндегі қызметі мен мағынасын жасауға қатысады. Көркем мәтіннің музыкалды-просодикалық көркемдігі текстофонеманың бір түрі мелофонемалар арқылы жасалады. Қазақ тіл білімінде тіл дыбыстарының мұндай табиғаты көптеген ғалымдардың зерттеулерінде әр қырынан қарастырылып жүр. Қазақ тіліндегі дыбыстардың фонологиясы дыбыс үндесуі, дыбыстардың алмасуы және т.б. фонетикалық құбылыстар мен заңдылықтар белгілі ғалымдар Ә.Т.Қайдаров, Е.Қажыбеков, Ә.Жүнісбеков, A.Айғабылұлының еңбектерінде жан-жақты талданып, анықталды [10, 18 6.]. Аталған мәселелермен қатар, дыбыс айтылымындағы эмоционалдық пен мәнерлік, ассоциация мәселесі кейбір еңбектерде [11,20 б.] айтылғанымен, арнайы зерттеу нысанына кейіннен айналды. Ж.Абуов, А.Джунисбековтердің «Фонетическая запись казахского текста» зерттеу еңбегінде қазақ тіліндегі сингорманизм, орфоэпиалық норма мәселелері жүйелі талданып, сөз мәдениеті тұрғысынан алғанда кез-келген фонетикалық заңдылықтарды, тілдегі норманы сақтау қажеттілігі атап көрсетілген. Орыс тіліндегі М.П.Брандес [12,27 б.] еңбегінде көркем прозалық және поэтикалық мәтіндердің дыбыстық ұйымдасу ерекшелігі жан-жақты сөз болды. Тіл дыбыстарының түрлі бояу реңкке, эмоционалдық бағалауыштық мәнге ие болуы оларға тән басты қасиет-сапалардың бірі екені жан-жақты дәлелденген (мысалы, «а» дыбысының күрең қызыл, «о» - ашық сары немес ақ түсті бояу реңкке ие екені, «ш» - баяу, «м» - нәзік, т.б. бағалауыштық сезім күйлерді бейнелейтіндігі). Осыған қатысты түрлі бақсылық дұғалардың, қазірде алдап-арбау, аластауда айтылатын сиқырлы күші бар мағынасы түсініксіз мәтіндердегі дыбыстар мен буындардың әсер ету қасиеті сапасы, қызметі жеткілікті деңгейде зерттелген деуге болады. Дауысты дыбыстардың сөз құрамындағы орны, яғни, дауысты фонемалардың мысалы: жүктеу/скачать 414,48 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|