Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!»
«Бiр тамшы қан төкпей» жүздеген мың халықты «қолтығына алуға»
жүктеу/скачать 7,42 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 3. Ресейдiң етегiн тiле тоқтаған жоңғарларды ыдыратып, күшiн әлсiретуге;
- 5.Қазақтар арқылы қарақалпақтар мен хиуалықтарды бодан етуге жол ашу деген сөз едi (А. Левшин).
| 1. «Бiр тамшы қан төкпей» жүздеген мың халықты «қолтығына алуға»;
2. Қазақ даласы арқылы шығыс пен шығыс оңтүстiктегi шекараны қауыпсiздендiрiп, «азия елiнiң алтын қақпасының кiлiтiн» қолына ұстауға; 3. Ресейдiң етегiн тiле тоқтаған жоңғарларды ыдыратып, күшiн әлсiретуге; 4.Бүлiншiлiк шығарып, империяның мазасын алған башқұрттардың көтерлiсiн қазақтарды пайдалана отырып тыныштандыруға; 5.Қазақтар арқылы қарақалпақтар мен хиуалықтарды бодан етуге жол ашу деген сөз едi (А. Левшин). Мiне, Ресей империясы осындай пиғылға пейiлi ауып, қазақ даласына тыңшыларды, әскери барлаушыларды, ғылыми барлау экспедицияларын арт-артынан жiберiп, қазақтың елi мен жерiнiң қырындысына дейiн қалдырмай зерттеу жасап, аласұрып жатқанда олардың көктен тiлегенін жерден бердi. Әбiлқайырдың елшiсi Құтлымбет Қоштаев пен Сейiтқұл Құдайқұлов (Құдайғұлов болуы мүмкiн – Т. Ж.) Қатын патшаның сарайына аяқ астынан келе қалды. Анна Иоановна Әбiлқайырға: 1.«Мәртебелi падишаға сенiмдi қызмет етiп, башқұрттар сияқты адал боп, салық төлеп тұруға.2. Бұл қызметi үшiн Ресей жағынан ренiш көрмейтiнiне, шапқыншылыққа ұшырамайтынына. 3. Қазақтарға сырттан жау шаба қалса патшаның қорғауында болатындығына. 4. Башқұрттармен, қалмақтармен тату боп, Ресейдiң тұтқындарын қайтарып беруге» кепiлдiк етудi және сауда керуендердiң емiн-емiн еркiн өткiзiп тұруды тапсырып» хат жазды. Қазақ елi Ресейдiң боданы болды – деп есептелiнiп жүрген хаттың қысқаша мазмұны осы. Мемлекеттiк мәмiле дәстүрiне жүгiнсек, Әбiлқайырдың бұл хаты – екi ел арасындағы қарым-қатынасты анықтаудың және оны реттеудiң жолын ұсынған тiлек (протокол намерение) қана. Бұл құжаттың ешқандай заңдық күшi жоқ. Оның үстiне, Әбiлқайырдың негiзгi талап-тiлектерi Қоштаев пен Құйдағұловтың «ауызша сәлемiмен» жеткiзiлген. «Әбiлқайыр ханның елшiсi Сүйiндiк баhдүр арқылы тәржiмәшi Мәмет Тевкелевке Уфа қаласында табыс етiлген қазақ ханы Әбiлқайырдың хатының аудармасы» мынадай: «Аса мәртебелi hам даңқты падишаны алтын таққа отыруымен құттықтаймыз. Егерде, мәртебелi падишамыз бiзге алтын кiрпiгiн бұрса, бiз басымызды иiп тағзым етемiз және қандай да бiр мiндет жүктесе шын жүрегiмiзбен және адал көңiлiңiзбен қызмет етуге дайынбыз. Алланың әмiрiмен Мұхаммед пайғамбарымыз жар болып Бұхар ханы Әбiлфәйiз хан менiң билiгiме бойсынды, Хиуа ханы iнiмiз Аббас хан да маған бойсынды, Хаджечниет дариясын (Ходжент, Хорезм болуы мүмкiн – Т. Ж.) бойлай көшiп жүретiн Ақбатыр да менiң еркiме көштi, қарауында 4000 (толық танылмады, не түтiн, не әскерi деген сөз болса керек – Т. Ж.)... бар Барақ хан да, Ташкент пен Түркiстан қаласы да бiздiң қолымызда. Бiздiң бiраз адамдарымыз сiздерде тұтқында отырғандықтан, сiздiң бiраз адамдарыңыз бiзде тұтқында отырғандықтан, олардың жақсы-жаман болуы билеушiлерiнiң еркiнде. Сiздiң көпестер бiзге келiп, бiздiң көпестер сiздерге барса, қайырымды падишаның мейiрiмi жылағандарды жұбатса деймiз. Бұқаралықтар менiң билiгiмде, Үргенiшке де менiң дәрменiм жүредi. Сол үшiн осы хатты жолдап отырмын, iстiң мән-жайын Сүйiндiк бақадүр айтады». Дәл осы хаттан бодандық туралы пәтуәнi табуға бола ма? Тек онсыз да ашкөзденiп отырған империя мұны өз ырқына пайдалана қойып, «ауызша айтылған сәлемге» малданып, бодансыңдар деп сырттай жарлық шығарды. Бұл дақпыртты империя тарихшылары өте әккiлiкпен тарихи келiсiм дәрежесiне көтерiп, терiс тарихи көзқарас қалыптастырып, қазақты басыбайлы етiп шығарды. Бұл хаттың әлжуаз мазмұнын сезген империя Мәмет Тевкелевке ұзынсонар нұсқау жазып бердi, онда қай кезде мойынын қалай бұратынына дейiн тәптiштеп түсiндiрдi. Империяның отарлау пиғылы мен Әбiлқайырдың жасырын елшiлiгiнiң «қызметi» осы нұсқауда толық ашылған. Сөйлемi орашолақ, бiрақ сондай қазымырлықпен тәптiштелген нұсқауды толық келтiру мүмкiн емес және қажетi де шамалы. Пiкiрiмiз дәйектi болуы үшiн бiз негiзгi желi етiп келiсiм шарт туралы айтылған жерлердi ғана iрiктеп алдық. Сонымен: жүктеу/скачать 7,42 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|