Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!»
Мен мұндай мағлұматқа таң қалдым. Мұның мүмкін емес екенін ашық айттым
жүктеу/скачать 10,61 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Орталық комитеттің нұсқауын орындау керек, жолдас Қонаев,– деді соңын ала Шаяхметов.
- Шаяхметовтің өзі Әуезовті тұтқынға алу туралы қаулыға: «Қарсы емеспін»,– деп бұрыштама қойса, Закарин не істей алмақ,– деді»
| Мен мұндай мағлұматқа таң қалдым. Мұның мүмкін емес екенін ашық айттым.
– Әуезов – аса көрнекті жазушы, кеңес мәдениетінің белгілі қайраткері, Мәскеудің және қазақ университетінің профессоры, тамаша мамандар даярлап жүр. Ғалымдар ғана емес, сондай-ақ миллиондаған оқырмандар да біздің бұл шешімімізді түсінбейді. Сонымен қатар Академияның Жарғысында Академияның құрамынан шығару туралы мұндай ереже қарастырылмаған. Академик дегеніміз – мәңгілікке берілген атақ. Ал Кенесары Қасымовтың қозғалысын бағалауға келгенде еріксіз мынадай ой келді: біздің кеңестік сот қаншалықты әділ болғанымен де бұл (үкім шығару – Т.Ж.) оның міндеті емес, ертеде өткен заманның аса күрделі, қарама-қайшылығы мол тұлғасының тарихи салмағы мен маңызын анықтау – оны білетін тарихшылар мен қоғамтанушылардың еншісі болса керек. Алайда, өзіне тікелей қатысы жоқ іспен жоғарыдағылардың нұсқауынсыз, сот өз бетінше айналысты деп айтсам, жалғандық болмай ма? – Орталық комитеттің нұсқауын орындау керек, жолдас Қонаев,– деді соңын ала Шаяхметов. Содан кейін мен Әуезовті қорғау үшін шұғыл түрде Мәскеуге ұшып кеттім. КПСС Орталық комитетінің Ғылым бөлімі арқылы Әуезовті сондай бір қиыншылықпен әзер қорғап қалдым. Бұл туралы П.К.Пономаренко 1954 жылғы Жазушылардың сьезінде айтты. Ол менің аты-жөнімді атап: ол Орталық комитеттің нұсқауын орындаудан жалтарып, Әуезовті қорғады, бұл істе ол үлкен табандылық танытты – деген сөзін сондай бір таңданыспен тыңдадым. Тек бір ғана жайды түсінбедім: менің ол әрекетімді Пономаренко қайдан білді? Әуезов туралы мен оған ештеңе айтқан жоқ едім ғой. Кейіннен білдім. Пономаренко бұл мағлұматты КПСС Орталық комитетінің ғылым бөлімінен алыпты». Әрине, аса кірпияздықпен жазылған бұл естеліктің мәтінінің астарында тағдыр мен талқыға негізделген, емеуірін мен егжейі терең әрі күрделі, мүмкін қарама-қайшылығы да бар, тылсым құбылыстар жатыр. Оны дәл қазір тарата пайымдаудың уақыты ерте. Ол үшін бұрынғы партия, қазіргі Президент мұрағатының қатпарлы сөрелерінің көбесі сөгіліп, таяу тарихтың ықпалынан ада зиялы ой иесі пікір қорытуы абзал. Ол күндер де кезегімен жылжып келері анық. Ал Д.А.Қонаев пен М.О.Әуезовтің арасындағы жоғарыдағы байланыс кейін нысаналы сарсүйектікке ұласты. Бұл деректі ұстазымыз Зейнолла Қабдоловтың:
– Шаяхметовтің өзі Әуезовті тұтқынға алу туралы қаулыға: «Қарсы емеспін»,– деп бұрыштама қойса, Закарин не істей алмақ?,– деді»,– деген естелігі де растайды. Расында да, жоғарыдан келген пәрменге Закарин түгіл Шаяхметовтің өзі не істей алар еді және не істей алды? Мұны М.Әуезовтің өзі мөлдірете жазған, бүкіл қазақ үшін махаббаттың асыл бейнесіне айналған Тоғжанның төлі, қатымды да татымды журналист Мәдет Аққозин өзінің Жұмабай Шаяхметов туралы кітабінда:
Демек, Ж.Шаяхметовтің де қолынан «бірдеңе» келген, «комитетчиктердің» ырқында кетпеген, М.Әуезовті ұстау туралы бұйрыққа қол қоймаған, шама-шарқынша уақытша қолдаған. Мұны бұрынғы партия, кейінгі президенттік архивтің құпия сөрелеріндегі деректерді қарастыруға мүмкіндігі еркін жеткен қайраткер, қаламгер Мұхтар Құлмұхамед: «Сол кездегі өмір сүрген партиялық идеология мен саяси қондырғылардың қатаң тәртібіне қарамастан Жұмабай Шаяхметов белгілі ғылым мен мәдениет қайраткерлерін батылдықпен қорғау жағында болды. Тарихи шындықтың салтанат құруы үшін Жұмабай Шаяхметовтің Әуезов пен Сәтбаевтің тағдырынан ерекше орын алғанын, соның нәтижесінде олардың 50-жылдардағы жаппай қудалаушылықтан аман қалғанын бүгін ашық айтуымыз керек. Шаяхметовтің кеңесі бойынша ғылыми жұмысын жалғастыру үшін Қаныш Сәтбаев Мәскеуге жіберілді»,– деп сеніммен мәлімдеді. Ал қазақ зиялыларының қамқоры, өзі де тура осы күндері қуғынға түсіп, Орталық комитеттің идеология жөніндегі хатшылығынан алынып, бір жыл жұмыссызген Ілияс Омаровтың «Күнделігі» мен «Жазбаларына» сүйене отырып ғұмырнамалық баян жазып шыққан М.–Х. Сүлейманова, Ж.Сүлейманова, А.Голубевтің «Ілияс Омаров: өмір және философия» атты кітабінда М.Әуезовтің жасырын түрде Мәскеуге аттануын барынша сенімді түрде былай баяндайды: «Мұхтар Әуезовті құтқару үшін оны Мәскеуге жасырын жіберу ісіне Ілияс Омаров мұқиятты түрде құпия араласты. Әуезовтің басына төнген қауіпті бір қалтарыс тауып кешке жақын оның үйіне келген Рахымжан Мусиннен естиді (Р.Мусин – Қауіпсіздік мекемесінің жауапты қызметкері, қайын жұртының ағайыны, отыз жетінші жылы да оны ұсталудан сақтандырған адам – Т.Ж.). Ұйғарым бойынша бір күннен кейін (Әуезов) тұтқынға алынуға тиісті екен. Ілияс Омаров дереу Сыртқы Істер министрі Төлеген Тәжібаевпен хабарласып, таңертең ерте Орталық комитеттің ғимаратының кіреберісінде кездесуге уағдаласады. Кездесу барысында екеуі: Сыртқы Істер Министрлігінің қызметкерлері Мұхтар Әуезовтің атына билет алып, оның ешқандай кедергісіз ұшып кетуін қадағалап, депутаттар бөлмесі арқылы жазушыны ұшаққа отырғызып жіберетін болып келіседі. Түстен кейін Тәжібаев оған бәрі де орынында (все в порядке) деп хабарлайды, Ілияс Омарұлы дереу өзінің қызметкері Іслам Жарылғаповты шақырып алып Мұхтар Әуезовке мына сөздерді ауызша жеткізуді өтінеді: ол кісі Мәскеуге ұзақ уақытқа іссапарға шұғыл аттануға дайындалсын. Алматыда қалу қауіпті, поезбен жүру де қауіпті, сондықтан да ұшаққа кешікпей мінсін. Мұны мен айтты деп жеткіз,– дейді. Ілияс Омаров Жарылғаповқа: Әуезов пен дипломаттардың уақытында аттанып кетуін қатты қадағалауды тапсырады. Бұл хабарды Жарылғапов тек кешке ғана ебін тауып (жазушыға) жеткізеді. Келесі күні таңсәріде Жарылғапов ұлы жазушының үйіне келеді. Көлік те кешікпейді. Сыртқы Істер министрлігінің екі адамы үйге кіреді, іле Әуезовті ертіп бірге шығады. Олар автомобиьлге отырып жүріп кетеді. Жарылғапов Бас почтаға барып Омаровқа хабарласады. Телефон арқылы уағдаласу бойынша белгіленген: «Сәби ұйқыға кетті»,– деген екі сөзді ғана айтады. Қарсы жақтан: «Рахмет» деген сөзді ғана естиді». Сонда шындық қайсы? Біздің ойымызша осы айтылғандардың барлығының дүбарасында. Соның ішінде, Қ.Сәтбаевтің ең сенімді серігі, әрі ізбасары, бірінші деректің иесі, яғни, олардың айтқандарын сөз бе сөз келтірген көз бе көз куәгер Шафиқ Шокиннің естелігі мен Ілияс Омаровтың «Жазбаларын» нысанаға алып пікір түйген лазым сияқты. Сонда барлығы да өз орынына келеді. Ал сол тұстағы жүрек лүпілін сол кездегі бірінші курстың студенті Т.Молдағалиев:
Бұлтсыз күнгі найзағайға тап болған М.Әуезовтің тағдыры санаулы пиғыл иелерінің бәрінің де көңіліне осындай мұң ұялатқаны анық. Ал ол кезде болашақ ақынның ұстазы «Менің қателерім жайында» шарасыздықтан туған шағымын өңдеп қайтадан жазып жатқан болатын Қырандар торға түскен, сауысқандар аспанды билеген сол бір «қызылөңеш кезеңде» Қ.Сәтбаев пен М.Әуезов Мәскеуге барып бас паналады. Мәскеуге бара салысымен СССР Жазушылар Одағының төрағасы А.А.Фадеев бастатқан бірнеше жазушыға Ашық хат жазды. Ашық хаттың жазылған күні 1953 жылдың 2-көкегі. Тіркелген күні 12-мамыр. Араға бір ай он күн өткен. Алматыдан Мәскеуге жасырын жету, аталған адамдармен құпия кездесу, хатпен олардың танысып, шешім қабылдап, ресми тіркетуі осынша уақыт алған. Хат:
жүктеу/скачать 10,61 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|