Т†лен …бдiк?Лы парасат майданы таЎдамалы Алматы «Раритет» 2012

– 525 –
«Бес жыл. Бес жыл бойына бiр жемiс бермеген, азабы
к†п, шыЈын еЎбек болды-ау бґл. Ал осыдан бес жыл
бґрын дипломЈа тапсырЈан тґЎЈыш еЎбегiн атајты Гера-
симовтыЎ †зi јалай мајтап едi. «Орталыј музейге экспо-
нат етiп јойылсын» деп †з јолымен жазып берген.
Ол бiр жајында †лген латыш жiгiтiнiЎ бас сҐйегi бола-
тын. Хамит мҐсiндi алты айда дайын јылды. Комиссия
мҐшелерi мҐсiндi †лген жiгiттiЎ туысјандарына к†рсет-
кенде семiрiп кеткен егде латыш „йелi:
– Жаратјан-ау, мынау бiздiЎ ЭмильдiЎ д„п †зi Јой!
Тiптi айнымайды. Ѕандай Јажап! Мґны жасап жҐрген јай-
сыларыЎыз? – деп есi шыЈа јуанып, тiптi сатып алмај
болып „уре болЈан.
Бас сҐйек бойынша мҐсiн жасау дегеннiЎ не екенiнен
хабары жој, јарапайым „йелдiЎ аузынан осы с†здi
естiгенде, Хамит шыЈармашылыј бајытыныЎ јандай бо-
латынын тґЎЈыш рет сезiнiп едi. Содан берi бiрнеше мҐсiн
жасап шыЈарды. Б„лендей керемет болмаса да б„рi де
музейлердiЎ бiр бґрышынан орын алып тґр. Ал мына бiр
†ткен Јасырда †лген Жауб†рi батырдыЎ кейпiн јалпына
келтiру тiрi п„ле болып жабысарын ол бiлмеген.
«Жој, жој. Бґдан артыјја ендi шамам жој. Ѕґрып
кетсiн. Ѕолымнан келмейдi».
Хамит жылайтын адамдай екi јолымен бетiн басып,
аз-кем отырды да, јалтасынан сигарет алып тґтатты. Шала
жанЈан сiрiЎке талын бейжай ырЈап, амалы таусылЈан,
шарасыз кҐймен Ґстел Ґстiнде жатјан бас сҐйекке сыЈы-
райып, ґзај јарады.
* * *
Кiшi жҐз руларыныЎ бiрiнен шыјјан атајты Жауб†рi
батыр †ткен ЈасырдыЎ бiрiншi жартысында жергiлiктi хан-
дыјја ж„не патша отаршыларына јарсы кҐресте ерлiкпен
јаза тапты дегендi Хамит бiрде †зiнiЎ тарихшы досынан
естiген болатын.
– Егер сен Жауб†рiнiЎ мҐсiнiн жасап шыЈара алсаЎ,
бґл еЎбегiЎ Ґшiн саЈан ескерткiш орнатуЈа болады, – де-
ген „лгi досы. – Сен †лi тарихты тiрiлтер едiЎ. ?Јып тґрмы-
сыЎ, бауырым. Сен †лi тарихты тiрiлтер едiЎ.

– 526 –
Хамит †з басы Жауб†рiнiЎ тарихта јаншалыјты јґны
барын айырып бiлмесе де, айтуЈа јараЈанда бейнеттенiп
к†руге тґрарлыј адам Јой деген оймен †ткен жылы мола-
сын ашуЈа Ґкiмет орындарынан рґјсат јаЈаз алЈан.
Маусым айыныЎ басында ЅалмајјырЈан жазыЈыныЎ
јај ортасындаЈы жапырайЈан жалЈыз т†беге орналас-
јан јалыЎ зиратја Хамит бiр топ адаммен с„ске ауа
келiп тҐскенде бґл араныЎ жаз десе бiр тынбайтын
ыстыј аЎызаЈы аЎјылдап соЈып тґр едi. Кiсi бойындай
шој-шој шиелерден басја пана јылар јара жој. Тај-
тайдай теп-тегiс жазыј даланыЎ јиыр шетiнде саЈым
тҐтеп тґр. СарЈайып, јурап кеткен изен, адыраспан,
жусандар аяј басјан сайын кҐрт-кҐрт Ґгiтiлiп тҐседi.
…р жерде јазыјша јајшиЈан саршґнајтардан басја тiрi
мајґлыј к†рiнбейдi.
‡ткен ЈасырдыЎ аяЈында Јана јылыш сынып, јан
т†гiлген мына беймаза т†бе ендi ешјандай сойјан к†рме-
гендей, ешкiмдi бiлмейтiндей, тыныш јана, иесiз, Ґнсiз
жатты.
– КҐнi јґрЈыр †ртене ме, јайтедi. Бiр јырыј бес гра-
дус бар шыЈар, – дедi аудандыј партия комитетiнiЎ хат-
шысы СаЈит ЖҐсiпбеков машинадан тҐсiп жатып. Хат-
шыныЎ јан таситын ауруы болатын, сондыјтан бiр јолы-
мен †зiнiЎ бiлегiн ґстап, тамыр соЈысын тексерiп келе
жатыр.
Топ зират жиегiнде иiрiлiп тґрып јалды. МолалардыЎ
јайсыбiрi жермен-жексен тегiстелiп кеткен. Ѕґлпытас-
тар бетiндегi жазулар да жел мен жаЎбыр суынан мҐжiлiп,
†шуге айналЈан.
Иiрiлген топтыЎ „лденеге жҐректерi дауаламай, тол-
јып јалЈанын Хамит iштей сезiп тґр.
БаЈана жиналыс Ґстiне СаЈит ЖҐсiпбеков:
– Ѕабiрдi ашјан дґрыс-ау, бiрај жергiлiктi халыјтыЎ
јалай јарайтынын јайдам. Шалдар келiсер ме екен, оныЎ
Ґстiне жылдар бойына басына ел тҐнеген јасиеттi јабiр
Јой, – деп бґлтајтап к†рген. Бiрај бґл iстi жоЈарЈы орын-
дар јолдап отырЈанын естiгенде райынан јайтып, тiптi
†зi бастап барып, јазуЈа к†мектеспек болЈан.
– КҐректi „келiЎдер, – деп Хамит айЈай салды маши-
нада јалЈан екi жiгiтке.

– 527 –
Топ јабiрдi баспай, жиектей отырып, ојшау тґрЈан
тайпај молаЈа тiрелдi.
– Осы, – дедi шојша сајал јарт кiсi. – Ѕабiрi осы. Ал
ендi сендер бара тґрыЎдар, мен аруајтарЈа арнап бiрдеЎе
оји јояйын.
Ѕабiр бетi јаулаЈан ш†п. Ернеуiне сҐйей салЈан јґлпы-
тастыЎ Ґстiнде кҐн к†зiнен оЎа бастаЈан кҐмiс ајшалар
жатыр. Жазулар †шуге айналЈан, тек тереЎ ойып салын-
Јан айдыЎ суретi Јана айјын к†рiнедi.
Шал майда топырајја шарта жҐгiнiп, јґранды
кҐбiрлеп, iшiнен ојыды. Ѕолын жайып, бетiн сипады да,
ајырЈы рет аныјтап к†ргiсi келгендей, јабiрге Ґнсiз јарап,
ґзај отырды. Содан кейiн асыјпай орнынан тґрып,
тiзесiнiЎ шаЎын јајты.
– МейiлдерiЎ, јарајтарым, – дедi жґрт кҐректерiн
ыЎЈайлай бастаЈанда. – Мен аулајја бара тґрайын.
К†рмегенiм ж†н. ЖҐрек јґрЈыр нашар Јой. Жарыјтыј-
тыЎ кейпiн кiм к†ргiсi келмейдi дейсiЎ. Бiрај мола ашу
деген... Ѕґдай салмасын... Айтпајшы, Жауб†рiнiЎ ґрпај-
тары Ошајтыда тґрады. Олар естiмеген-ау, шамасы.
…йтпесе шауып келiп, шатај жасар едi.
Шал осыны айтты да, бґрылып, машина жајја кеттi.
– Басталыј, – дедi Хамит јґлпытасты орнынан жыл-
жытып жатып. – Алдымен мына т†мпешiктi јґртып,
тегiстеп алайыј. Сосын †лшеп јазармыз.
М„йкешеЎ тґрЈан т†рт кiсi кҐректерiн јабiрдiЎ ш†п
јаулап кеткен етегiне сҐЎгiте бастады.
Бiр жарым саЈат шамасында јабiрдiЎ орны тегiстелiп
болды. Хамит ґзындыЈын т†рт метр, к†лденеЎiн екi метр
етiп †лшеп сызды да, жґмысшылар сызыј бойымен
тереЎдетiп јазуЈа кiрiстi. Олар анда-санда „лденеден се-
кем алып, кiдiрiп јалЈанда Хамит:
– Ѕаза берiЎдер, јаза берiЎдер! Ой, т„йiрi-ау, адамныЎ
јаЎја сҐйегiнен јорыјјан сендердi к†рдiм, – деп
к†Ўiлдене айЈай салады.
ТҐс кезiнде кҐн тiптi јайнап кеттi. Жґмысшылар ма-
шинаныЎ к†леЎкесiне бiр саЈаттай тыныЈып алды.
КҐн бесiнге еЎкейгенде јабiр бiр метрден астам тереЎ-
деп, топырајтар дымјыл тартып, јазуЈа „жепт„уiр

– 528 –
жеЎiлдеп јалЈан. Осы кезде екi жґмысшыныЎ екеуi де
шґЎјырдан јарЈып шыјты.
– Жеттiк, жеттiк, – деп айЈайлады бiреуi Хамитја. –
Ѕґрысын, кҐрегiм бiрдеЎеге шарј ете јалды. ТҐу, з„ремнiЎ
ґшјаны-ай.
«Бґл јалай, – деп ойлады тҐсiнбей јалЈан Хамит. –
Мґндай тереЎдiктен шыЈуЈа тиiстi емес едi Јой. Ѕалай
болЈаны сонда?»
Ѕалтасынан пышаЈын алып, орЈа јарЈып тҐстi. Сосын
майда топырајты јолымен жайлап ашып, аЈарып к†рiнген
сҐйектiЎ айналасын шґјылап јаза бастады.
– ФҐу, – дедi ајырында кейи с†йлеп. – Айттым Јой,
мҐмкiн емес. Мґндай тереЎдiктен шыЈуЈа тиiстi емес.
Хамит кеЎсiрiгi опырылып iшiне тҐскен аттыЎ басын
јабiрден асырып лајтырып жiбердi.
БаЈанадан берi машинаныЎ к†леЎкесiнде аруаЈы ба-
сым Жауб†рiнiЎ киесiнен мына тобырЈа бiр тойтарыс бол-
мас па екен деп тiлеп отырЈан јария айЈай шыјјанда-ај
д„ме кҐтiп, јарап јалЈан. Ѕабiрден лајтырЈан аттыЎ ба-
сын к†ргенде ґзамай †лiкке де жететiнiн сезiп, шошы-
нып, «к„лимаЈа» тiлiн келтiрдi.
ТаЎертеЎгi жиналыста анау јазај жiгiтiнiЎ:
«‡ткен ата-бабаларымыздыЎ бейнесiн жасау – бiздiЎ
мiндетiмiз. Ол кезде суретке тҐсiру атымен болмаЈан.
БабаларымыздыЎ јандай екенiн ешјайсымыз да
бiлмеймiз. Мен соларды тiрiлту Ґшiн келдiм. Бiрај бґл
†лiктiЎ бас сҐйегiнсiз iске аспайды. Жауб†рiнiЎ јабiрiн
ашуЈа сiздерден к†мек јажет» деген с†зi толыј болмаса
да к†кейiне ептеп ґялаЈандай болып едi. Бiрај мына
јазiргi мiнезi – јабiрден јорыјпаЈаны, јасиеттi батыр-
ау деп именбегенi бiртҐрлi јорлаЈандай болып отыр.
«ЅазајтыЎ баласы емес пе, шiркiн, тiрiнi сыйламаса да
†лiкке деген инабат болмаушы ма едi» деп ойлады
iшiнен.
Ѕазу јайта басталды. Жґмыс †нiмдi болу Ґшiн жґрттыЎ
б„рi јабiрге кезектесiп тҐсiп отырды.
КҐн екiндiге јґлаЈанда Ґш метр тереЎдiктен †лiктiЎ
сҐйегi к†рiндi де, бґдан соЎ јабiрге ешкiм жоламай јойды.
Хамит жалЈыз †зi екi саЈат јара тер боп, жер јазды. КҐн
бата сҐйек јабiрдiЎ ернеуiне шыЈарылды.

– 529 –
Алја-салја болып ҐЎiрейген маЎдайдан јылыш шап-
јан бас сҐйектi Хамит айналдырып тґрып жґрттыЎ б„рiне
к†рсеттi.
– Айјас Ґстiнде †лгенi к†рiнiп тґр. ЅылыштыЎ к†лде-
неЎ iзiне јараЈанда шалјасынан жыЈылЈанда ґрЈан т„рiздi.
ЕЎ тамашасы – бас сҐйек бґзылмаЈан. Пожалуйста, к†рiп
шыЈыЎыздар.
Жґрт бiр-бiрлеп бас сҐйектi јолдарына алып, к†ре
бастады. Б„рi де аты аЎызЈа айналЈан Жауб†рi батыр-
дыЎ јасиетi јай жерiнде екенiн бiлгiсi келiп, мґјият
јарады. Кескiн-јияпетiн к†з алдарына елестеткiсi
келдi.
– Апырай, тегi ештеЎеден сескенбейсiздер, „бден
еттерiЎiз †лiп кеткен-ау, „? – дедi ЖҐсiпбеков Ґстi-басы
шаЎ-шаЎ болЈан Хамитке јарап.
– Бґл бiздер Ґшiн Јылыми предмет јана, – дедi Хамит
торк†з орамалын тершiген маЎдайына басып. – ¤ылыми
предмет јана.
Ѕабiр басына јария да келдi. Ѕария јанша дiндар бол-
са да, жаЎалыјтан хабары бар, к†зi ашыј, ајылды адам
болЈандыјтан, батырдыЎ сҐйегiне бiр рет к†з тојтатып
јарауЈа јарсы болЈан жој. Ол тiптi ајылЈа салып, осы-
нау жасалып жатјан iстiЎ бiр жајсылыј маЈынасы бары-
на тҐсiнiп, iштей келiсiмге де келген. Бiрај тiрiсiнде пен-
де баласын басындырмаЈан батырдыЎ басын осынша асыј-
ша иiрiп, јајпајылдамай, јастерлеп, јаймыЈып, јолда-
ры јалтырап ґстаса екен деп тiледi.
Хамит басты арнаулы јобдишаЈа салды. ЅалЈан
сҐйектердi таЈы мґјият санап шыјты.
Бґл кезде жґмысшылар да јабiрдi јайта жауып Ґлгер-
ген едi. Батјан кҐннiЎ јызыл шапаЈы †леусiреп, с†нiп
барады. ДаланыЎ јоЎыржай, тымыј кешi орнап, кҐндiзгi
јапырыјты сейiлтiп жiбердi. Ымырт Ґйiрiле жолаушылар
зират басынан јозЈалып кеттi.
* * *
Iссапардан оралысымен Хамит Жауб†рiнiЎ мҐсiнiн жа-
сауЈа јызу кiрiстi. Осы јарјынымнан таймасам, алты айда

– 530 –
тамамдап јалармын деп ойлаЈан едi ол. Бiрај мҐсiн т†рт
айда-ај дайын болды.
КҐндiзгi саЈат он бiр жарымда ерiген воскiнi шымшы-
лай жапсырып, сол кездегi мґсылмандарЈа лайыј шој-
ша сајал бейнесiн жасады да, Хамит шегiнiп барып т†рт-
бес метр жерден мҐсiнге сынай јарады. Бiрај јанша јара-
са да кесiмдi баЈасын бере алмады. ?зај жґмыстан, са-
рыла јараЈаннан титыјтап, шаршаЈанын сездi. Осыдан
соЎ Хамит мҐсiндi ж„шiкке салып тастаЈан. Екi ай †ткiзiп,
тыЎ к†збен јайта јараЈанда ол тҐндер бойына терiн
т†ккен мына еЎбектiЎ мҐсiн емес, „шейiн маска болып
шыјјанын айјын к†рдi. «Б„рi де орнында. К†здiЎ ойы-
Јы, мґрын, ерiн јалыЎдыЈы б„рi математикалыј
д„лдiкпен мґјият †лшенген. Бiрај јайтесiЎ... Маска.
Теп-тегiс, бґдыр жој, сiрескен бiрдеЎе».
Хамит «масканы» таЈы т†рт ай †Ўдедi. Жылдар бойына
мысјалдап жинаЈан т„жiрибесiн аяЈан жој. Герасимов,
ПетровтардыЎ бҐкiл еЎбектерiне, тiптi „лдејашан сҐйегi
јурап јалЈан тґЎЈыш мҐсiншi-антрополог немiс
ШаффенгаузеннiЎ „дiсiне де тојталып, ерiнбей талдап
шыјты. Т†рт айдан кейiн ол еЎбегiм јанаЈаттанарлыј деп
тауып, орталыј музейде Жауб†рi мҐсiнi јалай жасалЈаны
туралы лекция †ткiздi.
…у баста мҐсiннiЎ жасалу кезiнде басы-јасында бо-
лып, араласып жҐрген „рiптес мамандар ХамиттiЎ бґл
соЎЈы еЎбегiне б„лендей кiн„ таЈа алмады. Олар мґны
к†ркем мҐсiннiЎ †кiлдерi Ґшiн таптырмайтын баЈалы ту-
ынды деп тапты. Осылай деп б„рi с†з с†йледi.
Бiрај мҐсiндi ел к†зiне – ортаЈа јойЈанда кҐтпеген
жаЈдай болды. ЖиналЈан халыј тас мҐсiнге аз-кем Ґнсiз
јарап јалды да, артынша б„рi бiрауыздан:
– ...Жој, бґл Жауб†рi емес, Жауб†рi мґндай болуЈа
тиiстi емес, – деп шу ете јалды.
Хамит алЈашында бґЈан јысыла јоймаЈан.
– Мен мґны тек антропологиялыј †лшемдер мен ма-
тематикалыј д„лдiкке сҐйенiп жасадым, – деп д„лелдедi
ол отырЈан жґртја. – Мен к†ркем†нер мҐсiншiсi емеспiн.
Мен мҐсiншi-антропологпын. Сондыјтан Жауб†рiнiЎ
образын емес, антропологиялыј пiшiнiн Јана сајтауды
мајсат еттiм.

– 531 –
?зын бойлы, к†зiлдiрiктi арыј жiгiт тҐрегелiп, Хамит-
ја тесiле јарады.
– Егер жирафтыЎ мойныныЎ ґзындыЈын алып таста-
са, ол жираф болар ма едi? – дедi к†зiн аудармай.
– …рине, болмайды.
– Ендеше Жауб†рiнiЎ кескiнiндегi батырлыјты алып
тастаса, ол да Жауб†рi болмайды. Сiзде солбырайЈан ауыз,
мґрыннан басја тҐк жој.
– Жој, мен антро... – деп Хамит бiрдеЎенi д„лелдемек
болса да, санасыныЎ тҐкпiрiнде †зiнiЎ бiрдеЎеге тҐсiнiп
јалЈанын сезе кеттi.
Тiптi јайдаЈы бiр студенттiЎ:
– БатырдыЎ јабаЈы т†мен салбырамайды, шаншылып
тiк тґруЈа тиiстi, – деген с†зiнiЎ де бiртҐрлi жаны бар
секiлдi.
– СiздiЎ мынауыЎыз маска, – дедi таЈы да к†зiлдiрiктi
жiгiт. – Маскада ешјандай кескiн болмайды. ‡йткенi онда
маЈына жој.
ЛекцияЈа жазушылар, Јалымдар келген. Олар Гераси-
мовтыЎ еЎбектерiн мысалЈа ала отырып, туындыныЎ с„ттi-
с„тсiздiгi мҐсiншiнiЎ iшкi рухани байлыЈына байланысты
екенiн, м„селен Жауб†рiнi жасау јажет болса, алдымен
Жауб†рiнiЎ тарихтаЈы алатын орнын, халјына јадiрiн,
†мiрiн жајсылап зерттеу керек екенiн, сонда Јана бiрдеЎе
шыЈаруЈа болатынын д„лелдедi.
Бiрај Хамит бґЈан да мойынсынЈан жој. Арнайы iссапар
алып, Ошајтыда тґратын Жауб†рiнiЎ руы «серiлерге» ба-
рып, батырдыЎ жҐзiн к†рiп јалЈан адам жој па деп сґрас-
тырды. Ајыры тојсан жетiге келген Мґјаш шал к†рген екен
деген сыбыс естiп, Хамит совхоз орталыЈына келдi. Мґјаш
тҐрi сахарЈа салЈандай аппај, сајал-шашы да аппај, јауды-
рап бiтуге тајаЈан шал екен. МҐкiс јґлаЈын јалјалап:
– Мен Жауб†рiнi к†ргенiм жој, – дегендi айтты. –
К†ре алмадым, – дедi басын шайјап. – Бар бiлетiнiм,
Жауб†рiнiЎ Наркес деген жалЈыз ґлы болатын. Бертiнде
тырысјајтан †лдi. Жґрт сол ґлын „кесiнен аумай јалЈан
деушi едi. Отты жiгiт болатын. Мґрт јойып жҐрдi-ау
деймiн сол кезде. Ал †зiн к†ре алЈам жој.
– Б„лкiм, сол да жетер, – дедi јуанып кеткен Хамит
мҐсiн салынЈан јорапшаны ашып жатып. – Мен Жауб†рi

– 532 –
батырдыЎ бейнесiн жасап едiм, ата. ?лына јарап шама-
лап к†рiЎiзшi. ?јсай ма, ґјсамай ма?
Шал алдында шошып кеткендей болды да, м„н-жайды
таЈы бiр баяндап шыјјаннан кейiн тҐсiнсiн-тҐсiнбесiн
јолын к†легейлеп, јарай бастады.
– Ѕайдам, шыраЈым, – дедi таЈы да тайсајтап. – Мен
к†рген жојпын Јой, јайдан бiлейiн.
ШалдыЎ бґрын-соЎды мҐсiнге јарап, адам ажыратпа-
Јаны к†рiнiп тґр.
– Сонда да јарап к†рiЎiзшi, ата?
Шал таЈы да јабаЈын тҐйiп алып, сипалап јарай бас-
тады. Кенет јулана жымиып:
– Мынау бiздiЎ милиция Охап секiлдi екен, – дегенде
отырЈан жґрттыЎ б„рi ду кҐлдi.
ШалдыЎ ґјсата алмай отырЈанын Хамит аныј сездi.
– Сонда ендi јандай кiсi болЈаны, – дедi соЎЈы Ґмiтi
Ґзiлген мҐсiншi.
– Осылай отырЈанда адам бетiне тiктеп јарай алмай-
тын, жҐзi суыј болыпты Јой, – деп шал Жауб†рiнiЎ сґсы-
нан јазiр јорјып отырЈандай, нґры јашјан к„ртеЎ
к†зiмен Хамитја Ґрейлене јарады.
Хамит небiр сґсты бейненi к†з алдына елестетiп к†рдi.
Бiрај Жауб†рiнiЎ јандай екенiн аныјтап к†ре алмады.
Ајыры бiр жыл маЎдай терiн сiЎiрген мҐсiндi бҐгiн
јиратып барып тынды.
* * *
Хамит Ґстел Ґстiнде жатјан бас сҐйекке сыЈырайып
ґзај јарады. …лдејашан к†з байланып, Ґй iшiн јараЎЈы-
лыј басјан. Сол себептi бас айјын к†рiнбедi. Терезеден
к†ше шамдарыныЎ болмашы с„улесi бiлiнедi. Бiрај тґрып,
шам жаЈу ХамиттыЎ есiне келген жој. Ѕалтасынан сига-
рет алып тґтатты да, жґмсај диванЈа јисая кеттi. ТаЈы да
сол бiр мезi јылЈан с„тсiз еЎбектiЎ аныј себебiн iздедi.
Музейдегi лекцияны, к†зiлдiрiктi жiгiттi, Мґјаш шал-
дыЎ „жiм жапјан аппај жҐзiн елестеттi.
«Жауб†рiнiЎ тарихтаЈы орнын, халјына јадiрiн,
†мiрiн...»

– 533 –
«ЖирафтыЎ мойныныЎ ґзындыЈын алып тастаса...»
«ТҐсi суыј болыпты Јой...»
Жој, б„рi де „ншейiн теория. Жоба, тґспал. АйтуЈа
Јана оЎай с†здер Јой. Болмаса, таза јабiлет пен Јылы-
ми т„жiрибеден тґратын осы к„сiпке јанша јажетi бар
сол с†здердiЎ. Мiнберге арналЈан ондай ресми кеЎестi
мен де айта алар едiм бiреуге: «Талант дегенiмiз махаб-
бат», «?лы еЎбек сезiмнен Јана туады» немесе «халыј
алдындаЈы борышты сезiнуден туады». ТҐу, јандай т„ттi
с†здер.
«ТҐсi суыј болыпты Јой...»
«ЖирафтыЎ мойны...»
«ТҐсi суыј...»
Хамит †зiнiЎ ґйыјтап кеткенiн сезген жој. Бiреу
тґншыјтырып жатјандай тынысы тарылып, бастырылы-
Јып оянды. ¦стi-басы малмандай тер. ЖҐрегi тарсылдап,
Ґрейленiп, маЎайына јарады. Б†лмеде шам жој. ДаЈара-
дай, иесiз лабораторияда жалЈыз †зi диванда жатыр. Тере-
зеден јґлаЈан ай с„улесi Ґстел Ґстiндегi бас сҐйекке жар-
тылай жарыј тҐсiрiп тґр. БастыЎ ҐЎiрейген к†здерi
бiртҐрлi тесiле јарайтын секiлдi.
«ТҐсi суыј...»
Хамит „лгi ҐЎiрейген к†здiЎ орнынан жылт-жылт ет-
кен наЈыз суыј к†здi аныј к†ргендей болды.
«ТҐсi суыј...»
ФҐу, неЈылЈан б„ле, естен шыјпайды.
«ТҐсi суыј...»
Кенет ХамиттыЎ †не бойын бґрын болып к†рмеген
јорјыныш биледi. Ол тґЎЈыш рет †зiн сезiмге билетiп,
мына даЈарадай иесiз б†лменiЎ iшiнде јараЎЈылыјтан,
†лiктiЎ бас сҐйегiнен балаша јорыјты. Салјын тер к†мген
маЎдайын алајанымен басып: «Ауырып јалмасам болар
едi, – деп ойлады. – Бґл не сґмдыј».
«ТҐсi суыј...»
Хамит ай с„улесi тҐскен басја таЈы јарады. ТаЈы да
тереЎнен жылтыраЈан суыј к†з аныј к†рiндi. Ѕорјыны-
шы бґрынЈыдан да ґлЈайып, тiзелерi јалтырай бастады.
– Бекер ґйыјтап јалдым. Б„рi де „лгi бастырылыј-
јаннан Јой, – деп ойлады јорјынышын басјысы ке-
лiп, – Ѕалай ыЎЈайсыз жатјам †зiм.

– 534 –
Хамит тґрып, шам жајты. СаЈат т†рт жарым. Аздан
соЎ таЎ атады. «Ѕой, аздап к†з iлiндiрiп алайын». Хамит
шамды с†ндiрместен диванЈа таЈы да јґлай кеттi. ‡зiн-
†зi зорлап жатып, ајыры ґйыјтап кеттi. Шым-шытырыј
тҐс к†рдi.
ТҐсiнде ¦ндiстан ба, Африка ма, „йтеуiр сыЎсыЈан
јалыЎ орманныЎ арасында жҐр екен. Пальма аЈаштары-
ныЎ басында маймылдар бiр-бiрiне жаЎЈај лајтырып ой-
нап жҐр. К†здерiнiЎ јиыЈымен ымдап, Хамиттi к†рсетiп
јояды. Хамит жiЎiшке сојпајпен ашыј алаЎЈа шыјјан-
да т†бесi к†кке тiрелген шаЈаладай аппај, з„улiм Ґйдi
к†рдi. КҐн к†зiне шаЈылысып, жалт-жґлт етедi.
«Япырау, бґл јайдаЈы шаѕар. Бґл жыныс орманда аЎ-
дар дҐниесiнен басја ештеЎе жој дейтiнi јайда?»
¦й т†бесiнен бiр жiЎiшке мґнара шыЈады. Мґнара-
ныЎ ґшар басында жерге секiрердей екi јолын жайЈан
Жауб†рiнiЎ ескерткiшi т†нiп тґр. Ол да шаЈаладай аппај.
Шојша сајалы бар, орај мґрын. К†здерi жылт-жылт
етедi.
Осынау Јажайып к†рiнiске есi шыЈа јайран јалЈан
Хамит †не бойын бiр беймаЈлґм сезiм билеп, †ксiп жы-
лап жатыр.
– Неге жылайсыЎ? – деп ајырады бiреу ту сыртынан.
Жалт јараса, ертедегi рим „скерлерiнше киiнiп, јолы-
на јалјан ґстаЈан Жауб†рi екен. Шауып тастардай јылы-
шын кезеп, тајап келедi.
– Неге жылайсыЎ, иттiЎ кҐшiгi?
– Мынандай јиял жетпейтiн Јажайып ґлылыјтыЎ бар
екенiне јуанып жылаймын, тајсыр ием. Басја ешјандай
ойым жој, тајсыр ием, – деп Хамит жалбарынып, аяЈына
жыЈылады.
– Сен жылама, – дейдi батыр, – саЈан мен бiр јґпия
сыр айтайын. Менi жґрт орыстардыЎ јолынан †лген деп
жҐр. Олай емес. Менi †лтiрген – †з серiлерiмнiЎ бiреуi.
Сен соны iзде. С†йт, – дейдi арјасынан јаЈып.
Хамит оянып кеттi. КҐн с„улесi диванЈа жетер-жетпес
јалыпты. ТаЎЈы торЈайлардыЎ шыјылыјтап сайраЈан
„сем „нi мен гҐрiлдеген автобус Ґндерi айјын естiледi.
Хамит диванныЎ јыры батып кеткен јарајґсын сипалап,
ґзај жатты. ТҐнде јорыјјанына ендi кҐлкiсi келдi.

– 535 –
– Ѕызыј екен, – дедi естiрте орнынан тґрып жатып. –
ШаршаЈаннан-ау б„рi де, шамасы.
Сосын мыжырайып јалЈан шалбарын бiр рет јаЈып-
јаЈып жiбердi де, Ґстел жанына барып, бас сҐйектi ауда-
рып, ж†ндеп јойды.
* * *
Хамит Жауб†рi батырдыЎ мҐсiнiне јайтып оралмады.
Оралмайтынын бiлгеннен кейiн сҐйектi јайтадан јабi-
рiне апарып к†мбек болып, јыркҐйекте iссапарЈа
шыјты.
ЅыркҐйек айы ерекше жауын-шашын болып тґрЈан
бiр кез едi. ТаЎертеЎмен жауЈан жауын сылп-сылп етiп,
кешке јарай с„л саябырласа да, басыла јойЈан жој.
Ѕґмт†бе мен ОшајтыныЎ арасындаЈы борбастан машина
ыЎыранып, „реЎ жылжиды.
Хамит облыс орталыЈынан ерте-ај шыјјан, бiрај мы-
нау жауында ауданЈа жете алмайтынын сезiп отыр. Сон-
дыјтан ауданЈа „уре болмай, осы Ошајтыдан Ґш-т†рт адам
алып, ертеЎ зиратја бара салмај оймен шоферЈа маши-
наны осылай јарай бґрЈызды.
ОшајтыЈа ымырт Ґйiрiле келген Хамит бiрден Мґјаш
шалЈа тҐстi.
Шал былтырЈыдан да јартайып, ш†ккен екен. Аздап
алжыЈан секiлдi. Кiсiге с†з бермей, жалЈыз †зi балпылдап
с†йлеп отыр. Т†рде домбыра тартып отырЈан жылтыр јара
шалды жиенiм деп таныстырды. Хамитты есiне „зер тҐсiрдi.
– БылтырЈы милиция Охапты не iстедiЎ? – деп јал-
жыЎдап јояды.
Шайдан кейiн мґртты јара насыбай атып алып, кҐй
тартуЈа кiрiстi. …уелi жай сазды кҐйлерден бастады да,
сосын еспе, тентек кҐйлерге ауысты.
– Жауб†рiнiЎ «ЖауЈа шабарын» тарт! – дедi Мґјаш
шал к†зi жылтырап. – Тартшы, к„не.
Мґртты јара домбыраны басја бiр бґрауЈа тҐсiрдi де,
а дегенде-ај саЈалатып бастады. Екiленiп, сабалап, тез
тартты. Анда-санда барабан ґрЈандай домбыраныЎ шана-
Јын сарт еткiзiп шертiп јояды.

– 536 –
Мґјаш тґЈжиып, јыбыр етпей тыЎдап отыр. Ж†ткiрiнiп
јалЈан Хамитја «тыныш отыр!» дегендей јабаЈын тҐйiп
бiр јарады.
КҐй Ґстi-Ґстiне екiленiп, одан соЎ ҐстiЎгi iшекте јадала
боздап, зарлы бiр Ґнмен аяјталЈан кезде Мґјаш басын
т„каппар кекжитiп, к†терiп алды.
– Мына СатайдыЎ жаман, боркемiк шалдары осы кҐйдi
жылап отырып тыЎдайды екен, – дедi сатайлар тґратын
жајты иегiмен нґсјап. – Ал мен жыламаймын. Бґл жы-
лайтын кҐй емес. Жауб†рi бґл кҐйдi жыласын деп шы-
ЈарЈан жој. ‡сиет етiп јалдырып отыр.
– Ата, мынаЈан жауап берiЎiзшi, – дедi Хамит, „Ўгiме
†рбiту Ґшiн. – Жауб†рiнi †лтiрген орыстар ма, жој
серiлердiЎ †здерi ме?
– Тек! – деп шал шошып кеттi. – Ол не сґмдыј! Кiм
оны оттап жҐрген? Жауб†рiнi серi ешјашан да †лтiрмейдi,
†здерi Жауб†рi Ґшiн талай †лген. Оны †лтiрген орыстар да
емес, мына атаЎа н„лет Бекетхан, соныЎ јґйыршыјтары.
Бґдан соЎ шал Жауб†рiнiЎ ерлiктерi жайында ґзај
толЈады. ‡зiнiЎ †лер шаЈында ајырЈы ашуын, ајырЈы
уайымын сыртја бiр шыЈарып, бiресе егiлiп, к†зiне жас
алып, бiресе Бекетхан тґјымына к„рiн т†ктi.
Дастарјан жайылып, алдыЈа ет келгенде де шал аш-
уын баса алмады. …кеден тҐсiп алып, „лдекiмдердi сы-
пыртып бојтап отырды.
– …ке, тамаЈыЎызды iшсеЎiзшi, – дедi баласы, орта
жастаЈы к†се сары. – БҐгiн тым с†йлеп кеттiЎiз Јой.
– Неге мен с†йлемеймiн, айтшы, а?! Ой, жаман шiрiк
неме! ЅаујиЈан басыЎныЎ iшiн...
– Ойбай, јойдым. ТамаЈыЎды iшшi †зiЎ, – дедi бала-
сы табајты к†рсетiп. – ¦йде јонај отыр, тегi, жегiзбей
јойдыЎ Јой.
Шал Ґн-тҐнсiз еттiЎ нанынан екi-Ґш асады да, бiр кесе
сорпа iштi.
– Жауб†рi соЎЈы жорыјја шыјјанда, – деп „Ўгiмесiн
јайта бастады. – СоЎЈы жорыјја шыјјанда аЈайында-
рын жинап алып айтјан екен: «ЅалыЎ јазај тiрiде
јадiрiмдi бiлмеп едi, †лген соЎ басыма кҐмбез орнатпаЎ-
дар», – деп. Жарыјтыј, бiлген Јой осылай боларын. Бiрај
солардыЎ аруаЈын мґрат јып к†термеген адам јайда ба-

– 537 –
рып сґлтан болар дейсiЎ... …лi кҐнге јабiрi Ѕалмајјыр-
ЈандаЈы жалЈыз т†беде ш†п басып, иесiз жатыр. Ал был-
тыр †лген „кесiне бухгалтер Ермек „шекейлеп, кҐмбез
орнатты. К†рдiЎ бе?!
Шал „лдекiмдердi таЈы да сыпыртып бојтады. Жауб†рi
жайында јайтып „Ўгiме јозЈаЈан жој.
* * *
Хамит тҐн жарымы ауЈанша к†з iлмедi. ШалдыЎ бет
„жiмi јырыј б†лек болып, Бекетхан тґјымын н„лет-
теп, јаѕарланЈан кездерiн, Жауб†рiнiЎ †лердегi с†зiн
айтып, кемсеЎдеген кездерiн к†з алдына елестетумен
болды. Осынша тарихтан †зiнiЎ бейхабар екенiне †кiндi.
ЕртеЎiне Ошајтыдан Ґш адам ертiп, с„ске болмай Ѕал-
мајјырЈандаЈы зиратја тартты. Кешегi жауЈан жаЎбыр
сулары јосаяј жолдыЎ †н бойына шалшыј боп тґнып
јалыпты. Жаз бойы денесiне су тимей, кезерген јґрЈај
дала к†зi жаЎа ашылЈандай, жан бiткендей бусанып
жатыр.
Бґлар јабiр басына жеткенде кҐзгi јорЈасын бґлттыЎ
арасынан кҐн к†зi жылт етiп, т†бешiк басындаЈы јалыЎ
зиратја с„улесiн тҐсiрдi.
Ѕабiрдi аршу јиынЈа тҐскен жој. Жґмысшылар бiр
жарым метрдей тереЎдiкке жеткенде, Хамит †зге сҐйектердi
јорапја салЈан кҐйiнде јабiрге тҐсiрдi де, бас сҐйектi †зiне
алып јалды. ‡ткен жолЈыдай Ґйiрiп, айналдырЈан жој.
С„би к†тергендей јолы јалтырап, јаймыЈа ґстап, маши-
наЈа јарай жҐрдi. «МенiЎ тґрЈызЈан кҐмбезiм ендi осы
болсын» дедi iшiнен кҐбiрлеп. …лдебiр iске тас бекiнген
тҐрi бар.

– 538 –
Оў ЅОЛ

жүктеу/скачать 1,3 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: