Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!»
жүктеу/скачать 7,42 Mb.
|
| Құлақ пен қозы жаурын қойып алдым,
Өгіздей жон терісін сойып алдым. «Ханыма қырын қарап сөйлейсің» –деп, Бүйірін наркескенмен ойып алдым, – деген өлең де бар. Өздері қашпаймыз десіп, қолға түскен соң, Жаманғараның бодауына Кенесары ханды Жанғараш алған екең. Жанғабыл манапты соғыста Наурызбай тағы өлтірген екен. Соның бодауына деп, Наурызбайды Жанғабылдың ағасы Тілеуғабыл алған екен. Сол уақытта қырғызда, Алатаудың күнгей бетінде, Орман хан деген хан бар екен. Сонан қырғыздың манаптары кісі жіберіп, ақыл сұраған екен. «Бұлар қолға тірі түсті, қайтеміз?» – деп. Сонда Орман хан айтты дейді: – Кенесары, Наурызбайға біздің қырғыз барып соқтыққан жері жоқ, өздері келіп қолға түсті. Оны манаптар күшіміз асқандықпен болды демесін. Құдай мен аруаққа төрелердің өздері ұшырады, сонан болды деп білсін. Өздерін өлтірмесін. Бұрынғының сөзі бар еді: «Қарадан хан қойса, қасиеті болмайды. Үлгісізден би қойса, өсиеті болмайды», – деп. Қайта өздері икемге келіп, ынтымаққа көнсе, күллі қырғызға хан көтерсін. Мен де хандығымды тастап, соны хан сайлауға қол қояйын. Егер де икемге келмесе, ынтымаққа көнбесе, күтіп-сақтап бақсын, өз ажалынан өлмесе, менен ғақыл сұраса, өлтірмесін. Және қалған елін барып шаппасын, болғанына қанағат қылсын да тұрсын, – дейді. Сонан соң қырғыз: – Орман өзі басы аман болған соң аузына не келсе, соны айта береді, – деп. – Біздің Жаманғарамыздан артық па? – деп, – Жаманғараша өлтіріп тастаңдар! – дегенде, «Қылышпен шабамын!» – деп ең алғаш қол көтерген қырғыз қолын көтерген бойымен сіресіп қалды дейді. Оның өзінен әл кетіп, қақайып тұрып қалғанын білмей, жанында тұрған арсалаң бір есерсоқ қылышты жұлып алып, Кене ханды мойынан шауып жібергенде, Кенесары ханның басы да жерге түсті. Шапқан батырдың өзі де сылқ етіп құлай кетті дейді. Қараса, табанда жаны шығып кетіпті. Үйіне көтеріп алып барған екен, үй ішіндегі қатын-баласы жалп ете түсті дейді. Сонан соң қырғыз халқы Кенесары ханды өлтіргендігіне көп шемен болысты дейді. Сол өлтіргішлерінің тұқым-тұқымы бұл күнгеше өнбей, быт-шыт болып тозып кетті дейді. Жантай өлтірген кеңестің ішінде жоқ екен. Өлтіргендерін де оңды ұнатпаған екен. Бас терісін сойдырып, орыс жұртына жіберген екен. Сол үшін тұқым-тұқымына нагард берілді дейді». М.Сәрменбайұлы: «Екеуі екі бөлек қойылған. Кенесары «Бөрілі» деген сайға көмілген. «Бөрілі» Тоқпақтан 25 шақырымдай Жуамға жүретін қара жолдың оң жағында болады. Наурызбайдың қайда көмілгені анық емес. Өлтіргенде Кенесарының басы орыс үкіметінің қолына түскен. Кенесары – 43, Наурызбай – 25 жаста екен. Пенде болған уақыты – 1847 жыл. Жазғытұры Кенесары өлген соң наймандар қырғыздарды шауып, Төрекелді деген манапты ұстап алған. Төрекелдіні құтқармақ болған қырғыздар Алматыдағы орыс әскерінің бастығына үш кісі елші жібереді. Осы үш кісі елшілікке Кенесарының басын алып барған. Үш елші үш рудың адамдары екен. Орыс үкіметі Кенесарыны кім өлтірді дегенде: «Біз өлтірдік» - деп үш елші таласқан. Кенесарыны қалай қылып өлтірдіңдер дегенде, былайғылары аузын ашпай айта алмай қалғанда, Орман манаптың елшісі Қалығұл Әлібекұлы Кенесарыны қалай өлтіргендігін бастан-аяқ сөйлеп, қайдан алып келгенін анықтап айтқан. Кенесарыны өлтіріп, орыс үкіметіне еткен еңбегі үшін сол күндегі Сібірдің ұлық-бастығы князь Горчаков Қалықұл Әлібекұлына 1847 жылы 15 июньде қол қойып, мақтау қағаз һәм күміс медаль берген. Орыс үкіметінің бастығы Кенесарының басын қайда жібергені белгісіз». Е.Бекмаханов: «Кенесарының өлімі туралы хабар жетісімен Орынбор шекара комиссиясы жан-жаққа жарлық жіберіп, онда «Орынбор мекемесінің қырғыздарына ортақ жаудың өлімін» хабарлады. Батыс Сібір генерал-губернаторы Горчаков осы соғыста көзге түскен қырғыз манаптарын шақыруға шешім қабылдады және оларды ордендермен наградтауға ұсынды. Кейіннен бұл шаралар жүзеге асырылды. Кенесарыны өлтірген Әлібековке Горчаков арнаулы хат жолдады: «Құрметті қырғыз Қалығұл Әлібековке! Бүлікші Кенесары Қасымовтың ісінде көрсеткен ерлігіңіз бен қызметіңіз үшін, өзіме император тақсыр берген билікке сай, сізге Георгиев лентасындағы, мойынға тағатын күміс медаль жіберіп отырмын, сіздің осы жоғары сыйлықты дұрыс бағалайтыныңызға және өзіңіздің қасиетті императорға берілгендігіңізбен үкіметтің сенімін ақтайды деп сенемін». Соңғы шайқаста, Сібір қырғыздарының Шекара бастығы Вишневскийдің мәліметіне қарағанда, Ормон манаптың қолынан Кенесарының інісі Наурызбай, екі баласы және басқа да 15 сұлтан қаза тапқан. Сонымен бірге, көптеген қатардағы қазақтар қаза тауып, мыңға жуық адам қолға түсті. Қырғыз манаптары Ормон мен Жантай өздерінің ризалығының және достығының белгісі ретінде, өлтірген қазақтардың бастарын Қоқан ханына сыйлыққа жіберді. Бұл туралы капитан Рылцовқа барген жауабында бір керуенбасы еске түсіреді: «Мен Ташкентте қара қырғыздардың басшыларға сыйлыққа жіберген, екі арбаға тиелген Кенесары адамдарының бастарын өз көзіммен көрдім. Бастарды ұзын таяққа іліп, Ташкент базарына қойған. Жергілікті басшылыр бұл іске риза болғандықтан қара қырғыздарға сыйлықтар берді». Мұндай тарихи шындық пен әфсаналарға түсініктеме беру де артық. Өйткені мұнда халықтық қасірет жатыр. Ал халықтың қасіретін Мұхтар Әуезов сияқты ұлылар ғана жұбата алады. «Хан Кене» арқылы жұбата да, ойланта да алды. Ұлттың басына ең ауыр күндер туғанда да ұлттық тәуелсіздік рухын сөндірмеген шығарманың таргедиялық сипаты мен астары, қадыр-қасиеті осында. Шығармашылық тебіреніс аяқталса да жазушының бақ талайы әлі талай талқыны күтіп тұрды. Ол «Хан Кене» сақнаға қойылған соң басталды. САҚНА СЫРТЫНДАҒЫ САРЫН «Хан Кененің» ең соңғы нүктесі 1928 жылдың көкек айында қойылған. Тура сол күндері Ғабит Мүсреповтің араласуымен жеделдетіп жарық көрген «Қилы заманның» басылымы таралмай жатып тәргіленеді. Ал сақналық қойылымды қажет ететін «Хан Кене» кейінге ысырылады. Өзге шығармалары тергеу ісіне тіркеліп, соңынан жоғалып кеткенде, «Хан Кененің» қолжазбасы кездейсоқ сақталып қалғаны таң қалдырады. Зады пьесаның бір данасы театрдың сөресінде «ұмыт қалған» сияқты. 1932 жылы түрмеден босап шығып, театрға әдеби кеңесші болып келгеннен кейін, заман тынысы кеңіп, «еркін жазушыларға» жол ашылған соң «Хан Кене» сақнаға жолдама алды. Бұл тұста театрдың репертуары да жұтаңданып, драма театры жабылуға таяп, оны жандандыру туралы арнайы қаулы қабылданып еді. Бас директор Орынбек Беков сыннан өткен большевик болғандықтан да оның «Хан Кенені» сақналауға белсене араласуы идеология мекемелерін онша алаңдата қоймаған. Спектакль қойылардың алдына «Хан Кенеге» біраз адамдар пікір білдіріпті. Соның бірі белгілі баспагер Рақымжан Жаманқұлов болған сияқты. Ол - Мұхтардың «Ескілік көлеңкесінде» атты шығармалар жинағын баспаға дайындаған көңілі жақын зиялының бірі. Мұрағатта сақталған мына хат соның дәлелі. Онда: «Мұқа! Кенесары - тарихи тақырыптардың ішіндегі ең ірісі ғой. Менің байқауымша Кенесары қозғалысының сарқылған, тозып біткен жері алынған. Оқиғаның басталып, етек алып өрістегені көріне алмаған. Кенесары қозғалысы - орыс отаршыларынан ел қорғау қозғалысы. Сондықтан ол қазақ ұлтына пайдалы қозғалыс еді деп жүрген Аспандияровтың айтқаны көмескі қалды. Қалың ел Кене соңынан неге ереді? Бұл көрінбейді. Неге ыдырап тозады, бұл жағы жақсы көрінеді. Орыс отаршысына тірек болып шенге сатылу жағы да көзге еркін түсе алмайды. жүктеу/скачать 7,42 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|