Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!»
«Қазақтың коммунизмге iлесе баратын екi қасиеттi бар, ол – рушылдық пен қонағы», –
жүктеу/скачать 7,42 Mb.
|
| «Қазақтың коммунизмге iлесе баратын екi қасиеттi бар, ол – рушылдық пен қонағы», – деп дәл тауып және кекесiнмен айтуы шымбайымызға батса-ақ керек едi.
Бiрақ әлi де ақылға келетiн түрiмiз көрiнбейдi. Рулық жалған намыстың санамызға сiңiп қалғаны сондай, бұл өзi үлкен танымдық дертке айналды. Иә, қазақ халқының тарихы да жаттың көзiмен, империялық пиғыл-мүддемен жазылды. Мұны қалпына келтiрмей, түзетпей ұлтымыздың кешегiсiн, бүгiнiн, ертеңiн таным талқысында таразылай алмаймыз. Алайда, менiң байқауымша одан да үлкен iшкi мерезiмiз бар, ол – рулық сана. Мұны сылып тастамасақ, исi ұлттық танымымыз айықпас дертке ұшырайды. Көлегейлейтiн түк те жоқ, отарлану тарихы туралы сөз бола қалса, ең алдымен ойымызға Петрдiң қазақ елiне қаратып айтқан «Азияның алтын қақпасының кiлтi» деген сөзiмен, Әбiлқайыр ханның Анна Иоановнаға – «Қатын патшаға» жазған хаты оралады. Мәселенiң барлық түйткiлi де осында. Тарихи көзқарастың айырылатын тұсы да Әбiлқайырдың осы «тарихи әрекетiне» байланысты. Сонда Әбiлқайыр қандай тұлға өзi? Тарих үлгiсiне жүгiнсек, ол қазақ тарихындағы римдiк Кориолан ба, жоқ гректiк Фемистокль ме? Осынау ұлттық рухани егестiң себепшiсiне айналған тұлға – Әбiлқайыр хан туралы пiкiр бiрлiгi болмай, қазақ елiнiң және тарихи тұтастығының да бiр мәмілеге келмейтiнiне көзiм жеттi. Бұл тамырыңды шым-шымдап сыздатып, көкөзек тарамысқа айналған көкжөтел көзқарастар мынаған келiп саяды: Бiрiншi көзқарас: Әбiлқайыр – ел ұйытқысы, оны өлтiрген Барақ сұлтан исi берекесiздiк пен баққұмарлықтың басы, арандатушы. Сол арқылы ұлт мүддесiн сатушы. Екiншi көзқарас: Барақ сұлтан – ұлтының ұйытқысын бұзған, жауға жағасын ұстатқан Әбiлқайырдан ұлттық кектi қайырушы. Әбiлқайырдың өзi және оған ерген нөкерлері де сатқын. Мiне қазақ ұлтының рухани және рушылдық егесінiң шындығы осындай. Менiң ойымша, шындық, осы екеуiнiң арасында. 1. Әбiлқайыр – Аңырақайда қол бастады. Әскери саясатты билер кеңесi мен хан кеңесi шештi. Үш жүздiң хандары мен билерi Әбiлқайырды әскербасы етiп бекiттi. Жеңiске жеттi. Бұл арада Әбiлқайыр – қазақтың намысын жау қолынан алып берген қолбасы Әбiлқайыр. Ұлы ханды билер кеңесi сайлайды. Ал кез-келген әскербасы ұлы ханның тағынан дәме етуi – заңсыз, тек iшкi дәме мен ой ретiнде ғана орынды пиғыл, соған өкпелеп Әбiлқайыр қазақты Ресейге бодан еттi. Үш жүздiң атынан кепiлдiк етiп, ант беруге оның қақысы жоқ едi. Бұл – ел иесi – билер кеңесiнiң мiндетiндегi мәселе. Егер бодандықты ерiксiз қабылдаған жағдайда онда тең дәрежедегi, патша мен ханның арасындағы ресми шарт жасалуы тиiстi едi. Мiне, Әбiлқайырдың келiсiмiнiң заңсыздығы осында. Әбiлқайыр исi қазақ ұлтының ғана емес, өзi тiкелей тағдырына жауапты кiшi жүздiң кеңсесi бекiткеннен соң ғана күшiне енетiн мiндеттi олардан жасырын жүзеге асырды. Бұған оның айналасындағы нөкерлерiнен басқа бүкiл кiшi жүз қазақтары қарсы тұрды. Олар бодандық келiсiмiн мойындамады, Әбiлқайырдан iргесiн бөлiп алды. Демек, бұл әрекетi де заңсыз. Сонда, осынау тарихи шындықты бұрмалап, ұлттық рухани егес дәрежесiне жеткiзуiмiз қай егес? Қай намысты жыртып жүрмiз? Неге рухани бiтiм жолы табылмайды? Iшiмiзге шемен боп қатқан жалған рушылдық намысты ұлттық мүддеге бiрiктiрмеген, соған бойсындырмаған, дiлi мен шеменiн ерiтпеген қандай рух? Өкiнiштiсi сол: Әбiлқайыр – кiшi жүздiң, Барақ – орта жүздiң мүддесiн ұлттық тұлға ретiнде қорғаған жоқ, намысын жыртқан жоқ. Халқы қан жұтып, жоңғарға қарсы жан алып, жанын берiп жатқанда олар үшiн жеке бастың iшкi есебi бiрiншi орында тұрды. Ал осыны жүздiк намыс дәрежесiне дейiнгi биiкке сондай әккiлiкпен көтеру кiмге пайдалы? Бұл құрт кiмнiң көкейiн тестi екен? Қазақ ұлтының тұтастығын жою үшiн жасалған осынау қастандық көзқарасты ақ империя да, қызыл империя да өршiтiп отырды. Ақыры бақ пен даңқ үшiн жүретiн күрестiң күбiрткiсiне айналды. Ұлттың ұйытқысын бұзатын, бұзып жүрген Iбiлiстiң iнi осында. Себебi: тарихи жалған көркемдiк шындық iшкi ерегесiмiздi қоздырып, рушылдық түйсiгiмiздi оятып, қанымыз көтерiлiп шыға келедi. Рулық сезiмдi жеңе алмадық. Жеңсек – онда ұлттық бiр пiкiрге тоғысар едiк. Сонда: Әбiлқайыр қайсымыздың әкемiз, қайсымыздың ата-бабамыз, Барақ сұлтан кiмнiң туажаты? Жеке адамдардың арасындағы тақ таласын пiкiрге әкеп сайдық. Қалай дегенмен де, Әбiлқайырдың Анна Иоановнаға жолдаған бодандық туралы хаты – мемлекет пен мемлекет арасындағы келiсiм емес. Әбiлқайыр сияқты тұлғалар тарихта кездескен. Бiрақ олардың сатқындығы ашылған соң алдыңғы келiсiмдердiң барлығы күшiн жойған. Ал бiз мұны бiлемiз, бiлiп тұрып соған мойынсынумен келемiз. Мысалы, грек Фемистоклдiң әрекетi Әбiлқайырды еске салады. Фемистокль парсыларға қарсы соғыста елiн қорғап, қол бастап жеңiске жетедi. Бiрақ қала билеушiсi етiп ел-жұрты басқа адамды сайлаған соң, соған өкпелеп Фемистокль парсыларға кетiп қалады. Парсылар қаланың билiгiн беремiз деп дәмелендіріп, оған қол бастатып, гректерге қарсы жорыққа аттандырады. Өзiнiң өкпесiнен елiнiң бостандығын жоғары қойған Фемистокль жолда у iшiп өледi. Сонда, Әбiлқайыр қазақтың Фемистоклi ме? Тағдырларын жеке басының мүдделерiне жеңдiруi ұқсайды, бiрақ ұлттық намысы жөнiнен алғанда олардан Әбiлқайыр әлде қайда төмен тұр. Фемистокльдi грек тарихындағы сатқын ретiнде бағалайды. Ал бiз қолпаштаудан құтыла алмай жүрмiз. Бiздiң ұлттық намысымыздың өлшемi осы ма? Адамзатқа ортақ құқықтық өлшем мен тарихи көзқарас бiзге жат па? Өзге түгiлi сол Әбiлқайырдың өзi басын иiп, тiзесiн бүккен империя отарлаушыларының өздерi: «1720 жылдардың аяғында кiшi жүздiң ханы Әбiлқайыр мен орта жүздiң ханы Сәмеке арасында араздық басталды. 1730 жылы Әбiлқайыр әуелi Уфаға, ал сонан соң Петербургке орыс бодандығын қабылдау туралы өтiнiш жасап, арнайы елшiлiк аттандырды. Орыс үкiметi түпкiлiктi келiссөз жүргiзу үшiн көп кешiктiрмей қырғыз-қайсақ ордасына Тевкелев мырзаны жiбердi. Өз ханының орыс мемлекетiмен қарым-қатынасын бiлмеген халық, орыс шенеунiгiнiң ордаға келiп, орыс патшасына адал ант берудi талап еткенiн көрiп қайран қалды. Толқу басталып, ол тiптi Тевкелевтiң өмiрiне талай қатер де төндiрдi. Дегенмен де Тевкелев кiшi жүзден ғана емес, сонымен қатар Сырдың төменгi ағысын мекендеген қарақалпақтардан да орыс бодандығын мойындайтын ант алып үлгердi... Ол (Әбiлмәмбет – Т. Ж.) Орынбордан аттана салысымен Әбiлқайыр оны опасыздық жасады деп айыптай бастады, ал шынына келгенде нағыз опасыз соның өзi болған едi», – деп баға бердi. (Қараңыз: «Брокгауз – Ефрон энциклопедиясы», М. Құлмұхамед. «Орыс энциклопедияларындағы қазақ шежiресi», 169 – 170 бет). Ендеше жалған намысты қоздыратын көлгiр шындықтан тарихи шындыққа сүйенiп, пiкiр қорытатын кез келдi. Қазақ елi – бодандықты өз еркiменен қабылдамаған, оған ұлттың сатқындары жол берген. Патшаның әккi шенеунiгi Тевкелев пен Әбiлқайырдың өзара пара алып, пара берген сыбайластығының нәтижесiнде қазақ елiнiң бостандығы құрбандыққа шалынды. Оған дәлел жеткiлiктi. Әрине, бұл өте ауыр сөз. Бiрақ та айтылуға тиiстi пiкiр. Тарихшылардың бiр «әдетi» – оқиғаның iшкi мазмұнын ашып, тұжырымдап қорытуда түпнұсқаны қаперiне iле бермейдi. Осы бодандық мәселесi жөнiнде соңғы жылдары жарияланған жүзге жуық еңбектi оқып шыққанымда және олардың пiкiрлерi мен жүгiнген еңбектерiн саралағанымда таң қалғаным: пайдаланған және үзiндiге келтiрiлген түпнұсқадағы нұсқалар осыдан жарты ғасыр бұрынғы айналымға түскен деректер, соны кезек-кезек көшiрiп, өзiнше пiкiр түйген. Кейде – әлгi кiтаптың авторына, кейде тура түпнұсқаның өзiне сiлтеме жасайды. Сонда олар түпнұсқаны оқымағаны ғой. «Көшпелi идея» деген ұғым – көшiрiп алып, көпiрте жазу деген сөз емес. Бiз қазақ мемлекеттiгiнiң күйреуiне себепкер болған Әбiлқайырдың келiсiмiнiң заңсыздығын дәлелдеу үшiн тарихи оқиғаның барысын барынша рет-ретiмен баяндаймыз. Сонымен, қазақ елi қалай бодан болды? Өз еркiмен бе, жоқ па? Бiрiншi тарихи шындық: қазақ елi – мемлекеттiк құрылымы қалыптасқан қағанаттан бастап хандыққа дейiнгi билiк құрылымының тәжiрибесiнен өткен, ата-баба дәстүрiне, дiни, рухани дәстүрге сәйкес құқықтық қағидалары қалыптасқан, өзiн-өзi басқаруды меңгерген, қорғаныс қабiлетi бар тәуелсiз ұлт едi. Сондықтан ұлттық бостандықтың қадiрiн түсiнген. Арғы заманды айтпағанда, 1717-1731 жылдардың арасында жоңғар шапқыншылығына қарсы мемлекеттiгiн сақтап қалуы үшiн жанталаса майданға түсiп жатты. Демек, өзiнiң тұтастай ұлт, тұтас мемлекет екендiгiн Ұлттық Тұтастық Идеясы дәрежесiнде сезiне бiлген. Азаттық рухы өлмеген. Iшкi-сыртқы саясатты қалыптастырып, «темiр ноқта мен қайыс ноқтаның» төндiрген қатерiн терең ұғынған. Бiрақ, алыстағы айдаhардың лебiнен де, қолтықтаса ұя салған екi басты самұрықтың суылынан да сескенбеген, қайта халықты соған қарсы қайраған. Қайраттандырған. Айла-амал қарастырған. Демек, дербес мемлекет ретiнде харакет жасаған. Ресейге басы-бүтiн бодан болу елдiң ойында болмаған. «Ақтабан шұбырындының» тұсында Ресей мен Қытай империясының қазақ даласына тiкелей қауiп төндiретiндей мұршасы жоқ едi. Қытайдың өзi мәнжулердiң қол астында қалды, Ұлы Петр батыстағы көршiлермен бәсекеге түсiп, өзiмен-өзi жанталасып жатқан, бiрақ екi империя да қазақ даласына көз қырын салып отырды. Ағылшындар да қалыспаады, оларда да отарлау жүйесi қалыптасып келе жатты. Мұндай пиғылды жүзеге асыру үшiн Петр барлау жасақтарын жiбердi. Оның көкейiн тескен күйдiргi Петрдiң сарайына әлдебiр қисынмен бара қалған түрiкменбашының: «Әмударияның жағасында алтын құм үйiлiп жатыр», – деген дақпырты. 1713 жылы айтылған бұл лақапқа сенген Петр iле 1714, 1716, 1718, 1719, 1920 жылдары барлау экспедициясын жiбердi. Ақыры 1721 жылы қазақ даласы мен Каспий теңiзiнiң айналасын картаға түсiрiп тынды да, 1722-1723 жылдары парсы жорығына аттанды. Мiне, сол кезде ғана Петрдiң қиялына қанат бiтiп, iшкi арманын жүзеге асыруға құлқы ауды. Тарихшылар бiр-бiрiнен сыпыра көшiрiп, тiптi қате аударылған тұстарын да өзгертпей пайдаланған Петрдiң әйгiлi: жүктеу/скачать 7,42 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|