Түркістан қалалық білім бөлімі А. Югнаки атындағы жалпы орта мектебі

тәрбелеудің негізі

«Мұғалімдік киелі – мамандық. Ол үлкен, жан-жақты, терең білімдарлықпен қатар, аса сезімтал болуды талап етеді. Әр бала – тұнып тұрған сезім. Олардың пианинаның тіліндей сезім пернелерін тура баса алсаң ғана жан дүние әлемдеріне еркін ене аласың. Әйтпесе, олар маңайлатпайды».

Ф.Оңғарсынова

Бүгінгі күні жеке тұлғаны Қазақ­стан­дық патриотизм мен отансүйгіштік рухта тәрбиелеу барысында Қазақ­станның білім және ғылым қызметкер­лерінің ІІ съезінде еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаев: “Қазақстанның отан­шылдық сезімін тәрбиелеу білім беру­дің мектепке дейінгі жүйесінен жоғары оқу орында­рына дейінгі орталықтарда, барлық ұйымдарда көкейкесті болып табылады. Балаларды Отанды, туған жерді, өзінің хал­қын сүюге тәрбиелеу – мұғалім­нің аса маңызды, аса жауап­ты да қадірменді парызы” – деген сөзіне үңілсек, онда Қазақстан мем­лекетінің егемен ел болып қалыпта­сып, дербес мемлекет болуы және өркен­деп гүлденуі ұлттық біртектілікті сақтаудан басталады.

Қазақстандық патриотизм, қазақстандық интернационализммен, яғни қазақстандық отансүйгіштік қазақстандық ұлтаралық татулықпен байланысты деген ұғымды білдіреді. Оның түбінде ұлттық және мемлекеттік идеология жатыр. Біз осының бәрін қатар алып жүруіміз керек. Ұлттық идеология дегеніміз-қазақстанда тұрып жатқан әр ұлттың мәдениеті, салт-дәстүрі, тілі, діні, тарихынан туындайтын көзқарас. Бірақ қазақтың ұлттық идеологиясы осының көшбастаушы болуы тиіс.

Қазақстандық патриотизм де­геніміз не? Менің ойымша, отан­дық патриотизм – бұл ел­дік­ті, мемлекеттілікті саналы түр­де сезіну. Мәселен, кез кел­ген адамның өзі туып-өс­кен жеріне бауыр басуы, ана тілін толық меңгеріп,  оған құрметпен қарауы, өз  Ота­ның­ның мүддесін ойлау, ту­ған жеріңе деген адалдық жә­не азаматтық сезімдер, өз елің­нің саяси, экономикалық, әлеу­меттік, мәдени саладағы же­тістіктерін мақтан ету, өз Отаныңның бостандығы мен тәуелсіздігін қорғау, ата-ба­ба­ларың мен Отаныңның та­ри­хына құрметпен қарау, сон­дай-ақ, өзіңнің табанақы, маң­дайтеріңді туған еліңнің гүл­денуіне арнау – бұлардың бар­лығы да қазақстандық пат­рио­тизм деген ұғымның ішіне сыя­ды. Бұл мәселені ашып айту үшін, мынадай мақсаттарды бө­ліп алайық. Біріншіден, аза­мат­тардың бойында жоғары пат­риот­тық сезімді, өз Отанына де­ген адалдықты қалыптастыру қа­жет. Ол үшін әр адам өз Ота­ны­ның мүддесін қорғауда аза­маттық борыштары  мен конс­ти­ту­циялық міндеттерін атқаруға әр­қашан дайын болуы тиіс. Екін­шіден, әр тұлғаның бойында бел­сенді азаматтық ұстанымын қа­лыптастыру. Бұл ұстаным ба­ла жастан, отбасындағы, өскен ор­тасындағы тәлім-тәрбиеден бас­тау алатыны баршаға мәлім. Үшін­шіден, жас жігіттер мен қыз­дардың рухын шыңдайтын әс­кери-патриоттық тәрбие бе­ру. Төртіншіден, әртүрлі ұлт, нә­сіл, конфессиялардың өзара қа­рым-қатынасының принципі ре­тінде төзімділікке тәрбиелеу. Бе­сін­ші­ден, қоғам мен тұлғаның әлеу­меттік жағынан маңызды құн­дылықтарын қалыптастыру жә­не дамыту.

Зерттеуші ғалымдардың, педа­гог­тардың тұжырымдары бойынша, жас ұрпақты отан­сүй­гіш­тік­ке бау­лу­да баға жетпес педаго­ги­калық құ­рал – батырлардың қаһармандық бейнесі және оның қазақ ауыз әдебиетінде, тарихында, көркем шы­ғармаларда сомдалуы болып та­бы­лады десек, одан қазақ батыр­ла­ры­ның бойындағы елдік қасиет­тер­дің жиынтығы да, азамат­қа тән адам­гершілік болмысы “сегіз қыр­лы, бір сырлылық” та, шешенге тән алымдылық та, данаға тән білгір­лік те, биге тән көсемдік те, әулие­ге тән көрегендік те табы­лады. Сөзіміз дәлелді болу үшін Ер Төс­тік­тің қаһармандығын, Бекет ата­ның бойындағы әулиелігін, Исатай батырдың ел бастаған билігін, Сырым батырдың шешен­дігін, Б.Мо­мышұлының батыр­лы­ғын ай­туға болады. Тамыры терең пат­риот­тық тәрбиенің көзі ұлттық тарихымызда осылай жалғасып кете береді.

Президент Н.Назарбаев “Қа­лың елім – Қазағым” жина­ғын­да “…Қазақстанда тұратын әрбір адам өзін осы елдің перзенті сезін­бейінше, оның өткенін біліп, бо­лашағына сенбейінше біздің жұмы­сымыз ілгері баспайды…” және “Біз қазақстандық патрио­тизм­ді Отанын, жері мен суын шек­сіз сүю, халқының өнеге-дәс­түрін, әдет-ғұрпын, елдің тарихын құрмет тұту, мүддесін көздеп, бостандығы мен құқын қорғау, әр адамның күш-жігерін ел бірлігін нығайтуға, аза­маттық татулықты баянды етуге және ұлтаралық тату­лықты тұрақ­тандыруға жұмсау” деп жазған еді.

Қазақстан – көп ұлтты мем­ле­кет. Демек, жас ұрпақтың бойын­да ұлттық патриотизммен бірге қа­зақстандық патриотизмді қа­лып­тас­тыру ерекше маңызға ие. Қазақ­стан­ның әрбір азаматы ұлты мен дініне қарамай татулық пен бірлік­тің туын жоғары көтере білсе – патриотизмнің негізі сол болмақ. Елбасы өзінің “Тарих толқынында” кі­табында: “Ұлттық бірліксіз пат­риотизм деген жансыз бірдеңе ғана болып қалады”, – деп ұлттық бір­лік­ке ерекше мән береді. Бірлік пен татулықтың маңызына хал­қы­мыз да бейжай қарамаған. “Бірлік болмай, тірлік болмас”, “Төртеу түгел бол­са, төбедегі келер, алтау ала болса, ауыздағы кетер”, “Ын­ты­мақсыз – ел оңбас” деп, жас ұрпақ­тың санасына сіңіріп отырған.

Президенттің Жолдауында ең мықты 50 елдің қатарына кіру туралы керемет ой айтылды. Бұл – ұлттың ортақ ұраны.

Қазақстанды Отаным деп таныған әр азаматтың осы­ған өз әлінше үлес қосуы – бұ­ның басты шарт­тарының бірі. Жас­тарға патриот­тық тәрбие беру­дің бағдарлы идея­ларын Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың “Қа­зақстан – 2030 ” атты еңбегінің “Қа­­зақстан мұраты” деп атала­тын бөлі­мінде: “…біздің балала­рымыз бен не­мерелеріміз… бабаларының игі дәс­түрін сақтай отырып қазіргі заманғы нарық­тық экономика жағдайында жұ­мыс істеуге даяр болады. Олар бей­біт, абат, жылдам өркендеу үстін­дегі күллі әлемге әйгілі әрі сыйлы өз елінің патриоттары бо­лады” – деп, үлкен үміт артты.

Қазақстан Республикасының “Білім туралы” Заңында “Білім беру жүйесінің міндеттері: …азаматтық пен елжандылыққа, өз Отаны – Қазақстан Респуб­ли­­касына сүйіспеншілікке, мем­лекеттік рәміздерді құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге тәр­биелеу” десе, ал орта білімді дамыту тұжырымдамасында “…тәрбиелік жұ­мыстарды қазақ­стандық патрио­тизм, азаматтық, ізгілікті интернационализм негі­зінде құру” – керек екендігі көрсетілген.

Егемендік алған бастапқы күн­дерден-ақ патриотизм ұғымы, оның мазмұны төңірегінде пікір­талас жүріп келеді. Одан “ұлттық патриотизм”, “қазақстандық патриотизм” деген екі ұғымның туындағаны белгілі. Бірақ өсіп келе жатқан жас буындарды отансүйгіштікке тәрбиелеуде бұл екі ұғымның қайсысын ұстанған жөн, олардың мазмұндық құры­лы­мы қандай ой-тұжырымдар жүйесінен тұрады, бұдан бы­лайғы кезде мектеп оқушы­ларын отансүйгіштікке тәрбиелеуде бұрыннан қалыптасқан әдіс-тәсілдер­дің формалары мен мазмұнын қолда­нуға бола ма деген сияқты көптеген мәселелер толық зерделенбей отыр.

Қазақ халқының тарихына көз жіберсек, сонау Күлтегін, Білгеқаған, Тоныкөктен бастап жерін, елін, тілін, ділін қорғауда­ғы өшпес ерліктерге толы. Бесік жырынан басталатын ерлікке баулу дәстүрлері түркі халқына тән негізгі ырымдар. Халқымыз­дың бойындағы отансүйгіштік құндылық­тарды ұрпақтан-ұрпақ­қа беріліп отыр­ған заңдылық тұрғысынан да қарауға болады. Бұған дәлел көне түркі зама­нынан бастау алған патриоттық құн­ды­лық Күлтегін жазбаларын­да былай деп суреттеледі: “Елте­ріс қағанның алғырлығы, еліне деген сүйіспеншілігі Күлтегіннің қанына ана сүтімен сіңді” – деген көне жазу қазақ халқының бойындағы ұлттық патрио­тизм сезімдері бүгін ғана пайда болған жоқ, ол ежелден-ақ туындап, дамып келе жатқан қасиет деуге болатын­дығын көрсетеді. Күлте­гін жазбасында тағы да мынадай жыр жолдарын кездестіруге болады:

Кедей халықты бай қылдым,

Аз халықты көп қылдым…

Түркі иелігінен

айырылған халықты

Ата-баба мекеніне орнатты… – делінген.

Жазбадан патриотизмнің – халықты көбейтіп, байыту үшін еңбек ету, ата-баба мекеніне ие бо­лып отыру жолында жан ая­мау, діл бірлігін қорғау екендігін аңғарамыз. Жоңғар сияқты алып империямен алысуға, Ресей патшалығының зеңбірегіне жалаң қылышпен қарсы шабуға жетелеген де осы Отанына деген сүйіспеншіліктің, патриотизмнің қуатты күші.

Туған жерге деген ыстық сезім, ата­мекенге деген құрмет пен қадір қа­сиет тұтуды Ұлы дала ойшылдары Қор­қыт Ата, әл-Фараби, Жүсіп Бала­сағұни, Мах­мұд Қашқари, т.б. айтқан бола­тын.

Ықылым заманнан бізге жет­кен “Қорқыт Ата кітабында” тә­лімдік мәні күшті, қанатты сөздер мен ұстаздық ұлағаттар көптеп кездеседі. Мысалы: “Қолына өткір қылыш алып, соны жұмсай білмеген қорқаққа қылыш сермеп, күшіңді сарп етпе. Батыр туған жігіттің садағының оғы да қы­лыш­тай кесіп түседі. Атаның атын былғаған ақылсыз баланың әке омыртқасынан жаралып, ана құрсағында шырланып тумағаны жақсы. Ата даңқын шыға­рып, өзінің тегін қуған балаға ешкім жетпейді. Өтірік өрге баспайды, өтірік­ші болғаннан жарық көріп, өмір сүр­ме­ген көп артық” – деген екен. Бұл өсиет сөздерден ақыл-парасат, өтірік айтпау, атаның атын былғамау туралы ойлар мен шығарманың өн бойынан ұлы даланың байтақтығын, әдемілігін көреміз, бұл әр түріктің бойында осы далада туғаны үшін мақта­ныш сезімін тудырса керек.

Әл-Фараби өзінің “Азаматтық сая­сат”, “Поэзия өнері туралы”, “Ба­қытқа жол сілтеу”, “Рито­рика”, “Мемлекеттік қайраткердің нақыл сөздері” атты трактатта­рында этикалық, эстетикалық мәселелермен бірге көркемдік, сұлулық, мейірбандық, білім кате­горияларының бетін ашып, олар­дың негізгісін дәлелдеп берген.

Ақын-жыраулар халыққа өне­ге­лі сөздерімен ықпал етіп, олар­ды іргелі ел, берекелі жұрт болуға шақырды. Жыраулар жаугершілік заманда хандар мен бектердің ақылгөй кеңесшісі болып, жорық­тарға бірге аттанды, ру тайпаларға басшылық етті, сұрапыл қанды майдан көріністерін жырға қосты, ерлікті мадақтады, шейіт болған батырларды жоқтап, ел қайғысын бөлісті.

Жоңғар шапқыншылығы ке­зін­дегі халықтың береке бірлігін, Отанға адалдығын сақтау, намыс­ты қолдан бермеу, өз Отанын жаудан аянбай қорғау – ат жалын тартып мінуге жарайтын қазақ баласының қасиетті борышы екен­дігін Шалкиіз, Ақтамберді, Бұқар жырау, Шал ақынның өлең-жырларынан көре аламыз.

Бұқар жырау:

Ер жігітке жарасар

Қолына алған найзасы,

Би жігітке жарасар

Халқына тиген пайдасы – деген екен.

Ал Ақтамберді жырау болса:

Жауға шықтым ту байлап,

Шепті бұздым айғайлап.

Дұшпаннан көрген қорлыққа,

Жалынды жүрек қан қайнап

Ел-жұртыңды қорғайлап,

Өлімге жүрміз бас байлап – деген жыр жолдарымен халықты батырлыққа, батылдыққа ша­қырған.

Қазақтың айбынды ақын­дарының бірі Махамбет Өтеміс­ұлы қазақ шаруаларын бостандық үшін күреске шақырып, қара халықты бақытқа жеткізуді арман­дап өткен. Ол өзінің үзеңгілес серігі Исатай мен халықтың ерлі­гін, олардың адамгершілік қа­сиеттерін жыр етті.

Өз халқына, ұлтына деген пат­риоттық сезімді қазақ ағартушы­лары Ш.Уәли­ханов, Ы.Алтын­сарин, А.Құнанбаев шығармала­рынан да көруге болады.