Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!»
«21 февраль, 1933 ж. Москва
жүктеу/скачать 10,61 Mb.
|
«21 февраль, 1933 ж. Москва. Мұхтар! Бұдан бірер жыл бұрын біз екеуміз екі таптың жыршысы ек. Марксизм объекті мен субъектіні бірінен бірін айырмайды. Объективно тап тартысында бір-бірімізбен майдандасқан адам болғандықтан, сені білмеймін, менің өз қара басымды алсақ, сені субъективно да ұнатпайтын ем. Сөйткен саған менің осы хатты жазуымның өзі көлденең қараған адамға ұқпайтын нәрсе сықылды көрінуі мүмкін. Өйткені тап тартысы біз майдандасатын кезде күшеймесе кеміген жоқ. Таптар біткенмен, тап өкілдерінің татулығы болу мәселесі әлі ерте. Және қарсы таппен біз татуласып жақындаспаймыз, жоямыз. Сенің газеттерге жазған хатыңды, Жазушы ұйымының жиналысында айтқан сөзіңді оқыған адам, марксизмге таныс адам, әрине, бұл хаттағы жазылғанға таңданбайды. Бұл заңды хат. Адам тас емес. Адамның дүние тануы тұнған су емес. Бүгін дұрыс деп санаған пікір ертең қата болуы, қата пікірден адамның қайтып, жаңа, дұрыс пікірге көшуі адамдық қасиетіне сыйымды нәрсе. Марксизмнің идеализмнен, дөкір (грубый) материализмнен айырмасы: әр нәрсені қозғалыс ретінде (в движении) алады, ой-сананы тұрмысқа, материалды өмірге тірейді. Адам баласының өмір тануы ретінде өзгермейтін ең соңғы (ғылым) – ғылыми марксизм марксизм болатын себебі де осы. Марксизм өмірді танудың дұрыс әдісі (метод). Сондықтан ол: барлық өмірдің өркендеуін диалектикалық материализм көзімен танығаны сияқты, өзінің өркендеуін де осылай таниды. Марксизмді ленинизм өркендетуі, ленинизмді Сталиннің ілгерілетуі осы дұрыс әдіс, дұрыс ғылымнан туған нәрсе. Олай болса, сенің хатыңды, сөзіңді көріп марксшіл адам таңданбайды. Бұл заңды, табиғи нәрсе деп табады. Бір таптың жоқшысы боп жүріп, екінші тапқа көшу, тарихта бірінші рет болған нәрсе емес. Әрине, мұндай көшудің екі түрі бар: 1.Устряловшылдық1. Бұндай әдіс бізде – Жүсіпбекте, тағы басқаларда болды. 2. Шын ықыласымен, ескі жолының қателігін танып, жаңа жолға айқын түсініп келгендер. Біз сені қас (дұшпан – Т.Ж.) күніңде де бағалайтын ек. Өйткені Мағжан мен сен кеңес үкіметіне қастықтарыңды ашып айтатын едіңдер. Сондықтан сенің пролетариат тілегіне келуіңді де адал келу деп ойлаймын. Бұл сенің көңліңді көтеру емес, шыным. Біреулер сенің жазаға тартылғаныңа байланыстыруы мүмкін. Оған повод бар да. Өйткені Достоевский жазаға тартқаннан кейін, төңкеріс пікірінен пышақ кескендей айырылып, барып тұрған реакционер болғаны мәлім. Күшке көнетін кісі де, көнбейтін кісі де болады. Ескі пікірінде шын қатқан тұрақты адам, жазаның ауыры – өлімге бара алады. Менің де өз қара басым сені қорқудан емес, ұяттан келген адам (не перед страхом, а совестью) деп ойлаймын. Олай болса, күдіктің орны болмауға тиіс. Және болуға мүмкін де емес. Өйткені әрбір адамгершілік санасы бар адамның негізгі ойы – біреуді құлданбауда, адам баласы теңдес өсуде болу керек. Бұған сөз жүзінде: Каутский де, Чемберлен де қарсы емес. Кәтте, «Пуанкаре – война» атын алған Пуанкаре де қарсы емес. Лига нацияны Пуанкаре құрған. Лига сөзде қару тастауды кеңес қылғалы қанша болды? Бірақ, әңгіме сөзде емес, істе. Марксизм іс пен сөзді қатар алады. Олай болса, іс жүзінде адамды адаммен теңдестіруге қандай жол дұрыс апара алады? Қай топ оны істеуге әлі келеді? «Өндіріс құралы жеке меншікте тұрғанда, біреуді біреу құлдану қалмайды», – деген Маркс. Бұл марксизмнің негізгі жолының мықты бір бұтағы. Адам – қоғамдас мақұлық. Және адам өзін-өзі ешуақытта асырай алмайды. Қоғам мүшесі біріне бірі көмектесіп, бірінің жоғын бірі табады. Олай болса, олардың бірлесіп жұмсайтын құралы ортақ және өндірушінің өз еріктерінде болуы керек. Пролетариатқа шейінгі тап, біреуді біреу құлдану негізінде құралған тап болғандықтан, бұны істе жүзеге асыра алмайды. Жүзеге асырса өзін-өзі жою керек. Өзін-өзі жою олардың қолынан келмейді. Маркс неге пролетариатты басқа таптан таңдап алды? Қара шаруаның да біразы еңбек иелері, оларды неге алмады? Маркстың пролетариатты таңдауы – олардың өзгеше боп жаралғандығы емес, олар да адам баласы. Олардың өзге таптан өзгешелігі – жекешілдік бағыт, меншік жоқ. Оларда еңбек ортақ. Олар – ортақ тұрмысқа үйренген, сондықтан олардың ортақ қоғам жасауға әлі келеді. Энгельс: «Капитализмнің пайдасы, өндіріс құралына ортақ, меншіксіз адамдарды өндіріске жиып, ортақ қоғам жасауға способный пролетариат жасап берді», – дейді. Маркс адамға қарсы емес. Ол – адамшыл. Ол адамды адам жеуге қарсы. Ол қанаушыны жоюға ұран тастаушы. Осы шын мағынасындағы адамшылық өмір жасауға әлі келетін тап – пролетариат. Оған пролетариаттың тұрмысы куә. Маркстың пролетариатқа сүйенуі, марксизмнің пролетариат идеологиясы екендігі осында. Маркстың еңбекшіл қара шаруаға сүйенбегені – онда жекешілдік бағыт күшті. Қара шаруа, пролетариатпен одақтасқан күнде ғана социализмге бара алады. Іс жүзінде адамды теңдестіру, пролетариаттың қолынан ғана келсе, кімде-кім пролетариатқа қарсы болса, сөзінде пәленмін дегенмен, ол адамгершілікке қарсы. Мұны түсінген адам сөз жоқ, пролетариат тілегіне көшеді. Марксизм адам баласының миллиондаған жылдар жасаған күресінің, өркендеуінің ең жоғарғы мұнарасы. Кімде-кім осы мұнараға шықпаса, биік мұнарасы – коммунизмді көре алмайды. Сондықтан, сен сықылды адамдардың марксизмге келуі, ең алдымен, адамгершілігін өтегендігі. Сенің бұдан былайғы әдебиет – шығарма жұмыстарыңда біраз қиындықтар болуы мүмкін, өйткені сен пролетариат тілегіне қарсы болған адамсың, сондықтан пролетариат саған біразға дейін сене алмайды. Сен «қателесем бе» деп біразға шейін жалтақтық істеуің мүмкін, «жасасын» жағын басыңқырауың мүмкін. Пролетариат, әрине, сенен оны тілемейді және ондай шарт қоймайды. Пролетариат – сынды, өзара сынды жақсы көретін тап. Кемшілігін жасырмайтын тап. Ол кемшілікті ашуды тілейді. Бірақ қалай ашады? Мәселе сонда. Біздің тұрмыстың жарық жағымен қатар күңгірт жағы да бар. Ол күңгірт пролетариатқа закономерный емес, ол ескі таптан қалған мұралар. Оларды ашу (жолы) – социалистік реализм. Бірақ ашқанда пролетариатша ашу керек. Қазақстанның былтырдан бергі жағдайында перегип арқылы біраз қиындықтар болды. Бұл қиындық, пролетариаттың таптық тілегінен туған қиындық емес, жеке адамдардың дұрыс басқара алмағанынан туған қиындық. Осы қиындық біраз адамдардьң ішіне күдік салуы: «Марксизм ұсақ ұлттардың жүрер жолы бола алмайды”,– деген ойға келуі мүмкін. Әрине, ол марксизм ғылымына піспеген адамның ойы. Марксизм дұғалық емес, істің құралы. Төңкерісшіл пролетариат төмен қалған ұлттарды социализмге апара алады. Ол біздің одақта дәлелденді де. Ал Қазақстан жайында болған перегиптерге, марксшыл адам сын көзімен қараумен бірге, перегипті жоюға жәрдемдеседі. Марксизм төңкерісшілдікті іс жүзінде сынайды. Бұл сөздер, әрине, үгіт емес, (сен сықылды пікірі ержеткен адамды үгіттеудің өзі бір жағынан қарағанда балалық болар еді) марксизмнің негізін айтқандық. Мен өзім партияға өтірік кірген адам емеспін. Бірақ басында ақылмен емес, жүрекпен кірген адаммын. (Бұл демагогия емес). Өйткені мен партияға кіргенде марксизм ғылымының негізін шала білетін адам едім. Бірақ партияға кірдім. Соның өзі странно көрінуі мүмкін. Бірақ онда түк таңдану жоқ. Бұл марксизмнің құрғақ теория еместігіне, марксизмнің тамыры еңбекші халықтың ішінде өсетіндігіне дәлел. Марксті білмеген еңбекшілер толып жатыр. Марксизм солардың ішінен өскен. Біреулер шен үшін партияға кіреді. Біреулер күн көріске кіреді. Мақтануын ішіне ала сөйлегенде, менде мұның бірі де болған жоқ. Білім кемдігінен болған қаталықты былай қойғанда, мен өз қара басымды таза, пролетариаттың ісіне берілген адаммын деп санаймын. Күңгірт жақтарым болды. Бірақ мен қоғам ісіне қатынасқалы, бір жолда келем деп тарих алдында мақтана алам. Келешек өз алдына. Өскен сайын (ой өсуін айтам) адам, әрине, объективно бола бастайды. Мен өз қара басым тұмысқа объективно қарай алғаным сықылды (осы күнде), Қазақстан жағдайының қазіргі күйіне объективно қарай алам. Қазақстандағы қазіргі еңбекші таптың перегиптен көрген қиындығына іші ауырмаған адам – коммунист емес. Олар – баққұмар, арамтамақтар. Бірақ құр іші ауырып қою, күрестен қол тарту болар еді. Оның арты кеңес үкіметінен, социалды идеядан қайту болар еді. Оған өз басым бара алмаймын. Партияның бұл перегипті түзеуге әлі келуіне сенем. Құр сенім де ешнәрсе болмайды. Біздің мақсат – перегипті түзетуге көмектесу. Көмекке әркімнің маманданған құралы бар. Біздің құрал – көркем әдебиет. Сондықтан біздің мақсат көркем әдебиетпен қазақ еңбекшілерінің тұрмысын түзесуге жәрдемдесу, партияның кәсіпке, колхозға ұстап отырған жолын түсіндіру. Біз Алма-Атада көріскенде жөнді сөйлесе алғамыз жоқ. Біздің сенімен сөйлескендегі мақсатымыз, сені үгіттеу емес, түзелем деп алған бетіңе жолдастық көмек көрсету. Сол көмек, кеңес ретінде осы хатты жазуға тура келді. Хатта толық пікірді айту мүмкін емес, бірінші – сөзіңе сенгендігімді білдіру, екінші – пікірімді айту. Егер сен бұрынғы Мұхтар болсаң, «қанжығада көрісермізбен» айдай берер ек. Қазір ол пікірден, әрине, аулақпыз. Түзелуіңе бізден керекті жәрдем болса қолдан аянбаймыз. Сенің міндетің – біздің алдымызда емес, пролетариаттың алдында (біз де соның ішіндеміз ғой) сөзіңді іс жүзінде айту. Жолдастықпен: Сәбит Мұқанұлы». Саяси-таптық қарсыласын бауырына тартқан Сәбиттің осы қадамын нағыз азаматтық қасиет ретінде бағалауға толық негіз бар. Әрине, олардың араз боп, айтысып жүрген кездері де болды. Бірақ, оған әлі талай жыл бар еді. Ең бастысы – Мұхтардың басына күн түскенде Сәбиттің жанынан табылуы. Мұның өзі Мұхтарға дәл уақытында, ділгір шағында көрсетілген тілек еді. Біз жазушының таным жолы қаншама күрделі оқиғаға толы болғанын көрсету үшін ғана бұл түсініктерді қайыра баяндап отырмыз. Егер де жазушының өміріндегі үлкен түйін боп келген дәл осы мезет айқын ашылмаса, онда Мұхтар мен Сәбиттің бүкіл өмір жолдарына ұласқан ырғасудың себептерін толық түсіну мүмкін емес. Әрине, Сәбиттің хаты кілтипансыз емес, «субьективно ұнатпағандық» та аңғарылады. Оның да өзіндік өкпелейтіндей салдары бар. Мысалы, Мұхтар Әуезовтің «Ескілік көлеңкесінде» атты жинағына жазған алғысөзі оның партиядан шығарылуына «септігін тигізді». Өзге-өзге, бүкіл саналы өмірін пролетаприатқа қызмет етуге жұмсаған Сәбит үшін одан артық жаза жоқ еді. Сондай қасіретті қарбаластан аман шыққан екі тұлға араға екі жыл салып барып қырғи қабақ күйге көшкен. Оған не себеп болды? Екеуі де бір күнгі еркіндікті көтере алмады ма? Ол да мүмкін.
1939 жылы 9 ақпанда Қазақстан Қ(б)П Орталық комитеті мен Қазақ ССР халық комиссарлары кеңесі «Қазақстанда өнер мен әдебиетті одан әрі дамыту туралы» қаулы қабылдап, сынды және өзара сынды күшейту туралы мәселе қойды. Сол қаулының желеуімен М.Әуезов пен С.Мұқановтың арасында алғашқы ашық ой егесі басталды. Оған 1939 жылы 3-наурыз күні өткен қазақ өнері мен драматургия туралы Жазушылар Одағының пленумындағы М.Әуезовтің «көрсеткен қыры» дәлел. Бұл – одақтың төрағасы Ә.Тәжібаевтің – бұрынғы төраға С.Мұқановтың мысын басып, оны мінбеден ығыстырып, уақытша Семейге «ықтап кетуге» мәжбүр еткен тұсы. Күн тәртібіне драматургия мәселесі қойылған. Сол жылы ақпанда М.Әуезовтің «Әбділда ақын» атты мақаласы жарияланып, «Мен қазақтың Гейнесімін» деген жолдарды ақындық өр рухқа бағалады. Міне, екеуінің арасына пенделік өкпе мен наразылық осы арадан туындаған сияқты. Күні кеше түрмеден шыққан Мұхтарды бауырына тартып, жинағына алғысөз жазып, қатарға қосқан Сәбит қудалауға ұшырағанда «еруліге қарулы қайтарып», қол үшін берудің орынына, оны «мүйіздеп шығарған» Әбділданың сөзін сөйлеп, аспанға көтеруін, әрине, Мұқанов өзіне деген сатқындық ретінде бағалаған. «Өзінің тірі екенін» білдіру үшін пленумның қарсаңында С.Мұқанов «Айман – Шолпандағы» Көтібар бейнесі туралы «Көтібардың көтін ашпайық» – деген мағынадағы сыни мақаласын жариялады. Оған қарсы М.Әуезовтің «Жақсы сынға – жан пида» атты қарымта жауабы шықты. Алдына-ала баспасөз арқылы өзара «азу білескен» мұндай шарпысу мен көңіл-күй пленумның ширығып өтуіне де ықпал етті. Пленумда бірінші болып С.Мұқанов сөз бастап, мақаладағы екпінмен «Айман – Шолпан» пьесасына елеулі сын айтты. Оған жауап ретінде Ә.Тәжібаев мінбеге көтеріліп, С.Мұқановқа «лайықты тойтарыс» берді. Екеуінің аражігіне сына боп М.Ақынжанов қағылды. М.Ақынжанов: «... Ол (Мұқанов – Т.Ж.) Әуезовті және оның «Айман – Шолпан» пьесасын дұрыс сынады. Біз бұл автордан толық сомдалған бейнелерді күтуге қақылымыз. Оның тарапынан жіберілген әдепсіздікті (нетактичность) Мұқанов өте дұрыс сынап отыр. Әуезовтің мақаласында өзіндік сын мүлдем жоқ, тек қана жеке бастың мүддесін күйттеген. Мұндай мақала, біз көріп отырған Әуезовтің мақаласы туралы Мұқановтың сөзі де ерегестен басқа ештеңе әкелмейді. Ештеңе бермейді, жас мамандарды өсіруге ықпал етпейді. Егерде өзара кикілжіңге құрылмаса бұл мақаланың пайдасы өте зор болған болар еді. Егерде Мұқанов жолдас ҚК(б)П-ның шешіміне сай айтса, онда Жазушылар одағындағы көптеген кемшіліктерді ашып, құнды ұсыныстар жасап, не істеу керек, қалай істеу керек, өзге жолдастар не істеп жатыр, қандай тақырыпа жазу керек – деген мәселелер қозғалар еді. Біздің бүгінгі міндетіміз осы»,– деді. Өз кезегінде М.Әуезов те мінбеге көтеріліп, бірден тақырып тізгінін қолға алып, Сәбитті түйреп өтті. Қыза-қыза келе пленумның күн тәртібіне өзгеріс енгізгісі де келіпті. Өзге-өзге, М.Әуезовтің кеңестік мәжілісті ықпалында ұстауға құзыры әлі жетпейтін әрі оған жол да бермейтін. Сондықтан да жарыссөзге шығушылар драматургті «өз орынына» қойып, екінші күні түсінік беруге мәжбүр еткен. Мұхтар Әуезовтің: «Мен кеше бұл мәселені басқа күнге ауыстыру туралы ұсыныс жасағанда бұл жиналыстың бетін бұрып, бүйректен сирақ шығарайын деген жоқ едім және жалпы мәжілістің барысына тікелей қатысы жоқ еді. Тек «Айман-Шолпан» жөнінде, яғни, бір туындының негізінде жазылған тегі бір либретто мен сахналық шығармалар, ондағы фольклорлық сарындардың пайдаланылуы мәселелері жеке талқыланса, әйтпесе, жұрттың назары осыған ауып кетіп, негізгі жайлар ықтасында қалып қоя ма – деген ниеттен туған еді. Ал мен өзімнің мақаламда: композитор, сыншы, жазушы үшеуміз оңаша отырып өзара талқыға салайық, содан кейін барып мен тиісті өзгерістер енгізейін деген пікір айтқанмын. Ақынжановқа да осыны айтқанмын. Мақаланың бірінші жартысында мен шығарманың сахнаға лайықталуына байланысты тосын ұсыныстар жасағанмын. Онда режиссерға да, жазушыға да қатысты пікірлер бар. Менің айтпағым осы жайлар еді. Ал кейіпкерлерге, оның ішінде Көтібарға берілген Сәбиттің бағасымен мен келіспеймін. Көтібар – дастанның желісі бойынша фольклорлық тұлға, оған ешқандай қорғаушының қажеті жоқ, тек сезім түйсігімен ғана сынай қабылдау қажет. Бір шығарманың бойында әрі жылатып, әрі күлдіріп отыратын кейіпкерді көрермендер бір қалыпта қабылдай ала ма. Сәбиттің Ботагөз деген әдемі кейіпкері бар. Оны болыс зорлап атастырады, сонда мұны: қыз да ықтиярлы болды, болыс та оған ынтызар еді – деп түсіндіруге бола ма? Мен көпшілікке: Көтібар батыр адам, сондықтан да оны арашалу керек – деген сықылды үстірт мәселені көтергендей көрінуім мүмкін. Бұл арада маңызды бір мәселе бар. Мен өзімнің мақаламдағы ширыға, кейбір тұстарда шектен тыс көтеріңкі леппен жазылғандығын мойындаймын, бірақ та Сәбит айтандай, Көтібардың көтін ашпайық деген мағына білдіретін емеуірін танытқамын жоқ... Шапшымай байыппен пікір алысайық. Енді мен неге бұлай шамырқана жаздым, соған келейік. Сәбит өзінің сөзінде: Әуезов сауатты драматург, сондықтан да пьесаны жазған кезде батырлар туралы зиянды, саяси тұрғыдан қате тұжырымды саналы түрде қайталаған – деп даурықты. Міне, осы даурығу менің есіме 30-31 жылдардағы топшыл сыншыларды есіме түсірді, сондықтан да менің де Сәбитті шаншып өткім келгені рас, алайда ондай пиғылдан бәріміздің де бас тартқанымыз жөн. Өзінің сөзінде Ақынжанов маған: өзіне өзі сын көзбен қарамайды – деген мін тақты. Ол екеуміздің қателерімізді қалай түзетуіміз керектігіне ақыл қоспайды, сөйте тұра біреуміздің сөзімізді сипақтап, екіншіміздің сөзін сызып тастағысы келеді. Бұл екеумізді де тезге салатын тура бидің қылығы емес. Ал Исмайловтың пікірін қабылдаймын. Алайда Сәбиттің де қателіктері бар екендігін ашық айтамын. Неге екенін білмеймін, бізде осы уақытқа дейін сыни талдаудың орынына тас-талқанын шығаруға әуестік орын алып келеді. Тоқжановтан бастап Қаратаевқа дейінгілерде осындай зиянды сұғанақтық болды. Олар шығарманы талдаудан бастап авторына ауыз салатын және міндетті түрде оның авторын қылмыстық жазаға тарту туралы айып тағумен аяқталатын. Егерде әдеби олқылықтар жіберілсе, оның әдеби кемшілік екенін түсінбей, автор мұны қасақана солай істеп отыр деп мәлімдейтін. Сәбит те сондай дертке шалдыққан еді. Біздің жазушыларға әдебиет пен сынға мүлдем жат, оған үш қайнаса сорпасы қосылмайтын жалған жала жапқанын мен жақсы білемін. Ал қазақ әдебиетінің кәнігі өкілі нақты мысалға жүгінбей, автор саналы түрде зиянкестік әрекетті қайталады деп айып таққанда, менің ойыма: «Еруліге қарулы» (как аукнется, так и откликнется) деген мәтел оралды, ол маған саяси қателіктер жіберді деп айып тақты, ал мен оған жауап бердім. Бұл туралы әлі асықпай пікір алысатын боламыз. Ал Ақынжановтың пікірімен мүлде келіспеймін...»,– деген сөзінен көп жайдың аңысы аңғарылады. Өкінішке орай бұл «майданға» орта буындағы зиялылар да еріксіз тартылды. Бұл оқымыстылардың арасында орынсыз ырғасулар мен ешкікөзденген мінездерді, тіксінулерді туғызды, оның ақыры асқынып барып, ашық дұшпандыққа ұласты. Оны енді жасырудың реті келмес. 1940 жылдан бастап 1953 жылға дейін Мұхтар Әуезовтің шығармалары мен ғылыми еңбектерінің ресми құпия рецензенті Қажым Жұмалиев болды. Оның 25 беттік алғашқы «жабық пікірі» 1940 жылы мамыр айында Қазақстан Орталық комитетінің бақылау және саяси-ағарту бөлімдерінің тартпасына түсті. Бұрын мұндай іске тартылмаған әрі өзінің тұлғалы, тік мінезін сақтағысы келген Қ.Жұмалиев «Шатқалаң» пьесасында Мирзоянның есімін атайтынын саяси қателікке жатқыза келіп: «Жалпы алғанда ол 1932 жылы берген уәдесін орындай алды деп айта аламыз»,– деп қорытты. Бұған көңілі толмаған сектор меңгерушісі Я.Пильчук: «Жұмалиев өзінің нақты көзқарасын жасырып қалған»,– деп бұрыштама қойыпты. Бұдан кейінгі тапсырмалардың саяси және идеологиялық бағыт-бағдары анықталып берілгендіктен де, «жабық пікірлер» бұдан көрі нақты дәйектерге негізделіп жазылған сияқты. Алғашқы жылдары өзінің «меншікті қара сыншысын» білмегенімен де барған сайын оның «сұлбасы» анықтала түсіп, ақыры ашық жеккөрінішке ұласты. Бұл «ырғасу» екеуі үшін де өкінішпен аяқталды. Жоғарыдағы Қажым Жұмалиевтің «жасырып қалған көзқарасын» Әдеби құпияларды сақтау жөніндегі Бас басқарманың өкілі Баймұрзин 1940 жылы қаңтар айында тиісті орындарға:
Орталық комитет бұл мәселені Жазушылар одағына жолдап, «Жеке жазушылардың әдеби туындыларын тексеру» тапсырылды. Әуезовтің шығармаларын «құпия бақылау» алғашында Балқашевқа, кейіннен «М.Әуезов жөніндегі маман» Қажым Жұмалиевке жасырын жүктелді. Әрине, Ә.Тәжібаев төрағаның орынбасары болып тұрғанда «құпия пікір» иесін М.Әуезовтің білгені күмән тудырмайды. Қаншама діні берік болса да, мұндай тапсырманы орындаудан ешкім де бас тарта алмайтын әрі «сексот» деген ат ол тұста кімнің де болса денесін түршіктіретін еді. Міне, келер күндерге кесірін тигізген кесірлі ырғасудың ашық түрі, яғни, осы бір ілік-шатыстан басталды.
1938 жылы қаңтарда БК(б)П Орталық комитетінің пленумы «Партия ұйымының коммунистерді партиядан шығарудағы қателіктері, БК(б)П-ден шығарылғандардың шағымдарына формальді-бюрократтық көзқарас туралы және кемшіліктерді жою жөніндегі шаралар туралы» қаулысы шығып, соның негізінде жазалау науқанының бірінші легін ұйымдастырғандардың өзі «халық жауы» болып жарияланып, Ежовтың өзі де ұсталып, атылып кетті. 1938 жылғы наурыздағы «ССР Одағының Прокуратурасының» Бухарин бастаған оңшыл-троцкийшiл блогы туралы» шығарған үшінші қаулыға сәйкес Қазақстандағы соңғы үкім 1938 жылы тамыз айында Алматы қалалық партия жиналысында шығарылды. Онда Мұхамеджан Қаратаев әшкереленді. Өзін ұстап берген өзі одаққа мүше етіп алған екі адамның атын бізге өз ауызымен айтып, олар туралы жақ ашпау жөнінде уәде алып еді. Біз сол уәдемізді бұзуды әдепсіздікке санадық. Ал үш рет үйіріліп соққан «қара дауылдан» Мұхтар Әуезов және бір ақын ешқандай қуғын көрмей аман қалды. Қалай? Керісінше, бухариншілер қуғындалған тұста жұрттың бәрі халық жауы болып тұтқындалып, атылып, жер аударылып жатқанда Мұхтар Әуезов 1938 жылы 26-маусым күні ҚССР Орталық Атқару Комитетінің президиумына – жолдас Өмірзақовтың атына өзінің «сотталды» деген айыбын жоққа шығару туралы өтінішін жолдады. Онда:
жүктеу/скачать 10,61 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|