Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!»
жүктеу/скачать 7,42 Mb.
|
| Соңғы қатын (ұмтылып). Қанын ұртаймын, қанын ұртаймын! (Ұрттап, ұрттап алады)».
Наурызбайдың өлімі туралы екінші бір жорамал да бар. Е.Бекмаханов: «Қоршаудан шығуға тырысу сәтсіз аяқталды. Наурызбай өзінің шағын тобымен шайқаста қаза тапты. Кенесарыны қырғыз манаптары қолға түсірді. Өзін өлтірер алдында Кенесары қырғыз манаптарына тағы да жауласуды тоқтатуға ұсыныс жасап, қазақ пен қырғыздарды біріктіріп, ортақ жау – Қоқанға қарсы күресуге шақырды. Алайда қырғыз манаптары бұл жолы да оның ұсынысын қабылдамады. Кенесары өлім алдында, иін-тірескен халық жиналған жерде ән бастады. Ол бұл өлеңінде өзінің еркіндік үшін, елдік үшін бастаған ауыр күрес жолын, Сарыарқаның кең даласын, өзінің қаза тапқан серіктерін еске түсіреді. Кенесарының соңғы сәтін былай суреттейді: «Кенесары жиналған жұртқа, алыстағы тауларға, күн шуағы төгілген биік аспанға, жан-жағына қарап алып, ән бастады. Ән ұзақ айтылып, жиналғандар құлақ түріп тыңдады. Оның сөздері бойларын билеп, ән тыңдаушының жүрегін баурады. Ол өзінің өткен өмірін, туған жерін еске түсірді». М.Әуезов: « Кенесары: Бірақ мені жыққан сол жауыздар жұртты қоса жыққанын ұға ма екен? Ойлар ма екен? Алатаудың бауырында Кенесары жығылса, сыналатын өткелде қазақ елі бірге жығылады. Түсінер ме соны? Өкінер ме? Менің жығылғаным арман емес. Ел болар ма екен, елімнің шу дегенге жарамаған арман - менің қайғым. Жалғыз-ақ, ел болар ма деген елімнің көші қайда қалды? Қайда қалды, қайран елім, не боп қалдың. Мен сүйінер ел ішінің қайғысы ол жеңгізбейтін дерт болды. Армандамын, соған әлім жетпегендігіне армандамын. Бәрі бір мен сүйінер өмір, мен жұбанар үміт қалған жоқ. Бұдан арғыны көргенше, алланың ақ бұйрықты ажалы келсін. Содан басқа тілегім жоқ». Е.Бекмаханов: «Кенесарының өлімі оның серіктері үшін, әскери достары үшін өте ауыр соққы болды. Я. Палферов көтеріліске қатысқан Нысанбай ақынның толғауы арқылы көсемдерінен айырылған қазақтардың ауыр қайғысын білдіреді. «Кенет шатқал тыныштығын домбыра үні бұзды, оған қоса: «Е.. е.. ее.. Алла!» - деп күңіреніп алып басталған қайғылы, жантүршіктірер, Нысанбайдың сол жерде шығарған жоқтау өлеңі, басталды: Еркін жел бүгін тынықсын, Ақындар жырын ұмытсын. Ерке ұлын іздеп жоқтаған, Зар заманнан сыр ұқсын. ......................................... От тиген қалың ағаштай, Жалындай кетті-ау, Кенекем». Жоқтау ұзақ, қайғылы түрде айтылып, шатқал-шатқалды, сай-сайды қуалап, кең далаға Кенесары батырдың өлімін естіртіп кете барды. Зар жылаған домбыра үні барлық дүниені булықтырды. Тыңдаушылардың қара торы жүзін жас жуды, кейде олар өксіп-өксіп те алады. Бүкіл табиғат осынау бір жұбатуға болмайтын зарлы күймен бірге жылап тұрған сияқты». Машһүр-Жүсіп: Тілеуғабыл манап Наурызбайды інісінің бодауы үшін, көп қырғыздың ортасынан жеке өзі меншіктеп алды. Сонда қырғыздарға айтты дейді: – Мұны өлтірсем, неге өлтірдің демеңдер. Өлтірмесем, неге өлтірмей қойдың демеңдер, Інім үшін маған бердіңдер ғой. Ықтияры өзімде болсын! – депті. Үйіне алып барған соң: – Төре, өлер інім өлді. Сені өлтіргенмен, ол тірілмейді. Сені тайдай тал түсте жөнелтсем, тамам қырғыз соңыма түсіп, өзімді бұл Алатауда тірі қоймайды. Менің атымды мін, киімімді ки, сөйт те, түнде қаш, сені ешкім қуып жетіп, түсіріп ала алмайды. Мен риза, құдай риза, маған сенің өлмегенің керек, – дейді. – Кенесары, Наурызбай қолға түсіпті де, Кенесары өліп, Наурызбай қашып келіпті – деген сөз маған өлімнен жаман атақ. Ол абыроймен тірі болып үйге барғаннан да өлгенім артық. Жиырма беске жеткенім жоқ, жүз жасаған кісінің сүретұғын дәуренін сүрдім, тіршілік пен бұ жалғанға менің арманым жоқ! – дейді. Өлтіруге көзі қимай Тілеуғабыл Наурызбайды үш ай (тоқсан күн) сақтапты. Ақырында Тілеуғабыл өзі бір жаққа кеткенде, жанкүйері өлген қырғыздар қоқиласып келіп, өлтіріп тастады дейді. «Наурызбайды өлтіргендер дәнемеге ұшыраған жоқ», – десіп, мұны қырғыз жұртының өздерінің жиһан кезген, орыс қолына түсіп, жер аударылғандары айтысады. Болмаса, Кенесары, Наурызбай қырғызға түскенде мен туғаным да жоқ». Д.Рамазан: «Ал, 1999 жылы Бішкекте шыққан Құсбек Үсенбаевтың «Ормон хан» атты монографиясында: «Кенесары менен Наурызбайды 7-8 күн қармап тұрысады. Ол екеуін бірге қоймай, әрбірін өзінше бөлек үйде ұстаған. Кенесары «ит қырғыздар мені хандарыңа жолықтырыңдар» деп шешімді түрде талап еткен. Бұны Орман хан мақұл көрген жоқ. Өйткені қырғыз, қазақтың салты бойынша ханға жолықтырған тұтқынды «Жан сауға» деп аман қалдырады екен. Сондықтан Орман хан Кенесары мен Наурызбайды маған көрсетпей жоқ қылындар деп бұйырған. Шабылған ел, атап айтқанда шайқаста құрбан болған ерлердің жақындары Кенесары мен Наурызбайға бірнеше сауалдар береді. Мысалы, Наурызбайдан: «Бұрынғы жылғы елшілер бар ма?» - деп сұрағанда, ол: «Жаманқараңды жайлаған, Орманбекті ойрандатқан, Субанбегіңді сұлатқан, Қалпағыңды талпақ қылған қолым осы» – деп тайсалмай жауап берген. Ал: «Арманың бар ма?» - деген сауалға мынандай жауап береді. «Төрт арманым қалды: бірінші – апам байға ұзатылған жоқ еді, екінші – ұрпағым қалған жоқ, үшінші – Тоқсан төбедегі пұл ашылған жоқ, төртінші арманым – алты алаш баласын бастап, Еділ, Жайық, Сарыарқада орыспенен беттеспедім» - деген. М.Сәрменбайұлы: «Кенесарыны сарбағыш Тастамбек балалары, Наурызбайды Тілеуқабыл балалары жабылып өлтірген көрінеді. Тастамбек Жантайдың әкесі Қарабекпен бірге туған. Тілеуқабыл Қалпақ батырмен бірге туған. Екеуінің де Кенесарыдан жақындары көп өлген. Екеуінің де тірідей жауырынын жарып, өтін, жүрегін алған, қанын ішкен, – дейді. Дұшпанының қанын ішу – бұрыннан келе жатқан түрік әдеті. Қырғыз арасында осы күнде мынандай лақап бар: «Кенесарының жүрегі майланған екен» дейді. Наурызбайдың жүрегінде қарыстай қыл бар екен. Қылды көрген соң қырғыздар «Наурызбайды бекер өлтірген екенбіз. «Жүрегінде түгі бар ер – жүзге серік» дейтін еді деп өкінген». Мәшһүр-Жүсіп: «Қырық жасында, жылқы жылы демі таусылды. Наурызбайдың жылы қой еді, жиырма төрт жасында жұмыс бітті. Қырғызда манап дейтұғын болады екең. Манап болатұғын себебі: қырық жігітке қатын алып беріп, мал малдандырып, жан жандандырады екен. Сонан соң оны «манап» деп атайды екен. Сонда қырғызда Жанғараш, Жантай екеуі де манап екен. Жаманғара да манап екең. Жанғабыл, Тілеуғабыл ағайынды екеуі де манап екен. Жаманғараны елшілікке келген жерінде Наурызбай өлтірген: жүктеу/скачать 7,42 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|