Тұрсын Жұртбай, филология ғылымдарының докторы

филология ғылымдарының докторы,

профессор

(Қазақстан: Астана)

(«Дән» туралы толғау)

Бұл жинағын сүбелі етіп шығаруға автордың дайындықпен және творчестволық ізденіспен келгендігін алғашқы кіріспе сөзден-ақ аңғарамыз. Творчество адамының қаламы қашанда қолынан түспейтіні белгілі. Оған таңданбайсың. Бірақ, оның не жазып жатқанын оқырманның білгісі келетіні анық. Жазушы мен шаруашылық директорының диалогіне назар салайықшы.

«Досымның көзі столдағы қағазға түсті.

• 
  Ой-бай-ау, жазып тастапсың ғой. Немене, зерттеу ме?
  
• 
  Жоқ.
  
• 
  Енді не? Сын ба?
  
• 
  Жоқ.
  
• 
  Өй, сонда сен төтесінен тартып, романға бір-ақ жармастың ба?
  
• 
  Жоқ.
  
• 
  Түу, ширатылып «жоқ-жоқ» деп қалыпсың ғой. Айтсаңшы сыздамай... Жанр деуші ме едіңдер, дилогия? Трилогия? Эссе?
  
• 
  Көзбен көрген, басы-қасында болған жайттар.
  
• 
  Е, таптым онда. Мемуар ғой, мемуар! Мен туралы айттың ба?
  
• 
  Бұйырғаны бар.
  
• 
  Қой, ей.
  
• 
  Рас, атағы жер жарған тың совхозының директоры туралы жазса, кім
  

• 
  Ол туралы да айттым.
  
• 
  Сонда сенің жазғаның не нәрсе? Әкелші, қане оқиын.
  
• 
  Оқысаң, оқы...».
  

«Дән» атты кітаптың бір ерекшелігі – оның формалық ізденісі мен композициялық құрылымы. Автор өмірмен өзектес шығармадағы деректі кейіпкерлерін тек қана баяндау мен жалаң сурет арқылы ғана суреттеп, цифрді тілге тиек етуді мақсат етпеген. Әр новелла - өзінше жеке бір көркем шығарма. Яғни, әсерлі әңгіме. Мысалы, атақты комбайыншы Михаил Довжик туралы үшінші новелланың оқиғасы шымыр. Бас-аяғы тап-тұйнақтай. Көркем сөздің маржанын тізген шырайлы шығарма. Автор Довжиктің тек еңбегін ғана көрсетіп қоймайды, сонымен қатар ішкі жан дүниесіне үңілген, жүрек қылын шерткен. Новелладағы оқиғаның өрілуі мен шиеленістің дамуы шынайы шындықпен жүйелене суреттелген. Мұнда Довжик тек еңбекқор комбайыншы емес, өзінше жаңалыққа құмар агроном ретінде де көрінеді. Бітік шыққан егін алқабының ортасына көлденең көзден жасырып, қара бидай егуі, оны ерекше күтімге алып, соның өсіп-өнуіне қобалжуы орынды. Өйткені тың төсінде қара бидай қалай шығады? Жерсіне ме? Үмітті ақтай ма? Осы ойлар диқанды толғантады. Автордың бұл көріністі сөз арасында тілге тиек ете салуына болатын еді. Бірақ, қаламгердің қиялы мен ізденісі кейіпкер характерін ашуда өзінше шешім тапқан. Довжиктің өнегелі өмірінің мақсатын, жан дүниесін, ой-өрісін, психологиясын, тіпті сөйлеу мәнерін де қара бидайдың тағдыры төңірегіне топтап, айтар пікірін шағын новелланың ішіне сыйғызып, байсалды тұжырым жасайды. Сол арқылы атақты тың ардагерінің жаңа қырын ашады. Оқырманға еңбекқор адамның ізденгіштік қасиетін де көрсетеді.

Әдебиеттегі түрлі құбылту – шығарманың ажарын ашып, мазмұнын тереңдетеді. Деректі шығармалардың да құнын арттырып, көркемдік сипат береді. Рымғали Нұрғалиев өзінің новелларында сол ұтымды әдісті орынды пайдаланып, әр кейіпкердің өмірін сан түрлі формамен бейнелейді. Автордың жинақтағы 50 новелласының әрқайсысы өзінше бір әдеби ізденістің жемісі. Елу өмірдің өзегінен алынған елу көрініс.

Бұл бағытта Рымғали Нұрғалиевтің жанрлық құбылтулары қуантады. Онда тек диалогтен, күнделіктен, суреттеуден тұратын проблемалық пікір алысуларға құрылған шығармалар көркемдігімен де назар аударады. Мысалы, тыңға астық жинауға барған студенттің екі айдағы күнделігі (Екінші новелла) шынайылығымен баурайды. Студент диқан тірлігінің ауыр-жеңілін, қызу еңбек майданын тілге тиек ете отырып, жеке адамдар туралы көңілге түйген тұжырымдарын қаз-қалпында қағазға түсіреді. Автор кейіпкерге еркіндік беріп, сол арқылы бір науқанның ыстық-суығын бейнелейді. Жасанды конфликт пен жалаң суреттеуге ұрынбайды. Тілі де шұрайлы.

Новеллалардың әрқайсысы өзінің көркемдігімен, оқиғасының тартымдылығымен дараланады. Кітаптың соңғы эпилогындағы әкелі-балалы Тілеулесовтердің арман-мүддесі, ортақ әңгімесі, ішкі жан дүниесінің психологиясы жылы лирикалық сырға құрылған. Әке мен бала егінжайды аралап жүріп, айдын көлге келеді. Бала болашақта жерді түлететін мамандықты аңсайды. Оған шешесі қарсы. Әке іштей ұлын жақтаса да, агрономның қиыншылықтарын еске алады. Бірақ, бала махаббатын, арманын түсінеді. Автор осы сырлы көрініс арқылы беделді совхоз маманының, диқанның мұрагерлігін, оны өз ұлы жалғастыратынын нысаналы бейне ретінде алып, дән туралы публицистикалық әңгімесін түйіндеген. Ертеңгі күннің диқаны – ырыс дәнін өсіруші жастар. Ендігі кітап кейіпкері де сол жеткіншектер деген пікір түйген.

Жинақтың кең тынысы, көркемдік дәрежесі, формалық құбылтулары оқырманды баурап, тың ерлерінің өмірімен қызыға танысуына мүмкіндік жасайды. Қаламгер белсенділігі мен ізетті ізденісі, жүреке тұнған сырды көркем тілмен сәтті суреттеуі қуантады.

2.Тәуекелді жанына жолдас еткен

(«Айдын», «Телағыс», «Қазақ революциялық поэзиясы» туралы ой)
Туған әдебиетіміздің даму тарихына назар тігіп, сахнада сараласақ, онда ХХ ғасырдың басындағы тегеурінді рухани түлеудің орны ерекше. Белгілі ғалым, филология ғылымдарының докторы Рымғали Нұрғалиевтің «Айдын» (1985), «Телағыс» (1986), «Қазақ революциялық поэзиясы» (1987) атты монографиясы - әдебиеттануымыздағы іргелі де түбегейлі ғылыми зерттеулердің бірі.

Сонымен трилогия – монографияның ерекшелігі неде? Ең басты күретамырлы өзгешелігі – автордың методологиялық талдау ерекшелігінде. Себебі, белгілі бір тақырыпты қаншама жетік білгенмен, оның ішкі мінін тауып, дұрыс сабақтай білмесе – ғылыми тұжырым жасай алмаса, жүйелеп жеткізе білмесе үлкен мақсатқа жету де қиын. Ал Рымғали Нұрғалиев ғылымының сыр сандығының кілтін таба білген.

Рас, драма тарихына қатысты тосын желілер бар. Бірақ олардың дені жеке жазушының, белгілі кезеңнің, бір бағыттың, жалқы жанрдың өсу, даму жолын қамтиды. Ал «Айдында» мұқым қазақ драматургиясының тарихы да, талант тағдыры да, творчесволық толғаныстары да қилы-қилы бағыттағы ізденістер де, тіпті, сол шығарманың қойылымы туралы да толық айтылады. Түйіндеп айтсақ, аталмыш монография қазақ драматургиясы тарихының оқулығы іспетті, мұнда бәрі де қамтылған және терең зерттелген.

Зады, творчество психологиясы - әлі қазақ ғылымында толық назар аударылмаған тақырыптың бірі. Онсыз қайсы ғылымының болмасын қатпарлы сырын, ұлттық сананың астарлы нәзік тұстарын, өнер адамдарының жан сырын, табиғатын түсіну мүмкін емес. Тоқырау жылдарында кекесінмен қабылданып, мысқылдың құралына айналған саланың бірі – осы ілім. Өйткені, тереңдете зерттеуге жаппай рұқсат беру – белгілі бір дәрежеде тәуекелділікті де қажет етті. Творчество психологиясы – күнгейді қамтымайды, керісінше, адам жанының көлеңкелі тұстарындағы сана сабылысына басты назар аударады. Сол арқылы қоғамнан, жеке адамнан, күнделікті қарым-қатынастан жапа жеккен суреткердің, ғалымның жан күйзелісі тұсында өзін-өзі ұстай білуі, мінез-харекеті жіті тексеріледі.

Біздің білуімізше, одақтық деңгейде бұл мәселе соңғы жиырма жылдың ішінде бой көрсете бастағанымен, бұлақ көзі еркін ашылмай келе жатқан «дүдамал» тақырыптың бірі еді. Ал қазақ сыни ой тарихында бұл мәселеге тұңғыш рет ат басын тіреп, арнайы зерттеудің арқауы еткен ғалым Рымғали Нұрғалиев. Шын ғалымдық ойға тоқырау да тосқауыл бола алмайды. Көркем шығармадағы тартыстың өзі ұсақтап кеткен тұста, қандай да бір қайғы-қасіреттің әлеуметтік астары туралы сөз ету мүмкін бе де? Кім тәуекелге барды? Әуелі – Мұхтар Әуезов. Сол арқылы бұл қоғамдағы тартыс пен трагедиялық мінез туралы сөз еткен Рымғали емес пе. Оның бұл тәуекелділігін бүгін айтпай кету – қиянаттылық. Қалың оқырман қауым Шәкәрім Құдайбердіұлының атын атауға сескеніп жүргенде, оның рухани мұрасының Мұхтар Әуезовке тигізген әсерін «қиыннан қиыстырып» айтқан да, творчестволық ойдың тұтастығын, дәстүрдің ортақтастығын қозғаған да осы ғалым болатын. Басқасын былай қойғанда, атақты «Қилы заман» романы Шыңғыстың алғысөзімен «Новый мир» журналына басылмастан бес жыл бұрын «Қилы заман»қандай шығарма?» - деген атпен мақала да жазды. Бұл – тағдыры таласқа түскен шығарманың тұңғыш жарық көргенінен кейінгі елу жылдың ішіндегі алғаш рет ресми түрде баспасөз бетінде аталуы еді. Демек, ғалымның трагедия тарихын арнайы зерттеуі тегін емес, оған іштей үлкен дайындықпен қоса тәуекелді де жанына жолдас еткен.

«Айдын» монографиясында трагедия табиғаты талданып қана қоймайды, сонымен қатар осы жанрдың даму жолы, қазақ топырағындағы қалыптасу кезеңдері, жанрлық салалары мен тармақтары туралы да әлемдік үлгімен салыстырыла отырып түбегейлі пікір айтылады. Әзірше, трагедияның бар болмысын ашып, оны жан-жақты қамтып, бір арнаға салып, жүйелі түрде зерттелген ғылыми еңбек те осы монография болып табылады. Осы ғасырдың басындағы драматургиялық үлгінің ең алғашқы нұсқасынан бастап, күні кешегі сахнаға щыққан трагедиялық шығармалардың тағдыры да үйлесе өрілген. Сирек кездесетін өнер зерттеушілерінің өзіне де беймағлұм жайларды ғалым бірінші рет көпшілік назарына ұсынады. Демек, одан түйетін тұжырым да жаңа.

«Телағыс» атты екінші монография – «Айдынның» заңды жалғасы. Мұндағы талдаудың негізгі арнасы - әдебиеттің салмақты саласы прозаның даму тарихы. Өскен жанрдың өткенін сырттай екшесек, бұл саланың қамтылмаған қыртысы жоқ та сияқты. Алайда бағамдай қарап, нақты деректерге жүгінсек, таным жолының тұтастай бір арнасы әлі де назардан тыс қалғанын аңғару қиын емес. Әсіресе, қазақ прозасының тарихы толықтай ғылыми жүйеге түсіріліп, зерттелген жоқ. Тек жекелеген адамдар мен әдеби бағыттардың төңірегінде ғана сөз қозғалып келді. Ал олардың басын қосып, түйінді тұжырым айту жағы жетіспей жатқан. Тіпті, «Әдебиет тарихының» көп томдығының өзінде жиырмасыншы жылдардың басындағы қазақ қаламгерлерінің ізденістері толық қамтылмай, бүркемеленіп келгені жасырын емес. Әлі де «жұмбақ жазушылар мен шығармалардың» беті ашылып біткен жоқ.

Дегенмен де, Рымғали Нұрғалиевтің «Телағыс» монографиясында бұл жайлардың біразының астары ашылып, нақты мағлұматтар беріледі. Әдебиеттегі трагедиялық күйреу, өлім мен өмір философиясы, көшпелі өмір романтикасы және олардың дүниені қабылдаудағы ұлттық сана ерекшелігі, дарын мен заман арасындағы қайшылық, көркем шығармадағы ұлттық сана туралы бұрын-соңды дәл осы монографиядағыдай қозғалып келген емес.

«Телағыс» деген атынан аңғарылып тұрғанындай көркем өнердегі мұндай заңдылықтарды ғалым екі бағытта қатар жүргізеді. Әлемдік әдебиеттегі бағыттар мен құбылыстарды қазақ әдебиетіндегі қилы-қилы көріністермен қатар тізгіндеп, қабыстыра саралайды. Қарап отырсақ, аз ғана уақыт ішінде қазақ прозасы символизм, романтизм, натурализм, пессимизм, психологиялық сана толғанысы, философиялық ойлау жүйесі, тағы да басқа толып жатқан бағыттарды басынан кешіп үлгеріпті. Мұның дені жиырмасыншы жылдардың басында-ақ кәдімгідей творчестволық ізденістің дәрежесіне көтеріліпті.

Біз осы уақытқа дейін интернационалдық рухта тәрбиелеудің көркем шығармадағы орнын ауызша айтумен ғана келдік. Егерде, мәдени байланыс туралы сөз бола қалса, онда сырттай ғана шолу жасап, аударма шығармаларға ғана тоқталамыз. Ал «Телағыста» бұл рухани байланыс мүлдем жаңа тұрғыдан пайымдалады. Бір ұлттың өкілі екінші ұлттың мұңын мұңдап, жоғын жоқтаған, сол елдің көркем ойын жаңғыртуға белсене араласқаны хақында және сөйте тұра, өзінің ұлтының жақсы қасиеттерін де жоғалпағаны жөнінде пайымды деректі осы «Телағыстан» табамыз. Мысалы, татар халқының өкілдері Ғалымжан Ибрагимов «Қазақ қызы» атты роман жазса, ал Сабыр Шарипов қазақ прозасындағы детективті жанрдың негізін қалады. Өзге ұлттардың арасындағы тәлімдік көріністер қаншама.

Творчестволық тұтастық пен өзара сабақтастық деген не? Тек көшпелі сюжетті ортақ рухани мұраға айналдыру ғана ма? Жоқ, ол – дүниедегі ортақ философиялық ұғымдарға әртүрлі ұлттық, қоғамдық ерекшеліктер тұрғысынан келу деген сөз. Шекспирдің драмалық шығармаларының дені өзінен бұрынғы жазушылардың ойлап тапқан сюжеті екен. Ал Мұхтар Әуезовтің творчествосындағы осындай нышандардың байқалуы неліктен? Оған қандай тарихи-танымдық ықпалдар әсер етті? Шәкәрімнің «Еңлік-Кебек» пен «Қалқаман-Мамыр» дастанының оқиғасын өзек еткен шығармалары мен Шекспирдің пайдаланған сюжеттерінің арасындағы авторлық өзгерістер мен дүниені қабылдаудың, оны оқырманға жеткізудің арасындағы алшақтықтар мен ұқсастықтар қандай және ол туралы дүние әдебиеттануы ғылымының өкілдері қандай пікірде, қазақ әдеби сыны қалай қабылдады, осының барлығы ғалымның үлкен эрудициясын танытып қана қоймайды, дұрыс бағасымен де мойындатады. Егерде жан-жақты зерттеліп қапысыз пайымдалған әдебиет саласы қайсы, дейтін болсақ, ол – қазақтың революциялық поэзиясының жай-күйі, даму бағдары деп айта алар едік. Алайда Рымғали Нұрғалиевтің осы аттас монографиясын оқып шыққан соң, өзгеше бір әсерге қалдық. Бұрын зерттеу еңбектеріндегі талданған шығармаларды негізге ала отырып, оның мүлде ашылмай келген қасиеттерін, көлеңкеде қалған қалыс жайларын алға тартады.

Рымғали Нұрғалиев қазақ революциялық жырының шығу, даму, өрістеу барысын зерттегенде тек текстегі ойдың жүлгесінде қалмайды, жалпы әлемдік поэзияның өресінде биік ой қорытады, шалқар көңілдің шарықтауын сездіретін Бостандық деген ұғымның Әлем ақындары жырлаған Еркіндік образын ашуға ынта қояды. Сәкен мен Поль Элюардың, Ілияс пен Пабло Неруданың жырларындағы Бостандық бейнесін салыстырады. Бұл – тың пайымдау.

Тамырлас тақырыпты қозғаған үш монографияны оқи отырып, оның түбегейлі тұжырымдарына ғана тәнті болмайсын, таза зерттеуші ретіндегі білім қарымына ғана сүйенбейсің, сонымен қатар монографияның жазылу формасына да ерекше ілтипат білдіресің. Автор тек ғылыми қағидалармен ғана қанағаттанбаған, сонымен қатар сыни ойдың еркін баяндау мүмкіндігін де көрсеткен. Білім зиялылығы жазушылық қасиетпен ұштасқан. Атақты Виктор Шкловский салған қызықты ойлау жүйесінде жазылған, оқырманды өзіне тартып, пікір жарыстыру арқылы тұжырым түюге жетелейтін өзгеше бір әдеби тәсіл.

«Біткен іске – сыншы көп». Мүмкін, ондай даулы пікір айтатындар да табылар. Бірақ, бұл үш монография – пікір таласына шақыра отырып, шындыққа жеткізетін пайымды да парасатты еңбек болып табылады.

«Қазақстан мұғлімі», 21.10.1988.

P.S.