Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!»
жүктеу/скачать 10,61 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Жақсыларға жанасып, Жүз құбылып күнiне, Жетерсiң әлi сен ақсақ, Талайлардың түбiне. Мен келермiн оралып
- «Мен қазiр өзiмдi-өзiм бiрнеше рет қатарынан оталған ормандағы аман қалған ағаш сияқты сезiнем»
- «Кешке жақын Мұхтарды пәлен мен түген қисайтып кетеді, оны таңертең ана адам барып қайта түзейді»
«...37-жылы елiмiзде ең бiр айтулы әдеби оқиға – Пушкиннiң қаза табуының жүз жылдығы аталып өтiп жатты. Алматы мектептерiнде Лермонтовтың «Ақын өлiмiне» атты өлеңiн үздiк орындаушыларға арналып бәйге жарияланды. Маған бұл жайды, сол кезде 13 жасқа жаңа толған Бейiмбет Майлиннiң ұлы айтты. Ол осы бәйгеге қатысып, әйтеуiр бiр жүлделi орынға ие бопты. Сол сәтте ол бiздiң салтанатымыздың құнын бағалай алмады, сол бiр қанқұйлы шақта кiмге қарсы қол көтергенiн де ол бiлмедi. Бұл кезде – царизмге қарғыс жаудыра отырып, Пушкиннiң шәкiрттерi мен iсiн жалғастырушыларды, ақындарды өлiмге байлап берiп жатқан. Сондай сойқанның тұсында Мұхтар Әуезовтің қалай аман-есен құтылғанына, Сәбит Мұқановтың, Мүсiрепов пен Мұстафиннiң тiрi қалғанына таңдануға да болады»,– деп ашына жазды. Расында да таңданатын, сөйте тұрып соған да шүкiршiлiк ететiн жай. Олардан да көз жазып қалудың мүмкiндiгi бар едi ғой және қандай оңтайлы мүмкiндiк десеңiзшi. Ең ауыры – алданған ұлдың өкiнiшi ғой. Әкесiнiң қазасы (ақынның тағдыры ортақ) туралы өлеңдi оқып, бәйге алу – ардан аттағандық емес. Бiрақ мына тұста ол мүлдем басқаша, әкенi де, баланы да қорлау үшiн жасалып отыр ғой. Мақсат – бәйгеде емес, әке мен баланы өштестiруде. Мереке Бейiмбетұлы Майлиннiң бар қабiлетiн көрсете алмай, iшiндегi өкiнiшке ертерек өртенiп кетуiне де сол «бәйгенiң» кесiрi тиген шығар. Қаншама жас ғұмырдың өмiрi үсiкке ерте шалынды десеңiзшi. Ұрпақтардың арасындағы ол жарықшақ әлi бiткен жоқ. Бiрiн қиюластырса, екiншiсi сықырлап шетiней бастайды. Оның дауасы да осалдықпен табылып, асқынған дертке оңайлықпен ем қона қоймас. Қазiргi жiкшiлдiкте сол «қағиданың» сарқыншағы бар десе – қателескендiк емес. От басы, ошақ қасында осындай берекесiздiк әкелген бұл «қағида» қоғамдық өмiрге де кесiрiн тигiздi. Әсiресе, әр ұрпақтың арасындағы қайшылық жайшылықтың өзiнде бiлiнiп қалатын өнер саласында, тiптi ушығып кеттi. Төрдегi орын онсыз да ойсырап бос қалғанмен, ол да аздық еттi. Ашықтан-ашық аға буынның бетiне топырақ шашты. Оны «Любовно выращивать молодых казахских писателей» деген әп-әдемi тақырыппен берiлген мына мақаладағы: «Маститые» бандиты заглушали инциативу литературного молодняка. Враги народа, долгое время сидевшие в союзе писателей, насаждали ложное мнение о якобы «незаменимости» небольшой «избранной» кучки писателей, так называемой «пятизвездочки», куда входил на положении «неповторимого дяди» казахской поэзии и Джансугуров. ...Так было и писателями более или менее оформившимися и претендовавшими на определенное место в литературе. Вредительскими руками Джансугурова был сорван в 34-году намеченный юбилей 10-летия творчества молодого талантливого писателя комсомольца Аскара Токмагамбетова, а сам писатель был оклеветан»,– деген пiкiрден-ақ («Каз. Правда», 12. IХ. 37 г.) аңғаруға болады. Құрметтi қаламгерлер «кәнiгi қарақшыға» айналып шыға келдi. Солардың қатарында Әуезов те аталды. Адам бойындағы ең қасиеттi сезiмнiң бiрi – инабаттылықтың, кiсi сыйлаушылықтың қадiрi кеттi. Мұндай арандатуды ата жауына да тiлемес ешкiм. Әрине, Асқар Тоқмағамбетовтiң он жылға толған творчестволық жолын атап өтуден, не кейiнге қалдырудан әдебиет өспейдi де, өшпейдi де. Қалмақан Әбдiқадыровке ондай құрмет көрсетiлген. Бiрақ арзан өкпеге Iлиястай азаматты, ақынды қорлау – әдепсiздiктiң нағыз өзi. Бұл жолдарды жазған, не жаздырған адам Асқардың өзi ме, әлде долбар ма? Ендеше шын авторы кiм? Әмәнда бет-пердесi ашылмаған, қылмысы анықталмаған адам қауiптi. Ал осы хабар жарияланғаннан кейiнгi Iлиястың үй-iшi мынадай күй кешiп едi. Фатима Ғабитова: «1938 жыл, апрель, № 25 ер балалар мектебiнде (сабақ берiп) оқытып жүрмiн. Бұл мектепке жақында ғана орналасқам. 6 «б» класында класс жетекшiсiмiн. 19 «халық жауы» атылғаны туралы үкiм газетте жарияланғанда, завуч барлық класс жетекшiлерiне ол жауыздардың халыққа iстеген қиянаттарын оқушыларға түсiндiрiп, тиiстi жазаларын алғандықтарын айтуымыз керектiгiн айтты. Маған бұл завуч ертеден таныс. Жанына жақындап, ақырын ғана: «Мен айта алмаймын»,– дедiм. Ол, төмен қараған күйi (бетiме қарамай); «Мен сiздiң халыңызды түсiнемiн, сiздiң класқа өзiм айтамын»,– дедi де, менi iлестiрiп класыма келiп, оқушыларға «халық жауларының» жағдайын түсiндiрдi. Сол күннен бастап завуч маған басқаша қарайтын болды... Әзiр сол завуч қайда екен? 1937-1938 оқу жылындағы завучтар жайлы сұрасам, табар да едiм. Менiң халiмдi сол күндерi түсiнушiлердiң бiрi – сол завуч едi... Ол, Біләлдi де, Iлиясты да жақсы бiлетiн Алматының ескi орыс мұғалiмдерiнiң бiрi едi. Мен бүгiн ол завуч туралы жазбақшы емес едiм, тек есiме түскен соң жазылып кеттi. Менiң бүгiнгi жазуға ниеттенген уақиғам, өз өмiрiмдегi ең қорқынышты, аса қауiптi күнiм жайлы едi. Сондықтан да сөз басында сол қарғыс атқан күннiң болған числосы апрельдi жаздым. «19 жау» апрельде емес, мартта атылған болатын. Және олар атылған түнi бiздiкiне, ұлын ерткен Iзтiлеу Жақанов (немере сiңілiмнiң ерi) балаларға алма, түрлi тәттiлер алып келген едi. Iзтiлеу баласымен бiздiң тар бөлмемiзге орналасқанда, өте ақырын есiктi еппен ашып Ғұсман Жылқыбаев (немере iнiм) келiп кiрдi. Бұл екеуi де атылған 19 адамның маған қалай әсер еткенiн, менiң халiмдi бiлу үшiн келгендер едi. Бiрақ екеуi де ол уақиға жайлы ләм-мим демедi. Мен де ештеңе демей, шәй-пәй берiп, оларды – жанашырларды ұзатқам. Қанды марттан соң қаhарлы апрель келдi. Күнде құт ұшарлық жаңа хабар. НКВД-ның есiгiн құрғатпаймыз. К-нiң (комендатураның – Т. Ж.) ерiмiзбен көрiстiруiн сұрап С-ге (следовательге – Т. Ж.) звонит етемiз... «Қатындарын да айдайды екен, балаларын балалар үйiне алады екен»,– деген хабар зәремiздi алды... Және де: «Әйелдердi балалармен қызыл вагондарға салып алыс жаққа жiбередi екен», «Кавказдықтардың семьялары қызыл вагонда Қазақстанға келiптi. Ауырған балалары вагонда өлiптi. Тiптi суға да зар болып, барлығы қиналыпты»,– деген хабар үрейдi ұшырады. Апрельдiң соңғы күндерiнде с-тель (тергеушi – Т. Ж.) ерiмiзбен көрсетуден бас тартты. «Ерiңiз менiң қарамағымнан кеттi, ендi маған звонить етпеңiз!»,– дедi және сол күнi менiң өзiмдi алуға екi орыс, бiр маржа келдi. Қызыл вагоннан қорыққанымнан үш баламды өзiмнiң туып-өскен қалам Қапалға жiберiп едiм. Ол балаларға бас-көз болып алып кеткен, нағашы апам – Хұппи болатын. Үлкен ұлым Жәнібектi де бiр жылға түрмеге қаматқан едi НКВД. Жәнiбек түрмеге түскенде 13 жасар бала едi. НКВД менi алғалы келгенде қолымда төрт айлық Болатым ғана қалған болатын. Ымырт жабыла мектептен қайттым. Үйде қызметшi әйел Болатты ұстап отыр екен. Шешiнiп, дайындаған тамаған iшiп, Болатымды қолыма алдым. Елегiзiп отырғанымда, сау етiп үш сұмырай жетiп келдi. Есiктен кiре бiреуi: «Вот, так. Откуда это ребенок?»,– деп бақырая бетiме қарады. Мен: «Өзiмнiң балам», – дедiм. «Туған куәлігін әкеліңіз»,– деді. Мен: «Әзiр үйдi тiнтесiз ғой, сонда өзiңiз тауып аласыз!», – дедiм де, Болатты өзiм отырған диванның бұрышына тастай салып, диван астында жатқан кiшкентай өткiр балтаны қолыма алып: «Жақындамаңдар, балама! Алдымен баламды өлтiремiн, онан соң қайсың келсең соныңды өлтiремiн! »,– деп айбар шектiм. «Баламды тiрi қолдарыңа бермеймiн!»,– дедiм. Расында да солай бекiнген едiм. Емшектегi жас нәресте әлбетте қолына түссе өлер едi. «Балам түрмеде қай күйде өлдi екен?!» – деп, қасiрет тартқанша, өз қолымнан өлтiрейiн де, өзiм де өлейiн, бұл адам төзбес азаптарды көргенше»,– деп те ойлап едiм. Ерiм қамауда, 13 жасар ұлым түрмеде, ендi өзiмдi емшектегi баламнан ажыратып алғалы келiп отыр. Үш сәбиiмнiң тағдыры және белгiсiз... Не деген озбырлық?! Не деген зұлымдық?! Не кiнәмiз бар едi?! Менiң қаным қашып, бала ұстап тұрған түрiмдi көрген НКВД-лiктер маған: «Балаңыздан айырып сенi алмаймыз. Кеше балаларыңызды жiберiп пе едiңiз? Мына распискаға қол қойыңыз да паспортыңызды берiп, балаңызбен отыра берiңiз!», – дестi. Расписканы оқып, қол қойдым. «Алматыдан НКВД-ның рұқсатынан басқа бiр жаққа да шықпайсын» делiнген екен. Ертеңiне мектептен келгенiмде бiр қызыл әскер НКВД-ға шақырған қағаз алып келдi. Болатты мықтап орап алып, НКВД-ға бардым. Қағазда көрсетiлген түрмеге кiрдiм. Орта бойлы, 30 жастардағы қара қазақ есiктен енгенiмде: «Балаңмен неге келдiң?»,– деп айқайлап жiбердi. (Мен сорлы баласыз келсем, қамап тастар деген оймен баламды ала келiп едiм). Iргеде тұрған екi орындықтың үстiне ұйықтап жатқан баламды жатқызбақ болдым. Ол «арс» еттi. «Қолыңа алып отыр!»,– дедi. Амалым қанша, айтқанын орындап, Болатымды алдыма алып отырдым. Сұрақ басталды. Аты-жөнiм, жасым, қай жылда не iстегенiм, туыстарым – барлығы, барлығы жазылды. Iлиясқа көп келетiн жақын жолдастары жайлы сұраққа екеумiз айтысып қалдық. Мен бiреудiң де атын атамауды тiледiм. «Iлиястың есiгiн баққан есiк күзетшiсi емес едiм, мұғалiммiн. Кiм келiп, кiм кеткенiн қайдан бiлемiн. Тегi бiздiң үйден қонақ арылмайтын. Түсi таныс емес адамдар да көп келетiн»,– деген сияқты сөздер айттым. Қара иттi менiң жауабым ызыландырды. «Қылжақтамай дұрыс жауап берiңiз! Өзiңiздiң қайда отырғаныңызды ойлаңыз!»,– деп, жұдырығымен үстелдi қойып-қойып қалды. Мен жайлап: «Мен қайда отырғанымды бiлемiн. Және сiздi де сенiмдi араның сенiмдi қызметкерi деп ойлаймын. Соншама тәрбиесiз түрде маған неге ақырасыз? Мен болсам 18 жыл мұғалiм болған, неше мыңдаған жастарды тәрбиелеген адам емеспiн бе?», – дедiм. Ол абалауын тоқтатпады. «Шешенсiнбей дұрыс жауап бер!»,– деп ақырды. Мен: «Ендi мен сiзге жауап бермеймiн, бiлгенiңiздi қылыңыз!»,– деп, отырып алдым. Iшкi есiктен жуандау сары орыс шықты. Ол (Иванов – Қарағандылық едi): «Неге бажылдайсыңдар?»,– деп сұрады. Қара ит оған жайды өзiнше түсiндiрiп жатты. Болат жылады. Баламды алып, аузына емшегiмдi салдым. Сұмырайлар өзара сөйлестi. Иванов iшкi бөлiмге кеттi де қара ит маған абаламай жай ғана: «Мынаған қол қойыңыз да, үйiңiзге бара берiңiз»,– дедi. Жазғандарын оқып шықтым. Сұмдық, сұмдық... Өмiрде мен ойламаған сөздер жазылған екен... Әсiресе, менiң жанымды қатты ренжiткенi: «Бiздiң үйде ұдайы үкiметке қарсы жасырын жиындар болып тұрыпты. Сол жиындарда хатшылықты мен атқарыппын. Машинкада үкiметке қарсы жарналар басып таратуда да менiң көмегiм мол болыпты. Осындай жолдарды оқығанда өз-өзiмдi тыя алмай, ақырып жылап жiбердiм. «Iлияс, жан досым Iлияс! Мына иттер босқа күйдiрдi ғой, босқа күйiпсiң ғой, асылым!»,– деп жыладым. Дұрысын айту керек. Менде жүрiп жатқан саяси жағдайға қарап, бiрдеңе бар ма екен деген күдiктен сау емес едiм. Бiрақ ол бiрдеңенiң ұйымдастырушыларының бiрi – Iлияс емес, тек сол бiрдеңенi естiп, айтпаған, тыңшылық iстемеген болуы мүмкiн деп, ойлайтын едiм. Ешбiр айыпсыздан айыпсыз соншама адамды жауып, кейбiреуiне ату жазасын кесу ақылға сыймайтын хал едi... Ендi, өзiме жабылып отырған жаланы көргенде, бiр жылдан берi мазасызданған уақиғаның бет-пердесi сыпырылғандай, нақақтан-нақақ талай жандардың жазаланғаны мәлiмденгендей болды. Өксiгiмдi баса алмай, өзiмдi-өзiм тыя алмай жылай бердiм. Өмiр не деген улы едi?! Ол күнi менi тарғыл қара ит ептеп НКВД-ның есiгiнен шығарып салды. Ертеңiне және шақыру қағаз алып, қара иттiң алдына келдiм. Бүгiнгi күн ол менiмен тiптi тату сөйлестi. Жауап жазылатын қағазды өзiм толтыруға рұқсат еттi. Өз қолыммен барлық сұрақтарға жауап жаздым. Көп жерлерiн, әсiресе ақ жерлерiн сыздым. Сөйтiп, қолымды әр парағына қойып, бұл азаптан азат болдым. Бiр-екi күн өткен соң тағы шақырылдым. Бұл жолы басқа адам қарсы алды. Мен сияқты бiрнеше ерлерi алынған әйелдер жиналған екен. Iшiнде Сәкеннiң әйелi – Гүлбаhрам да бар едi. Ол орыстың бiзге естiрткенi: ерлерiмiз он жылға алыс Сiбiр айдалыпты. Бiздiң де екi жылға тiлеген жерiмiзге Алматыны тастап, балаларымызбен кетуiмiз керек екен. «Ертең келiп, баратын жерлерiңдi айтып, бiзден справка алып, жол қаражатын, билет алып жолға шығасыңдар»,– дедi. Ғұсмандармен ақылдасып, Семейге баратын болдым. Семейдi таңдау себебiм: «Үлкен қала, бiр жерден болмаса, бiр жерден қызмет табылар»,– деп ойладым. Қапалдағы балаларымды Семейге әкелiңдер деп, шақырып хат жазып, Семейге Болатымды алып аттандым...» Бұл – талай жылға созылған сергелдеңнiң басы едi. Фатима да, Гүлбаhрам да, Гүлжамал да сол сыннан өттi. Балапандары үшiн аузына жем тiстеген құстай болып жүрiп балаларын да жеткiздi. Әрине, Фатимаға Мұхтардың да қолқабысы тимей қалған жоқ. Ал Гүлжамал Майлинаға қашан көзi жұмылғанша Ғабит Мүсiреповтің қамқорлық жасап тұрғаны барша қауымға мәшhүр. Кетер адам – кеттi. Өлгеннiң артынан өлмек жоқ. Ойсырап орны қалған азаматтардың рухын жоқтатпау да парыз. Ең бастысы – әдебитеттi өлтiрiп алмау ғой. Одақтың мүшелерiнен бес-алты-ақ адам тiрi қалыпты. Солардың «кетiгiн толтыру үшiн» тиiстi шара қолданудың да қажеттiлiгi туды. Қазанның орта шенiнде одақта ұйымдық мәселе қаралған мәжiлiс өткiзiлдi. «Жазушылар ұйымына жаңа мүше, кандидаттар алынды» деген («Қ. Ә.» 27 қазан, 37 ж.) төмендегi хабар сол бiр ауыр күндердегi жылт ете қалған жақсы лебiз едi. Мұнда да тұздығы ащы сөздер ұшырасады. Онсыз хабардың дәмi де келмес едi. Ең бастысы – күйiнiштi емес, сүйiнiштi жеткiзуiнде. Құлаған бәйтеректердiң орнына өскен қуат-күшi мол жас теректер кiмдер екен. «Ат тұяғын тай басар» дейдi. Бұл да үлкен жаңалық. Хабардың ұзын-ырғасы былай:
Тағдыры әлi белгiсiз, қыл үстiнде тұрған «Үш бәйтеректi», қолтығынан демеп, жүгi ауған әдебиеттiң көшiн түзеу, мiне, осыларға сенiп тапсырылды. Олардың денi көркем сөз өнерiнiң туын тiк ұстап, келер күнге аман-есен аманаттады. Бiразы Отан үшiн жанын пида еттi. Iшiнара тағдырдың сергелдеңiне түскендерi де бар. Өйткенi науқан әлi басылмап едi. Солардың арасында: Iлиясты, ал 1937 жылы 30 желтоқсанда Мағжанды ұстатқан, Iлияс ақын түрмеде жатып: Жақсыларға жанасып, Жүз құбылып күнiне, Жетерсiң әлi сен ақсақ, Талайлардың түбiне. Мен келермiн оралып, Күндердiң бiр күнiнде Сен өлерсiң жүзқара, Қор болып түптiң түбiнде, – деген сөз тасығыш жансыздар да жүрдi. 1938 жылы қаңтарда КБ(б)II Орталық комитетiнiң пленумы «Партия ұйымының коммунистердi партиядан шығарудағы қателiктерi, КБ(б)II-ден шығарылғандардың шағымдарына формальдi-бюрократтық көзқарас туралы және бұл кемшiлiктердi жою жөнiндегi шаралар туралы» қаулы қабылдады. Ежовтың iс-әрекетi, қылмысы әшкерелендi. Оның өзi халық жауы ретiнде ұсталды. Орнына Берия келдi. Ақиқат үстемдiк алатындай көрiнгенiмен, қатерлi құйын мүлдем басқа бүйiрден кеп килiктi. Ендi, «сол қателiкке жол бергендердiң» басына бұлт үйiрiлдi. Бұл – екiншi соққы едi. Үшiншi, ең шешушi соққы – 1938 жылы наурызда «ССР Одағының Прокуратурасының» Бухарин бастаған «оңшыл-троцкийшiл блогы туралы» шығарған үкiмi арқылы берiлдi. Әр толқынның өз құрбандары болды. Оларды туғызған құпия да қатал күштiң шығу тегiн, себеп-салдарын ашып беру – тарихшылардың еншiсiне тиесiлi. Мүмкiн парызы да болуы. Оқыстан соққан қара дүлей жазушылардың да басына осал әңгiр таяқ ойнатқан жоқ. Тоғыз ай бойы зiркiлдеп, зықыларын да шығарды. Күйiнiші – ең аяулы бәйтеректердi отап әкеткенi. Аз ғана жұбаныш – бүгiн мен ертеңнiң арасын жалғастыра алатындай екi-үш тұлғаны арт жағында қалдырғаны. Сол да үлкен медет. Оларға да зар болып қалуымыз әбден мүмкiн едi. Ендi, оны қайта қозғап жатудың өзi де артық.
Бұл сөздi Мұхтардың да өзiне қарата айтуына болатын. Ешқандай әсiрелеусiз айтылған шындық ретiнде қабылданар едi. Сондықтан да шығар, көпке дейiн көңiл сарайы құлазып, қоңылтақсып жүрiптi. Ол да бiр өткен өмiрдiң татқызған кермек дәмi. Мұхтар бұл жылы тура қырық жасқа толды. Алдағы жиырма төрт жыл өмiрiнiң жиырма жылын Абайға арнады. Қуанышын да, жұбанышын да содан тапты. Мұхтардың шын мәніндегi екiншi өмiрi басталды. Өкiнiшке орай, заман мен тағдыр талқысы мұнымен аяқталмады. Мұхтар Әуезовтiң «қазақ ұлтшылдарының контрреволюциялық астыртын ұйымына» қатысқандығын дәлелдей алмаған «идеологтар» 1943 жылы Мұхтар Әуезовтi ресми түрде ақтауға келiсiмiн бердi. Бiрақта араға төрт жыл салып бұл «сыбағаны» Әуезовке тағы да тартты. «Демек, бiздiң бас бостандығымыздың өлшемi – тiкелей түрмеге түспегенiмiзбен ғана өлшенедi: соның өзi өзiмiздi толық азат адамбыз, не iстесек те өз еркiмiзбен iстедiк, не ойласақ та ерiк өзiмiзде деп алдарқатуға жетiп жатыр... Бiрақ та, менiң бас бостандығы туралы түсiнiгiм бұған керiсiнше аса қуатты, тегеурiндi де төзуге болмайтын ызалы идеямен тiкелей байланысты, менiң бас бостандығымды қылмысты әрекеттердi жүзеге асыру үшiн пайдаланып отыр және ол тек қана өшпендiлiктi өршiтуге қызмет етуде, бұған мен де сондай сезiммен жауап беруге мәжбүрмiн»,– деп П. Я. Чаадаев айтқандай, Әуезов те рухани тәуелсiздiктен құтылу үшiн өзiнше ақыл-ой қайратымен қарсы тұрды. Бұл оның тағдырлы ғұмырындағы ең ауыр талқы едi. ҮШІНШІ ТАРАУ: ТҰЛҒАЛАР ТАЛҚЫСЫ (Мұхтар Әуезов және Сәбит Мұқанов немесе «лағынет қамытын алу») 1.
Қазақ руханияты тарихындағы Мұхтар Әуезов пен Сәбит Мұқанов та сондай тұлғалар болды. Сәбит Мұқанов кеңестік идеологияның төл туындысы, таптық көзқарастың ту ұстары, ең бастысы жеңген мемлекеттің үстем табының өкілі болды. Сондықтан да үнемі өктем сөйледі. Ал Мұхтар Әуезов болса «ығысқан идеологияның, жойылған таптың, жазаға тартылған үкіметтің» сарқыты, өмірін «несиеге алған» қалпақ астындағы сынақ тұлғасы еді. Ол еңсесін көтеріп, тік жүруге, ашық та еркін өмір сүруге, пікірін тура айтуға еркі шектеулі мүсәпір пенденің сулығын жамылып жүруі тиіс сияқты көрінді. Кез-келген қоғам дәбірі кез-келген бұрышта оны сұқ саусағымен көрсетуге қақы бар сияқты сезінді. Ал екінші жақтан алғанда екеуі де ұлттық мәдениеттің мәйегі (носителей культуры) болатын. Әуелі де сол кездің талабына сай құрылған өзара сыннан басталған бұл өкпе-наз кейіннен біраз түсініспеушілікке итермелеген. Кейбір мәжілісте, отырыста Сәбит те шалған. Ол Мұхтарға таптық күрес пен социализмнің теориясын үйретумен болған. Мұхтар да қарымтасын қайырған. Бірақ бұл реніш екеуінің өзара жеке бастарының кірбіңінен асқан жоқ деуге тағы келмейді. Көзқарас қайшылығына, ашық текетіреске де, топтық қоянқолтыққа да барған. Соның нәтижесінде екі тұлғаны шарпыстырып, нәпақа айырған кәсіби мәтібилер де болған. Оларды шартты түрде үш топқа бөлуге болады. Аттарын атамай-ақ қояйық, бірақ тұлғалар тағдырымен айналысқан қырық жылдың ішіндегі біз білген шындық соған жетелейді. Және көбінің аты қазір ұмытылған, еске түсірудің өзі қиын, кім екені белгісіз жандар. Сол «Пәлен мен Түгеннің» бірінші тобына ресми мемлекеттік тыңшылар жатады. Кеңес өкіметі тұсында әр мекемеде міндетті түрде құпия тыңшы ұсталып, ол адам қауіпсіздік комитеті тарапынан материалдық, қызметтік көмек алып отыратын. Тұлға дәрежесіне көтерілмесе де, сұғанақтың сұқ саусағы тұтқалы есіктен табылатын. Олар түрме әфсанасындағы Әбдірахман Байділдин, Шаймерден Тоқжігітов сияқты тікелей мемлекеттік мекемедегі басшылық орында істеп, тұлғалардың арасындағы «қақтығыстарды» ұйымдастырып, арандатып, ресми мәліметке жақын жалған ақпараттар тарататын. Мұндай адамдардың арасынан ірі тұлғалар да шықты, классик атанғандар да бар. Екінші топтағылар, сол мекеменің, сол саланың заңды тұлғасы болып табылатын «қызметсіз қызмет» істейдіндер. Бұлардың дені әлдебір мінезімен өкіметке жақпай қалған немесе таланты әлсіз, талабы зор, пәле іздеген қатардағы қызметкер. Олар ешқашанда қызметтен шығып қалмайды, оның есесіне, барлық мәліметті құпия түрде жеткізіп отырады. Былайша айтқанда, халық ауызындағы кәдімгі салпаңқұлақтар. Үшінші топ ең сүйкімсіз топ, яғни, жақын дос-жараның, араласың, ағайының. Олар тұрақты тыңшы емес, «қызық үшін» қызмет етеді. Айқын Нұрқатовтың: «Кешке жақын Мұхтарды пәлен мен түген қисайтып кетеді, оны таңертең ана адам барып қайта түзейді», – деген қанатты мысқылы соларға арналған. Бұл үш топ та мемлекеттік жазалау жүйесінің құрамдас ең өнімді, ең сенімді тетігі болып табылды. Соның ішіндегі ең қауіптісі, ең сұрқиясы кеше де болған, бүгін де бар, ертеңгі сықпыты да көмескіленіп көрініп тұрған соңғы топтағы «пәлен мен түгендер». Әсіресе идеологиялық майданда олардың адамдарға кесірі көп тиді. Атын атап тарихта қалдырғымыз келмейді. Бірақ солар араласқан тұсқа екпін бере баяндаймыз. Оларды біз де біліп, көріп жүрдік, қазір де әр кеңсеге бас сұғып жүргендердің сұлбалар солардың сарқыты. Шіркіндер, кез-келген дастарханның шетінен кетпеуші еді. Әлі де кете қойған жоқ. Біздің қатарластарымызда да «оқшантайлы оқпандар» болды, бірақ олардың «оқтаушысы мен дәрісінің» күші кеткен кез еді. Бірақ олар бұл ғадетін енді қара басы мен Абай айтқандай Жамантайдың Тезекбайының кәсібіне айырбастады. Яғни: Жамантайдың баласы Тезек деген, Екі үйдің ортсына безектеген. Досын келіп досына жамандайды, Шіркіндн ес болсайшы сезед деген! Демек, оларға әлі де ес кірген жоқ. Сол «пәленше мен түгеншелер» кейін кешірім өтініп, алдарынан өткен және олардың ұрпақтарының бетіне шіркеу түсіру – шындыққа жаны ашығандық деуге де жатпайды. Уақыт оларға өз үкімін шығарып үлгерді. Ал, әркім оқиға ілігінен «пәленшені» танып жатса ақтап ала алмаймыз. Өйткені бықсық әңгіменің біразы әлі өшкен жоқ. «Түгеншенің» арасынан: Но ненавистникам Шекспира Я был лишь только оттого, что был завистникам Шекспира И современником его, – дегендей (Л.Васильева), өзін-өзі жазғырып, мойындаса, талай шындық қалпына келіп, дүние көші ауған теңін түзер еді-ау. Осыдан жиырма жыл бұрын сол пәленше мен түгеншенің соңғы тұяқтары тірі кезде: «Ол үміт әлі ақталған жоқ. Ақталар ма? Оны, сол «пәленшелер мен түгеншелердің» ар-ұятына тапсырамыз»,– деп жазып ек. Тіл қатпады, қайта алаш ардагерлері ақталған тұста батагөй боп алдан шықты. Сондықтан да қазақтың екі ой алыбы – Мұхтар мен Сәбиттің бір-біріне деген пейіл-ықыласының кейде риясыз ашық болуы, кейде көлеңке түсіп отыруы заңды. Біздің ойымызша, ол үшін қос дегдардың бірін қаралап, екіншісін ақтаудың реті жоқ. Олардың әр қайсысы өзінің өмірлік мұратын, өнердегі ілхамын қорғады. Қазір: «Мұхтар мен Сәбит үнемі айтысып келді. Олар – бітіспейтін дұшпандар еді»,– дегенді жиі естиміз. Ал шындығында, Мұхтар Әуезов пен Сәбит Мұқанов бітіспейтін ашық та, «құпия да» дұшпандар емес-тін. Олар мінберге қатар шығып, ашық сөйлесті. Өйткені олар заман ағымындағы, уақыт екпініндегі өтпелі жайларды екі түрлі көзқараспен қабылдаған, алайда мақсаттары ортақ халықтық тұлғалар еді. Қысылған сәттерінде қол ұшын беріп, бір-бірін демеп отырған. Сондықтан да Мұхтардың өміріне көлеңке түсіріп, жүрегіне жара салғандардың әрқайсысының атын атап, түрін түстемей-ақ, халқымыздың тауып қойған «пәленше мен түгенше» деген емеуірін есімін пайдаландық. Қисынсыз қазымырлықтан, орынсыз алакөзділіктен арылып, ой желісінен адасып кетпес үшін жинақтап алдық. 2. Ашығын айтсақ, олар өздерінің қатар өткізген отыз жылғы ғұмырында бір-бірімен тіл табысуға ұмтылыпты. Соның бір кепілі – араларына салқындық түскен кезде өзара жазысқан хаттары. Хат жазушы – Сәбит. Барлық хаты Сәби Мәскеуден жолдаған. Соның ішіндегі ең маңыздысы – 1932 жылы Мұхтар түрмеден шыққаннан кейінгі Сәбиттің жолдаған достық сәлемі. Өзге-өзге, бұл ізгі тілек Мұхтарды ерекше қуантып, серпілткені анық. Өйткені, сол кезде Мұхтарға ауыр соққан жайдың бірі – ұзақ жылдар бойы өмірдің ащы-тұщысын татқан достарынан, пікірлестерінен көз жазып қалуы еді. Оның үстіне Ахмет Байтұрсынов сияқты рухани ұстазы, Жүсіпбек пен Мағжан іспетті абзал жандардың орынын кім баса алсын. Дегенмен де, өзге жазушылардың барлығы оны сыртқа тепті десек – шындыққа қайшы келеді. Соның ішінде он жылдай газет беттеріндегі мақалалары арқылы айтысып келген Мұхтар түрмеден шыққаннан кейін оған Сәбит Мұқановтың өзі жәрдем қолын созды. Сәбит ол кезде Мәскеуде оқуда болатын. Сонда жүріп Мұхтарға хат жазды. Өзге емес, тура Сәбит Мұқановтың достық көңіл бөлуінің маңызы ерекше болатын. Өйткені, Қаз АПП-тың көсемі болған Сәбиттің беделі үлкен және оның пікірімен өкімет те, өнер иелері де санасатын. Әрине, уақыт талабы, өнерге деген көзқарас өзгерді. Мұхтар да, Сәбит те «ет қызуымен» айтылған пікірлерінен қайтып, қателіктерін мойындады. Сәбит, Абайдың қаралаушысынан – насихаттаушысына, зерттеушісіне айналды. Мағжанды да, Мұхтарды да мойындады. Оған 1933 жылы 21-ақпанда Мұхтарға, 1934 жылы қарашаның екісі күні Мағжанға жазған хаттары дәлел. Екі хатта да Сәбит пікір таластыра отырып ойын ашық айтады. Біз осы кездегі саяси және әдеби ортаның жай-күйін толық білдіру мақсатымен хатты қысқартпай, сол қалпында келтіреміз. Және Мұхтарға тағылған айыптардың біразы осында қамтылған. Сондай-ақ, екі алыптың қарым-қатынасы жөнінде орынды-орынсыз, дәлелді-дәлелсіз айтылып жүрген қауесетті анықтау үшін де керек. Сәбит өз өмірінде үш рет Мұхтарға хат жазыпты. Соның ең біріншісі 1933 жылы 21-ақпанда Москвадан жолдаған хат: Каталог: repository -> history -> 24%20%D1%82%D0%BE%D0%BC.%20%D0%90%D0%BB%D0%B0%D1%88%20%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8B%20%D0%BC%D0%B0%D2%9B%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80 -> %D0%90%D0%BB%D0%B0%D1%88%20%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8B %D0%90%D0%BB%D0%B0%D1%88%20%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8B -> Тұрсын ЖҰртбай „Ұраным алаш! %D0%90%D0%BB%D0%B0%D1%88%20%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8B -> Халел досмұхамедов history -> Алматы: «Санат» баспасы, 2001. 480 бет history -> ҚазақТЫҢ ЖҮз романы. Оқу құралы. Құрастырып, баспаға дайындаған академик Рымғали Нұрғали. –Астана: «Фолиант», 2004. 456 бет. «Қазақтың жүз романы» %D0%90%D0%BB%D0%B0%D1%88%20%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8B -> Абай мектетебі %D0%90%D0%BB%D0%B0%D1%88%20%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8B -> Мағжанға Сәбиттен жүктеу/скачать 10,61 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|