Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!»
жүктеу/скачать 7,42 Mb.
|
| ххх ххх ххх
В БОРЬБЕ С ГОЛОДОМ ПРОТОКОЛ №1 Совещания ответственных кирработников по вопросам: 1. Об организации живой помощи голодающему населению в степных районах. 2. Привлечение к работе и рациональное использование сил кирработников, а также способ возвращения кирработников, переселившихся в Туркреспублику. 10 декабря 1921 года. Присутствовали: Джангельдин, Ауззов, Алманов, Асылбеков, Нахимжан, Кенжин, Байтурсынов, Байдильдин, Тулепов, Джаманмурынов, Сарымулдаев, Авдеев, Найманбаев, Жургенов, Нурмухаметов, Игиликов, Каржасов, Тунганшин, Брижаров, Уразбаева, Саматов и др. Председательствовал тов. ДЖАНГЕЛЬДИН. Секретарь тов. НАХИМЖАН. Слушали: Доклад тов. Ауэзова об организации живой помощи голодающему населению степных районов. Тов. Ауэзов указывает на то, что помощь органов помголода до сих пор не дошла до степных районов и навряд ли скоро дойдет. Причину тов. Ауэзов находит в следующем: 1. Нет тех рабочих элементов, которые могли бы вести работу в этой области, близко соприкасаясь самому аулу, выясняя его действительную нужду. 2. Голодные киргизы не смогли без определенных руководителей, не смогут добиться той государственной доли, которая уделяется им, как голодным, ибо киргизы лучше предпочитают умереть у себя дома, нежели бродить за куском хлеба по чужбинам, а если бы даже киргизы и пошли искать себе помощь, то по своей темноте и наивности, ее не найдут и не добьются; 3. Местные органы помголода больше стараются удовлетворить тех голодных, которые находятся у них под руками, т.е. в ближайших городах и селах, а потому заброшенные далеко от городских районов киргизское население всегда отводится на задний план. А между тем, говорит тов. Ауэзов, результаты голодной смерти в степных районах до того внушительны, что перед ними бледнеют все ужасы голода в городских районах. Если сейчас-же не будут приняты меры для спасения этих районов, то останется Кирреспублика, без кирнаселения. Киргизы многих районов давно питаются одними крысами, мышами, сусликами и т. п. мелкими животными, благодаря чему развиваются всякие болезни и эпидемии в неслыханных размерах. Все это показывает на халатность безразличное отношение органов Помголода в степные районы, а также на пассивнее отношение к этому пожарному делу самих кирработников. Нам, киргизам, сидящим у власти, говорит тов. Ауэзов, и в дальнейшем оставить это дело в таком положении, в каком оно есть сейчас, не только не допустимо, но и преступно, мы за это ответственны и перед кирнаселением и перед собственной совестью. По окончании доклада тов.Ауэзов предлагает проект мероприятий по организации помощи голодающим степных районов, который после прений и обсуждении с некоторыми изменениями и дополнениями принимается в представленном всем постановлении в виде (та в документе ф. 82, оп. 1, д. 42, л. 23 ,23 об. 24). 2. Доклад тов. Алманова о привлечении и рациональном использовании сил кирработников. Тов. Алманов указал на то, что мы не могли использовать силы кирработников и когда голод и эпидемия берут пас за горло, мы совершенно без помощников и без руководящих работников на местах. Кроме того от нас ушли даже партийные товарищи, которые в прошлом, за прошлом году работали у нас. Причина этому колонизационная тенденция со стороны русских коммунистов. Дальше тов. Алманов указывал на то, что мы с самого начала не могли рационально использовать кирработников. Мы их бросали во все стороны, уголки и дыры, благодаря чему наши малочисленные работники совершенно растеряны и не могут взяться за какую либо определенную работу. Кроме того мы не можем выделить самые ударные неотложенные работы среди киргиз. Необходимо сейчас-же приступить к этой работе, ибо пора уяснить себе задачу, пора привлечь к работе кирработников мысли всех высказывавшихся т. т. сводились к тому же, что развивал в своей речи т. Алманов. После прений совещание приняло прилагаемое постановление. Постановили: 1. Заслушав доклад тов. Ауэзова об организации живой помощи голодающему населению степных районов. Совещание ответственных кирработников констатирует, что до сих пор ни один из голодающих степных районов не получили реальной помощи от государства, что все они представлены самим себе и обречены на беспомощную гибель, что они не только не получают абсолютно никакой помощи, но даже не заслужили должного внимания, партийных и советских органов КССР как в центре, так и на местах, т.е. забыты и заброшены последними в буквальном смысле этого слова. Констатируя вышеизложенные факты и отмечая недопустимость в дальнейшем такой невнимательности и халатности к беспомощному кирнаселению. Совещание ответственных кирработиков призывает к активной помощи всех краевых и местных как партийных, так и советских и профессиональных органов для фактического проведения этой помощи со своей стороны. Совещание намечает следующие конкретные пути: а) Вопрос о помощи голодающим стенных районов выделить и группу наиболее ударных задач в работе органов помгола как в центре, так и на местах. б) Открыть повсеместные соответствующие компании с призывом всех к помощи степному населению, указывая на заброшенность его до сего времени и привлекая к этой компании всех партийных, советских и профессиональных организаций и отдельных кирработников, не работающих в этих органах, а также и органов печати, будируя сознание масс как на съездах, так и на всех собраниях. в) Ввести в состав всех местных помголов честных кирработников и возможно в большем количестве, используя их для оказания непосредственной помощи в степи в качестве ответственных агентов органов помгола: г) Выделить из среды губернских и уездных помголов особых чрезвычайно уполномоченных исключительно для работ по оказанию помощи голодающим стенных районов. Ц.К.П.Г. намечает Крайчрезвычуполпомголода, который утверждается обкомом и КЦИК и снабжается мандатами от последних. Местные Уполпомголода назначается Крайчрезвычуполпомголода и снабжаются мандатами и от местных парт. и администр. органов. д) Касаясь продрессурсов, идущих на помощь голодающим, предложить ЦК Помголу и губпомголам известный процент всех имеющихся в их распоряжении продрессурсов заранее выделить для степного населения при чем по имеющимся цифровым данным распределение должно быть произведено по уездам непосредственно через чрезвычайных агентов помголов из киргиз. 2. В обязанность киробкома, КирЦИК-а и отдельных наркоматов входит привлечение к делу помощи всех центральных и местных партийных и советских органов путем категорических циркулярных распоряжений, а также командировки специальных лиц на места для этой цели. 3. Поручить КЦИК совместно с представителями губернии составить список всех кирработников как работающих в партийных и советских организациях, так и не работающих, и при участии ЦКПГ и Крайчрезвычуполпомгола произвести переброски в голодные губернии, а также и в Туркреспублику для пополнения прежнюю партию и специально для сбора помощи (так в тексте — А.И.). 4. КЦИК поручается также совместно с ЦК Помгол сейчас же назначить из членов КЦИК одного товарища Крайчрезвычуполпомголодом, дав ему срочные задании, в основу которых должно быть положено сие постановление. 5. ЦКПГ предлагается центр своего внимании обратить на голодающих киргиз снявшихся с мест и скопившихся на жел. дор. (Ак булак, Актюбинск и др.) пунктах на пути в Туркестан; выяснить в кратчайший срок причины их задержки в пути и привлечь к суду руководителей всех учреждений, по вине которых задерживаются на дорога (так в тексте – А.И.). 6. Поручить т. т. Мендешеву и Ауэзову собрать все соответствующие материалы и добиться в центре увеличения размера помощи голодающему населению степных районов. В частности этим т.т. поручается разрешить следующие вопросы: а) добиться в центре отпуск продовольствия Тургайскому району, отдельно от Кустанайского, б) в виду невозможности Гурьевскому району непосредственной раздачи продовольствия просить центр о даче наряда на Гурьевский и Уральский рыболовецкие районы орудиями рыболовства, разрешив им свободно пользоваться ловлей рыб: в) разрешить вопрос в центре самостоятельной реквизиции (это слово не разборчиво — А.И.) значительной части сырья кирреспублики для приобретения ими как продовольствия и материалы так и день знаком в пользу голодающих. 7. От имени обкома, КирЦИК-а и всех ответственных кирработников выпустим обращение ко всем кирработникам как работающим в парторганах, так и не работающих в последних привлекая их в ряды борцов против голодных бедствий. 8. Копию сего постановления разослать. (Дальше текст прерывается). XXX ЦГА РК, ф. 82, он. 1, д. 42, лл. 23, 23 об. 24, 24 об. Копия заверена секретарем КирЦИК-а с приложением печати. 2. Заслушав доклад т. Алманова о привлечении и рациональном использовании кирработников, признавая необходимость искания такового пути и констатируя, что силы кирработников используются неэкономно и неумело. Совещание ответственных кирработников постановило: 1. Создать при КирЦИК-е особую комиссию, в задачу которой входит: а) Взятие на учет всех кирработников, которых по мнению Комиссии, можно использовать для той или другой работы: б) Рациональное использование кирработников путем переброски их 1) другие районы из своих родных местностей и путем перехода с одной должности па другие, в) Привлечение беспартийных кирработников к Советскому строительству вплоть до ответственных постов, тем самым и заинтересовать их, дав попять, что они не отстраняются от власти и работы, г) Выделить особоударные и неотложенные работы среди киргиз, как-то: борьба с голодом, просветительная работ, подготовка кирработников, правильная постановка народных судов среди киргиз, правильная постановка милиционной работы, усиление местных властей, кооперации и т.п. сообразно с этими задачами рационально использовать кирработников. д) Через обком и КирЦИК по особому списку вызвать всех кирработников в Туркреспублику. ж) Практиковать широкие беспартийные совещания кирработников на местах. з) Вести открытую компанию в печати, призывающую всех кирработников к работе, а также ускоряющую тех, кто останется глухим к этому призыву. Избрать Комиссию в составе членов 1) Ауэзов, 2) Асылбеков, 3) Алманов, 4) Байтурсынов, 5) Кенжин. Кандидатов к ним 1) Нахимжан, 2) Тулепов. 2. Комиссия действует по особому положению, утвержденному КирЦИК-ом и все свои работы проводить через обком и КЦИК. Настоящее постановление Совещания Кирработников подлежит утверждению КЦИК-а. Председатель Совещания (Джангельдин). Секретарь НАХИМЖАН. Копия заверена секретарем КирЦИК-а с приложением печати. Выписка из протокола №19 Заседания Киргизского Центрального Исполнительного Комитета съездов Советов рабочих, киргизского трудового народна, крестьянских, красноармейских и казачьих депутатов от 15 декабря 1921 года. Слушали: Протокол Совещания отвественных кирработников от 10 декабря 1921 года. Постановили: Принятое Совещанием постановление принципиально одобрить и передать на заключение в ЦК Помгол с тем, заключение Помгола было представлено в Секретариат КЦИК к субботе, 17 декабря и внесено на обсуждение Киробкома РКП в субботу же, 17 декабря. Выписка верна: подпись» ----------------------------------------------------------------------------------------------------------- ДОКЛАДНАЯ ЗАПИСКА
№1643284 В Крайком ВКП (б) 11 сентября 1933 г. тов.Мирзояну. Совершенное секретно ДОКЛАДНАЯ ЗАПИСКА о литературном творчестве и литературных силах Казахстана КРАТКАЯ ИСТОРИЯ БОРЬБЫ НА ЛИТЕРАТУРНОМ ФРОНТЕ Еще хуже обстоит дело с учебниками, которые к 1934 учебному году в массе оказались забракованными, как идеологически невыдержанные. Готовит их националистическая часть писателей, во главе с АУЭЗОВЫМ Мухтаром (бывшим лидером Алаш-орды). 2. АУЭЗОВ Мухтар — один из вождей Алаш-орды, остающийся на своих идейных позициях, сейчас при помощи связей ловко лавирующий в целях избежания полного разоблачения. Ни одно из его признаний, начиная с заявлениям в «Казправде» весной 1932 года и кончая статьей о драматургии, написанной для «Литературной газеты», не вскрывает ни сущности его собственной контреволюционной деятельности, ни деятельности его партии. АУЭЗОВ продолжает являться «вождем и идеологом» целой группы казахской интеллигенции (главным образом, писательской) и всюду, где можно соприкасаться с молодежью (охотно идет в вузы, дает литературную консультацию и т. д.). В своих пьесах «Енлик-Кебек», поставленной 17 мая 1933 года в Казгостеатре, АУЭЗОВ, по словам его самого, выводит казахских баев — богатырей, «показывая прошлое в нарочито подобранных сгущенных, ярких красках». Вещь эта реакционна, но «доходит до зрителя», чему свидетельствуют битковые сборы. Фигура ДЖАНСУГУРОВА Ильяса (председателя Оргкомитета Союза советских писателей Казахстана) заслуживает особо тщательного внимания. Коммунист, один из несомненно талантливейших казахских писателей. ДЖАНСУГУРОВ в своих произведениях больше всех других писателей воспевал Алаш-орду, а поворот свой, по словам КАИП-НАЗАРОВА на 1-м съезде КазАИ-Па, от Алаш-орды ДЖАНСУГУРОВ начал в 1925 году. Но по показаниям участников вскрытой контрреволюционной организации, ДЖАНСУГУРОВ рисуется и по настоящее время, как идейный алаш-ордынец в казахской литературе, являющийся одним из алаш-ордынских идеологов, работающий по заказу АУЭЗОВА И ЕРМЕКОВА. «...В целях сохранения своего руководства и влияния алашордынского идеолога в области литературы, ДЖАНСУГУРОВ тщательно конспирирует себя и держится внешне, как один из ярых врагов контрреволюционного национализма, бичует его в печати и открыто выступает против национализма на собраниях литераторов и т.д.» (Август 1933 г.). Вопрос об изданиях алыш-ордынских произведений ДЖАНСУГУРОВА под чужими фамилиями обсуждался на совещаниях членов организаций, о вымышленном авторстве АУЭЗОВА, с согласия этого последнего. «... ДЖАНСУГУРОВ коммунист, ему издавать алаш-ордынские произведения нельзя потому, что в случае провала мы потеряем ценного для нас товарища» (Август 1933 г.). Составление стабильных учебников поручено НКПросом бригаде в составе: АУЭЗОВА, ДЖОЛДЫБАЕВА, ДЖАНСУГУРОВА. Представители этой части националистической интеллигенции ищут стыков с молодежью и охотно идут на доцентуру в ВУЗах (СЕЙФУЛЛИН, ДЖОЛДЫБАЕВ, МУСРЕПОВ), пользуясь большой поддержкой в Наркомпросе со стороны ЖУРГЕНОВА, ДЖАНТЛЕУОВА. ВЫВОДЫ Необходимо отметить, что командная ведущая роль в литературном творчестве остается до сих пор в руках алаш-ордынцев и алаш-ордынствующих кадров (АУЭЗОВ, ЕРМЕКОВ, ДЖАНСУГУРОВ). (исп. Рудовский). Врид ПП ОГПУ в К АССР: (подпись) (МИРОНОВ). ЗАМ. НАЧ. СПО ПП ОГПУ: (подпись) (ПАВЛОВ)». «БЕСГІҢДІ АЯЛА...» I.
Адамның өмірінде бүкіл ғұмырының тағдырын шешетін қас-қағым сәттер, қысылтаяң кезеңдер, аласапыранды мезеттер кездесіп қалады. Кейде, сондай жан дүниең жанталасқан шақта, өткен-кеткенді ойыңда байыппен саралап, тұманыта бұлдыраған мұнардың ішінен болашағыңа адастырмай апаратын үміт сәулесін дәл ұстай білудің өзі соншалықты қиынға түседі. Ондайда салқынқандылық танытып, жан-дүниеңмен буырқана булыққан таным қарсылығын, қызуы мол ақыл-ойдың толқынын тежеп, асқақ көңілдің аптығын басудың өзі қаншалықты парасатты болғанымен біреудің қолынан келеді, біреудің қолынан келмейді. Үлкен аға-кіші інінің, дос-жаранның, ниеті адал адамның қажеттігі де осындайда. Тіршілік ұсынған талай-талай ащы сыбаға мен сынақты басынан кешкен, бұдан кейін де алдын кес-кестейтін қырсық пен тағдыр тезінен өткен Мұхтар үшін дәл қазіргі кезеңдей, отызыншы жылдардың басындағыдай шешуші міндет жүктеген емес. Бұған дейінгі, бұдан кейінгі талас-тартыстың барлығы оның көркем шығармашылығынан туындап жатса, бүл жолғы зауал – оның өз өміріне де, іс-әрекетіне де, өткені мен кеткеніне де тікелей қатысты еді. Түрмеде жатқан екі жыл бойы осы сұрақтың жауабын іздеуге тура келді. Өзгелерге қарағанда Мұхтарға тағылған айыптың өзіндік қиындықтары да, жеңілдіктері де болды. Тағылған кейбір айыпты ойланбастан мойындаса да, оның біразына қарсы шықты. Орынсыз, шындыққа ешбір қабыспайтын, «жалаң әлеуметшілдікке» сүйенген талаптар да қойылды. Солардың арасындағы қатты қинағаны — жүрегін жарып шыққан шығармаларынан бас тарту, оларды теріске шығару хақындағы «тапсырма» болатын. Бұл – өз көзқарасыңнан, дүниені өзінше көркем қабылдаудан, әдебиетке ғана тиесілі адамдардың арасындағы табиғи сезім арпалыстарынан, оқиғаны берудегі психологиялық желіден бас тарту, бұрынғы өміріңді бүтіндей сызып тастау керек деген сөз. Ал ертеңгі тірлік үшін бәрін де тәрік етесің. Сонда, жаңа жағдайға бейімделе ала ма? Жалған ұранға құрылған, міндетті түрде жағымды бейнеленуге тиісті кейіпкердің ұйыйтын мәйегі қайсы? Бұл шын өнердің шалғайынан алыс. Мүмкін, бұл талап өзгерер. Дегенмен де, көркем өнер – «көркем өнер үшін өмір сүруі тиіс» сияқты. Адасу ма, қасарысу ма? Қайдам. Бір бұл емес қой, ондай айдар тағылып, ат қойылған? Бәрінен бас тартса, ертеңгі өмірді калай бастайды? Өткенсіз қайтіп болашақта ғүмыр кешеді? Шегінетін жер жоқ. Екінің бірін таңдау қажет. Екінің бірін. Екі жыл бойы ақ қағазды ұмытты. Саусақтары қаламсапты да жатырқап қалды. Шынымен, көкіректе қыз-қыз қайнаған сезім толғаныстары, ақыл-ойдың мазасын алған дүние құбылыстары сыртқа шықпай, сөз-маржан боп төгілмей, кеудесінде кеткені ме. Жоқ, қаламды жатырқайтын шақ емес. Ендеше, ең бастысы — қаламын қолдан шығарып алмауы қажет. Онсыз тіршіліктің де мәні жойылады. Ал, мағынасыз, сүреңсіз ғұмыр кешуден асқан азап бар ма десеңізші. Абай айтқандай, мұңсыз «толық адам» емессің. Қасарысқанмен, ұтқаның қайсы? Қателік әркімнің сыбағасына тиесілі. Ол –қозғалыс заңы, болмыстың бітімі. Ағысқа қарсы жүзудің барлығы да қайсарлық емес. Күрестің бәрі мақсатқа жеткізбейді. Өмір-өзеннің ырқына бір сәт бейімделу де лазым. Түптеп келгенде, кімсің өзің? Не үшін күйіп-пістің, кім үшін күрестің? Мақсат-мұратың не сондағы? Әне, Жүсіпбек пен Халел атылып кетті. «Кімсің сен?!» Сол бір қиын, зауалды кезеңде Мұхтар өзіне-өзі осы сұрақты қоя білді. Жауабын тапты және ең дұрыс жауапты тапты. Ол – қателігін, келешектегі қандай мұрат-мақсат жолында өмір сүру керектігін түсінді. Ондай шешім қабылдауға жаны жақын жанашыр адамдар септігін тигізді. Қалың алма ағашы мен селмен қоса домалап келген тиірмен тастардың ортасында орналасқан Тастақтағы түрмеде жатқан Мұхтарға тағдыр қолын созды. 1932 жылы 23 көкекте шыққан БК(б)П Орталық Комитетінің «Әдебиет, көркемөнер ұйымдарын қайта құру туралы» қаулысының қабылдануы оның шығармашылық қызметіне де, өмірінің аман-есен сақталып қалуына да бірден бір шарапатын тигізді. Өйткені, мәдени революцияны бесжылдық қарқынына сай жеделдете жүзеге асырамыз деген жалаң ұранды жамылушылар, көптеген келеңсіздікке жол берген еді. Халықтың рухани мұрасын құртып жіберу қаупі төнді. Таптық тартыстың шиеленіскен тұсында «жалаң әлеуметшілдіктің», «ата-текті қуушылықтың» салдарынан істің ақ-қарасы ажыратылмай, сырттан тон пішіліп, қалайда «тап жауын» іздеп табу науқанына жол берілді. «Жалаң әлеуметшілдердің» желігін қоздырған РАПП-тың, оған ілесе ҚазАПП-тың тарқауы, Максим Горький бастатқан КСРО Жазушылар одағының құрылуы жалпы өнерге, оның ішінде әдебиетке «тапшыл жалаңтөстердің» тигізген кері әсерін жойды, оның орнын социалистік реализм деген жаңа термин алмастырды. Рухани мұраларға байыпты баға беріле бастады. «Екі мәдениетті» ұштастыра дамытудың қажеттілігі көрсетілді. БК(б)П-ның арнайы қаулылары жарияланды. Қаламгерлердің шығармашылық мүддесін қорғайтын Жазушылар одағының төрағасы Максим Горькийдің өзі ілгерідегі қателікті қалпына келтіруге шақырды. Иә, солай болды. Солай болуы тиіс еді. Бірақ сол бір парасатты талап күшіне енгенше біраз талантты адамдар «көз жаздырып» кетті. Ол адамдардың атын атаудың өзі қылмысқа саналды. Сол бір «аласапыран» шақта, тіпті, көш бастаған азаматтардың да санасын тұман басты. Ой-санасы толысқан, университетті тәмамдап, университеттің философия кафедрасын, Қазақ өлкелік комитетінің баспа, мәдениет бөлімін басқарып отырған Ілияс Қабылов іспетті ірі қызметкердің өзі Абай туралы: «Жоғарыдағы айтқандарымызды қорыта келе: Абай философиясын кәдімгі буржуазиялық идеологиялық философияның дінге иек сүйеген бір тармағы деп қиналмай-ақ қортынды шығаруға болады. Бұл философия осы уақытқа дейін қазақ халқының қалың жұртшылығы мен парасатты зиялылардың арасына кеңінен тарап келді, таратылып та жүр. Оны былай қойғанда, біздің өте аянышты өкінішімізге орай, біздің революциямыздың жүзеге асқанына он бір жыл өткен соң да осынау буржуазиялық күл-қоқырды (Абайдың философиясын) ешқандай сынсыз-ақ қазақтың жастары нағыз материалистік философияның қазақы түрі деп есептейді. Абай философиясы осы уақытқа дейін барлық қазақ оқулықтарында, қазақ басылымдарында, қазақша шыққан дәптерлердің мұқабасында басылып, үзінділер келтіріліп келеді, келтіріліп жүр, онымен қоймай барлық баяндамалар мен сөздерде т. б. жатқа айтылады. Егер де осынау бір шеттен шыққан сұрқия қылық осыдан бес-алты жыл бұрын көрініс берсе төзіммен қарауға болар еді, ол кезде Қазақстанда еңбекшілердің үстемдік құруы енді ғана жүзеге асып келе жатыр еді. Ал дәл қазір қазақ халқының өмірінің барлық саласы революцияланып болған кезде, болып жатқан кезде біз: Қазақстанның партия ұйымының идеология саласындағы ең бірінші кезек күттірмейтін міндеті таяу арада шұғыл түрде буржуазиялық күл-қоқыр ретінде абайшылықты құрту болып табылады. Сондықтан да, қысқа мерзімде Қазақстанның партия-совет мекемелерінің мәдениет майданындағы барлық қуат-күшін Абай іліміне және оның қазіргі сыбайластарына қарсы күресуге жұмылдыру керек» («Советская степь», 1928 ж. 2 тамыз), – деп «нұсқау беруіне» онша таң қалуға болмайды. Ал, «қысқа мерзімде құртылуға тиісті... Абай ілімінің» бірден-бір мұрагері – Мұхтар Әуезов болатын. «Бір-ақ ауыз сөзбен... Абайдың шаруасын бітірген» («Советская степь», 1929 ж. 22 тамыз) соң, кезегі келген М.Әуезов те «тәубесіне түсіп» келді. Ол түрмеге қамаларының алдында ұлы ақынның екі томдық мұрасын, ол туралы естеліктерді жинап, шығармаларының библиографиялық көрсеткіштерін жасап, баспаға әзірлеп қойып еді. Және Абай төңірегіндегі байбаламдарға қарсы пікір айтпай тұра алмады: «Қазақ жазушыларынан, әрине, Абайды сүйемін. Менің бала күнімнен ішкен асым, алған нәрімнің барлығы да Абайдан. Таза әдебиет сарынына бой ұрғаны да Абай. Маған Абай деген сөз – қазақ деген сөзбен теңбе-тең түсетіндей кездері бар сияқты. Абайды сүюім үнемі ақылдан туған, сыннан туған сүйіс емес, кейде туған орта, кір жуып, кіндік кескен жерді сүюмен бара-бар болатыны бар»,– деп жауап берген болатын досы С.Сәдуақасовтың сұрағына. Заман қабағы жылынып, қабыловтардың қисыны ыдырағаннан кейін Мұхтар өзінің «Ашық хатында» бас тартқан көркем әдебиет пен өзінің шығармалары туралы пікірлерін бірте-бірте баспақтай қалпына келтіруге бет алды. Ең бірінші: Абай және әдебиет тарихының мәселелері жөніндегі, көне мұралары хақындағы «уақытша ұстанған» нысаналарын өзге бір ауанмен әдібін жазды. Араға бір жыл өтпей жатып бұл ниеті жүзеге асты. Абайдың бір томдық шығармалары Мұхтардың құрастыруымен басылып шықты. Сөйтіп, «екі мәдениет» туралы қаулы әдеби мұраның халық игілігіне қызмет етуіне қайтадан жол ашты. Екінші: революцияға дейінгі қазақ тұрмысынан жазылған шығармаларын «салт-сана», «сарыншылдық» деп бағалап, «Еңлік-Кебек», «Қаракөз» пьесаларын өзінің шығармашылық өмірбаянынан мүлдем сызып тастаған еді. Сонымен қатар, «салт, сана жөнінен, әдебиетті таптық тану тұрғысынан мойынсынбаған, заман ағымымен үйлеспейтін түсініктері де» бар еді. Сол үйлеспейтін дарын мен сарын оның С.Сәдуақасовтың анкеталық сұрағына Ленинградта оқып жүргенде жауап берген: «Бұдан соң Мағжанды сүйемін. Европалығын, жарқыраған, әшекейін сүйемін. Қазақ ақындығының қара қордалы ауылында туып, европадағы мәдениетпен сұлулық сарайына оратылып барып, жайлауы жарасқан, қызық көріп сезгендей боламын. Мағжан культурасы зор ақын. Сыртқы кестенің келісімі мен күйшілдігіне қарағанда, бұл бір заманның шегінен асқандай. Сезімі жетілмеген қазақ қауымынан ертерек шыққандай. Бірақ түбінде әдебиет таратушылары газетпен қосақталып күндегі өмірдің тереңін терген ақын болмайды, заманынан басы озып, ілгерілеп кеткен ақын болады. Әдебиет-әдебиет үшін деген таңба айқын болмай, нәрлі әдебиет болуға жол жоқ. Сондықтан бүгінгі күннің бар жазушысының ішінен келешекке бой ұрып, артқы күнге анық қалуға жарайтын сөз – Мағжанның сөзі. Одан басқамыздың бәріміздікі күмәнді, өте сенімсіз деп білемін. Орыс жазушыларында анық сүйетінім: Толстой, Достоевский. Адам жанын соларша қойма ақтарғандай ақтармаған соң, жазушылықтың мәні де жоқ. Прозаға психология араласпаса өзгенің бәрі сылдыр су, жабайының тақтақ жолы. Мына екеуіне карағанда өзің де ұяласың, өзің үшін де ұяласың. Жан құдайының алып жұртын көргендей болып кішірейіп, тапталып қаласың. Жазушылықтың асқары деп сүйемін. Европаның жазушысы Анатоль Франсты жақсы көрем. Бұның алуаны өзгелерден бөлек. Терең білімге, сыншы ақылға бой ұрған данышпан жазушы. «Чтобы быть прекрасным, надо быть разумным» деп Еврипид айтқандай, бұл ірі жазушылықтың екінші бір тұрғысы сияқтанады», – деген пікіріне қатысты болатын. Әрине, енді туралы бұл пікірін ашық айта алмайтын. Сондай-ақ аты аталған шығармаларды жариялауға тәуекелі де жетпеді және ондағы сарынды өзгерту үшін өзге бір көркемдік өрнек қажет еді. Оған Мұхтардың өзі де дайын емес болатын. Алайда Мұхтар Әуезовтің шығармашылығындағы тарихи тақырыптардын игерілуі рухани қажеттіліктен туғандығын уақыт талабы айғақтады. Сондықтан да ертедегі шығармаларының басы біріктіріліп«Ескілік көлеңкесінде» деген атпен жарық көрді. «Ескішіл, байшыл», «ұлтшыл» сарындағы туындылары өнер тұрғысынан өз бағасын алды. Бұған Сәбит Мұқанов себепкер болды. 2.
Соның ішіндегі ең маңыздысы – 1932 жылы Мұхтар түрмеден шыққаннан кейінгі Сәбиттің жолдаған достық сәлемі. Өзге-өзге, бұл ізгі тілек Мұхтарды ерекше қуантып, серпілткені анық. Өйткені, сол кезде Мұхтарға ауыр соққан жайдың бірі – ұзақ жылдар бойы өмірдің ащы-тұщысын татқан достарынан, пікірлестерінен көз жазып қалуы еді. Оның үстіне Ахмет Байтұрсынов сияқты рухани ұстазы, Жүсіпбек пен Мағжан іспетті абзал жандардың орнын кім баса алсын. Дегенмен де, өзге жазушылардың барлығы оны сыртқа тепті десек – шындыққа қайшы келеді. Соның ішінде он жылдай газет беттеріндегі мақалалары арқылы айтысып келген, Мұхтар түрмеден шыққаннан кейінгі жазушылар үйіндегі жиналыста танысқан Сәбит Мұканов та жәрдем қолын созды. Сәбит ол кезде Мәскеуде оқуда болатын. Сонда жүріп Мұхтарға хат жазды. Өзге емес, тура Сәбит Мұқановтың достық көңіл бөлуінің маңызы ерекше болатын. Өйткені, Қаз АПП-тың көсемі болған Сәбиттің беделі үлкен және оның пікірімен өкімет те, өнер иелері де санасатын. Әрине, уақыт талабы, өнерге деген көзқарас өзгерді. Мұхтар да, Сәбит те «ет қызуымен» айтылған пікірлерінен қайтып, қателіктерін мойындады. Сәбит, Абайдың қаралаушысынан – насихаттаушысына, зерттеушісіне айналды. Мағжанды да, Мұхтарды да мойындады. Оған 1933 жылы 21 ақпанда Мұхтарға, 1934 жылы қарашаның екісі күні Мағжанға жазған хаттары дәлел. Екі хатта да Сәбит пікір таластыра отырып ойын ашық айтады. Біз осы кездегі саяси және әдеби ортаның жай-күйін толық білдіру мақсатымен хатты қысқартпай, сол қалпында келтіреміз. Және Мұхтарға тағылған айыптардың біразы осында қамтылған. Сондай-ақ, екі алыптың қарым-қатынасы жөнінде орынды-орынсыз, дәлелді-дәлелсіз айтылып жүрген қаусетті анықтау үшін де керек. Сәбит өз өмірінде үш рет Мұхтарға хат жазыпты. Соның ең біріншісі төмендегідей. жүктеу/скачать 7,42 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|