Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!»
жүктеу/скачать 10,61 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- М.Әуезов: Бүгінгі тақырыпқа 10 пьеса жаздым.
- деді. Бұл екеуінің өкпелесуіне
- Мен борышымды өтедім,– деу болды Ғабеңнің ең соңғы сөзі. Ол соны айтты да орынынан түрегелді. Мұхаң сазарып үн қатқан жоқ.
- Дәл қазір келгелі жатыр еді, бірге кітап жазатын Қайнекей, Қалижандар сүйреп әкетті. Ғабит. 25/ІІІ 2 Мұхтар
- Романның бұл жақтарын қазір айтып жатудың керегі болмас деп, оқушының байқаған кем-кетіктеріне келсек, мыналарды айтқым келеді
- Бұл Құнанбай аруағын көтеріп тұр. Бұл жөніндегі екі ұсынысым бар
- VІ. Бұқара тобының жай-күйіне Абайдың бел шеше кірісетіні тереңдеп, ұлғая бастаған. Бірақ бір-екі нәрсе түзетуді керек ететін сияқты.
- VІ.Көп қыздың әңгімесі қоса өрілгендіктен роман еріксіз бір сұрауды тағы туғызады.
- 3.Үмітей де солай. Осылардан туатын бір сұрау – осыларды көзімен көріп отырып, түк істей алмаған, түк істемеген Абайдың алға сүйрер ойы қайда, істегені не
- Соларды алып тастап, не түзету керек деймін. 1)Ғабитқанның қызының бетіне айғыр шапқан биедей дегенін алып тастау керек. Орысшада бұл тым өрескел шығады (19 б.).
- 2)Абайдың Бекей, Шекей аулында «Топайкөкті» естігенде естен танып қалар халді аз ғана жеңілдеткен дұрыс болар. Идеялизм жабысып жүрер, әсіресе6 оған аян береді (34-36 б.).
- Қосылғанда осындай бірдемеге мұрындық болғалы тұр.
- 4.40-бетте азадаған асыра сілтеу бар (4 абзац). 5.57-58 беттерде Жиреншенің сақтығын, жақсы қасиеттерін қысқартқан дұрыс болар.
- 7.«Әнде» – Абай ауылдың сұлу көрнісін бәсеңдетіп, қасындағы қарашаның жай-күйінде көңіл қоя кетіңіз. Жұртты ескіге қызықтырады, ескіні дәріптейді дегендер осындайдан туады» (63-64 б.).
- 8.Марқабай, Құндыздың қатып қалғанын алып тастау керек. Екеуі де, кемпірімен үшеуі де сұмпайы екен, мінездері жата жабайы ғой. Мұның арты бұқара мінезін әдейі өрескел көрсетіптіге соғады.
- 9.Керімбаланың Оралбайға тіл үшін тістеп беруі жасанды мінез. Соншама әдемі сөзбен баса білген Керімбаланы көтермейтін іс.
- Соңғы кездегі бар жайды ескеріп, мүмкін бір ғана тұрғыдан қарап жазып отырған шығармын, менің оқушы ретіндегі қазіргі ойларым осы, Жолдас! Ғабит 17. ІІІ. 47»
М.Әуезов: Үлгермедім. Н.Н.Поспелов: Өкінішті, Әуезов жолдас. Сіздің еңбектеріңізді біз бағалап келеміз, алдағы уақытта да бағалайтын боламыз. Сіздің еңбектеріңіз сондай салмақты, сонымен қатар өкінішті жері де бар. Мен сіздің шығармаңызды орыс тілінде оқыдым, Мәскеудегі біраз адамдармен де кеңестім, олардың көпшілігіне жақсы әсер қалдырыпты. Өкініштісі, сіздің кейіпкерлеріңіз өзіне қарама-қайшы әсер қалдырады екен. Жұмысыңызды одан әрі жалғастырыңыз, жаңа көзқараспен қараңыз, мүмкін кейбір жерлерін қайта қарарсыз... Әуезовтің сөзіне келетін болсақ, оған үлкен талабымыз бар. Әуезов жолдастың қазіргі әдеби тақырыпқа қалам тартпауын қостауға болмайды. Сіз үлгі көрсетпегенде кім көрсетеді? М.Әуезов: Бүгінгі тақырыпқа 10 пьеса жаздым. Н.Н.Поспелов: Одан әрі жалғастыра беріңіз. Алайда бүгінгі күнге арналған ауқымды романыз жоқ, ал қазақ, орыс еңбекшілері сізден қазіргі тақырыпта үлкен роман күтеді. Сіз өзіңіздің уақытыңызды қазіргі заманға арналған роман жазатындай етіп реттеуіңізге тура келеді. Орыстарды да, қазақтарды да қызықтыратындай тақырыпты таңдағаныңыз дұрыс. Кеңес дамдарын ынтықтырып, жас толқынды тәрбиелейтіндей тақырып болсын», – деп нұсқау берді. Сырттай қарағанда «мәдениетті, жылы ықыласты тілек» ретінде көрінгенімен, мәскеулік «оқшантайдың» қорабынан шыққан идеологтың бұл «тілегі» соттың үкімінен кем болмады. Әр жиналыста айтылатын «тұрақты тапсырмаға» айналды. Бұл сөздің жазушыны мезі еткені сондай, өмірінің соңында басты кейіпкері етіп орыс, обком хатшысы Карповты алған «Өскен өркен» романын жазуға отырды, алайда аяқталмай қалды. Мұрағаттардағы деректер мен кейін жарияланған естеліктерден аңғарылғанындай, бұл тұста әдеби ортаның негізгі үш топқа бөлінгені анық аңғарылады. С.Мұқановқа қарсы М.Әуезов бастаған, Ә.Тәжібаев қостаған топтан оңаша Ғ.Мүсіреповтің, Ғ.Мұстафиннің дербес жақтаушылары даралана бастапты. Соңғы екі топ кімді қолдаса, соның жығасы жығылмай, тік күйінде қалатындығы байқалады. Бұл үрдіс өте қауіпті, екі жүзді қанжар сияқты саяси қаруға айналып бара жатты. Мұны қырағы көздер тез аңғарды. «Социалистік Қазақстан» газетінде үшеуін де түйреп өткен «Мен... Мен... Мен» деген кекесінді сын жарияланды. Соның ішінде Мұхтарға да ащырақ тұздық бұйырды. Сөйтіп, ел сенген үш тұлға да саясаттың қолындағы ойыншыққа айналды. Барған сайын М.Әуезовтің «саяси қателері» қоюланып, жеке пікірлер қорытындыға, ал қорытындылар саяси айыпқа ұласты. 1947 жылы 21 қаңтар күні «Қаз ССР ҒА-ның Тіл және әдебиет институтының қызметіндегі өрескел саяси қателер туралы» №39 қаулы шықты. Соған орай Ж.Шаяхметов өзінің сөзінде: «Ә.Мәметованың «Қазақ билерінің шешендік өнері» атты диссертациялық еңбегінде және «Қазақ әдебиетінің тарихының» (М.Әуезовтің жалпылай жетекшілігімен) бірінші томының қолжазбасында тарихтағы аса белгілі, халық бұқарасын тұншықтырушы Кеңгірбай, Қараменді, Шорман және сол сияқты ірі феодал-байлар мен билер халық данасы және халықтың қорғанышы ретінде марапатталады. Қазіргі аса ірі қазақ жазушыларының бірі, буржуазиялық-ұлтшыл идеяның жаршысы – М.Әуезовтің өткендегі кеңеске қарсы жүргізген әдеби қайраткерлігі принципті түрде нақты талқыланбады»,– деп біраз «салмақты айып» таққан болатын. М.Әуезовтің көңілін қалдырған Ғ.Мүсіреповтің сол мәжілісте хатшының пікірін қостай, ұлтшылдықтың тамырына балта шаба отырып сөйлеген сөзіндегі: «Алайда, Жазушылар одағы тарапынан ұлтшылдықпен күресу барысында кеткен өрескел қателер мен үлкен кемшіліктерді Қазақстан компартиясы Орталық комитетінің соңғы шешімі орынды көрсетіп отыр. Егерде, біз өзімізге өзіміз сын көзімен есеп берсек, өкінішке орай, біз ұлтшылдықпен күресе отырып, сол ұлтшылдықтың жандануына жағдай жасаппыз... Қазақстан Жазушылар одағы бір уақытта ұлтшылдықпен күресе отырып, оның жандануына жағдай жасауы кездейсоқтық па? Жоқ, бұл кездейсоқтық емес. ... Екіншіден, бұл пайда болып келе жатқан топшылдықтың отын қоздырудың жасырын амалы, егерде топшылдық жоқ болса, оны қолдан жасайды! ... Әуезов жолдастың соңғы жылдардағы ұлтшылдық сарындағы қателері, сөз жоқ, оның өткендегі идеялық тұрақсыздығымен, адасуларымен тығыз байланысты. Басқа ешкім емес, Әуезов жолдастың өзі әдебиетшілеріміз бен ғалымдарымыздың ішінде ең бірінші рет халықтың зұлым жауы Кенесарыны жер-көкке сыйғызбай дәріптеп, аспанға көтерді»,– деген зілі ауыр айыптаулары болатын. Мұндай қыздырмадан қалыс қалу, еруліге қарулы көрсетпеу өзіңнің «жаулығыңды мойындаумен» пара-пар. Сондықтан да «жанр заңына байланысты» М.Әуезов те мінбеге көтерілді. Ол енді жоғарыдағы ұлтшыл-идеясыз жазушылардың қатарына Ғ.Мүсіреповтің өзін де «қыстырып» жіберді. М.Әуезов: «Идеология майданын, әсіресе, әдебиетімізді зиянды әрекеттерден тазарту туралы мәселе қазір барынша батыл қойылып отыр. Буржуазияшыл ұлтшылдық тарихи прогресске, халқымыздың өткендегі тарихына қарама-қарсы. Біздің халқымыздың өзінің өткен замандағы тарихында Шоқан, Абай, Ыбырай сияқты ұлдары болғанын мақтан етеді. Халқымыздың бақытына қарай олар ұлтшылдық адасудан аулақ болды, өз халқының келешегін орыс мәдениетінен, орыс халқымен достасудан көрді. Ал панисламистер мен пантүркистерден бастап алашордашыларға дейінгі ұлтшылдар тарихи прогресске улы зардабын тигізумен болды. Қазіргі совет жағдайындағы ұлтшылдар да сол жат идеяны бүркемелеп өткізуге тырысып бақты. Ұлтшылдықтың бір түрі өткен заманда болған кейбір тарихи адамдарды халық қамын жеген патриот етіп көрсетуде. Сондықтан, біз тарихи тақырыпқа жазылған шығармаларды қайта қарап, оларды бүгінгі күннің тұрғысынан әділ бағалауымыз керек. Бұл ретте драматург Ғабит Мүсіреповтің «Ақан сері – Ақтоқты» пьесасын атауға болады. Бұл пьеса орыс халқына жаны қас болған, панисламист ақын Ақан серінің өмірінен алынған. Ал Ақан сері орыс шаруаларының қазақ жеріне орналасуына, қазақ кедейлерінің олармен араласуына барынша қарсы болған, кейде патшадан үміт күтіп, түңілгенде Бұқараға, Түркияға көшуді аңсаған, халықты соған үгіттеген адам. Ақан сері өзінің творчествосында, поэзиясында, музыкада жекелік сарында, эстетизм бағытында болды, халықтан, халық өмірінен аулақтанды. Біз бұл қателердің бетін тереңірек ашып, мұндай адамдардың творчествосын, өмірін таптық тұрғыдан қарап бағалауымыз қажет»,– деп Ғ.Мүсіреповтің орнына Ақан серіні жазғыруға дейін барды. Әрине бұл ақыл-ойдың шешімі емес, амалсыздықтың, «суға кеткен тал қармайдының» жанталасы. Сәбит пен Ғабит қатар шығып, екеуінің өзін ортаға тықсырғанына көрсеткен азуы, батырған тісі еді. Қарама-қарсы пікірде сөйлеген пікірлердің бәрін тізіп шығу мүмкін емес. Әсіресе, стенограммалардағы сөздердің тұздығы ащы, қыжырынуы басым. Тіпті бет жыртысуға барған жағдайлар да кездеседі. Оның барлығын тізіп шығу біздің міндетімізге де жатпайды. Ресми сипат алған пікірлерге ғана тоқталдық. Мұның түбі жақсылыққа әкелмейтінін зиялылардың бәрі де жақсы білді, біле тұрып, өзіне бөлінген саяси сахнадағы ролін ерікті-еріксіз ойнауға мәжбүр болды. Мысалы, осы сөзінде Ғ.Мүсірепов өзінің «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» пьесасындағы қателіктерді тізіп шығып, оны түзетуге уәде берді. Сол қателіктерді Ғ.Мүсірепов шынымен қате деп мойындады ма, түзетілді ме?!. М.Әуезов те уәде берді және өзгертті. Ал одан шығарма ұтты ма, ұтылды ма? Көтібардың – Басыбар, Жиреншені – Қалша деуден шығарманың мазмұны, идеясы өзгерді ме? Сәбит Мұқанов өзінің шығармаларын қайта парақтаған да жоқ. Демек, бұл майдан – көркем әдебиет үшін ашылған майдан емес, топшылдықты қоздыра отырып жоқ ұлтшылдықты «әшкерелеу», сөйтіп, тұлғаларды үрей құрсауында ұстау науқанына айналды. Мұны М.Әуезов қана тап басып ашық айта алды: М.Әуезов: «Сәбиттің бойында қалыптасқан қате түсінікті айта кетуім керек. ... Егерде әдеби шығармада қате кетсе, оның әдеби қате екенін ... түсінбей, мұны автор қасақана істеп отыр деп айып тағады. ... Қазақ әдебиетінің төселген шебері нақты мәселеден бастамай, дөрекі сөйлеп, автор бұл зиянды мәселені саналы түрде қайта көтеріп отыр – дегісі келеді. Орыстарда: «Дауысың қалай шықса, жаңғырық та солай шығады» («Как аукнется, так и отклекнется») – деген мәтел бар, ендеше ол маған қандай саяси айып тақса, мен де оған тура сондай жауап беремін»,– деген мағынада жауап берді. ... және Сәбиттің жанына батыра сөйледі. Өкінішке орай, олар «жайланып отырып» сөйлесе алмаған сияқты. Ғабит Мүсірепов те ара ағайын бола алмады. Қайта ол түйіншік шиеленісе берді. Әуезов пен Мүсіреповтің оңаша үйде өткен әйгілі талқыласуы тура осы күндері өтті. Әлжаппар Әбішев: «Ол 47-жылдың көктемі еді. Бұл кез Мұхаңның Ғабеңе катты өкпелеп жүрген кезі болатын. Күндердің бір күнінде Мұхаң телефон соқты. Ол кісінің бір әдеті біреумен өкпелесе қалса оның фамилиясын айтатын-ды. Амандық сұрасудан кейін, сол әдеті бойынша: «Ана Мүсіреповтің менімен кінәласқысы келеді екен, мен оған сенің алдыңда ғана кінәласамын дедім. Сені қалаған себебім...»,– деді де, менің астыма бүкіл қазаққа жететіндей бір қалың көпшікті қойып жіберді... Қойшы, Ғабең де телефон соқты... Мен Мұхаңа телефон соғып, қашан, қайда кездесетінімізді сұрап едім: «Ертең кешкі сағат сегізде маған келіңдер деді»,– деді. Біздер айтылған кезде бардық. Барсақ Мұхаң кабинетінде жазу столының басында отыр екен. Ғабең оның қарсысындағы креслоға отырды да, мен екеуінің жүзін бірдей көріп отыру үшін бүйірде тұрған диванға барып жайғастым. Жазу столының үстіндегі шам жанбай тұр екен. Ғабең соны жөндемек болып тіпкі тетігін айналдыра бастап еді, Мұхаң: «Қолыңнан келмеске әуре болып қайтесің, онанда сөзіңді баста»,– деді. Бұл екеуінің өкпелесуіне себеп болған жай: Ғабеңнің сол жылдың бас кезінде Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің бірінші секретары Жұмабай Шаяхметов баяндама жасаған қалалық бір үлкен жиналыста Мұхаң туралы сөйлеген қатаң сөзі болатын. Бұл екі алыптың дәл осы тұста кездесулерінен мен екі асқар таудың соқтығысын көретіндей сескенген едім, көргенім күткенімдей болып шықты. Оның мынадай екі түрлі себебі бар». Сол тұста қазақ тарихы, қазақ эпосы, қазақ драматургиясы, оның ішінде, Кенесары, «Хан кене», «Қара қыпшақ Қобыланды» пьесалары жаппай сынға алынды. Тіпті тілшілер де араласып, Маррдың тіл ғылымындағы «ой ағымына» қарсы науқанның қызған кезінде М.Балақаев сияқты ғалымдар «Абай» романындағы сөйлем құрылымдарының қазақ тілінің заңдылығына қарсы құрылғаны туралы мақала да жазды. Оған М.Әуезов әр жазушының стилі болады, менің ойым ауыр, бар көркемдік салмақ лирикалық ырғақ пен ой екпініне құрылады, сондықтан да бұл жазушының кемшілігі емес, ерекшелігі – деген мағынада жауап берді. «Асыл нәсілдер» пьесасын Ш.Аймановқа одақтың төралқасының отырысында оқыттырып алып, С.Мұқанов, Ә.Әбішев, М.Иманжанов талқыға салып, репертуарға қабылдамай тастады (392 іс). Ә.Әбішев (сонда): «Ол кісі соғыстан кейінгі жылдардың бірінде «Асыл нәсілдер» дейтін әлсіздеу пьеса жазып еді де, оны театр дайындап жатқан кезде сапарда жүрген Мұхаңның келуіне қаратпастан тоқтаттырған едім. Ол үшін Мұқаң маған өкпелеген-ді. Есіме сол түсе кетті де «Асыл нәсілдің» кезінде де біздер осы кездегіміздей жақсы едік қой. Егер мен қателескен болсам, қазір ақ дегеніңіз – алғыс, қара дегеніңіз – қарғыс, неге қойғызбайсыз?»,– дедім. Осымен менің жауабым да біткен-ді». Мұның барлығы М.Әуезовтің жүрегін тілгілеп жатса да, «саяси айыптан» аман болған соң, салыстырмалы түрде қалыпты қабылдады деп айтуға болады. Оның үстіне «Асыл нәсілдер» оның шығармашылық өмірбаянындағы заман тақырыбына жауап беру ниетінде туған өтпелі ғана дүние екенін қаламгердің өзі де, өзгелер де білді. Ә.Әбішев: «Біріншісі: өзі кінәласуға барып отырған Ғабең сол жиналыстағы қатал позициясынан қайтпауға бекініп Мұхаңның тағдыры үшін оның өзімен айтысуға барыпты. Бүгінгілер үшін қайталап айтайын, ол Мұхаңның тағдыры үшін оның өзімен айтысуға барыпты. Оның ойынша: Мұхаң сақтанбаса, өзгелеріміз сақтандырмасақ, одан айырыламыз. Одан айырылу – Абайдан да айырылу. Егер қазіргі бетінен қайтпаса, халықты осындай апатқа ұшыратушы – Мұхаңның өзі болуы мүмкін. Ғабең сөзді осылай бастады. Екіншісі: Мұхаңның өмірінің соңғы кезінде де өз бойынан өзі тапқан, бірақ түгел жоя алмай кеткен бір қыңырлығы... Егер авторымен жақсы болса, оның жаманы да жақсы. Ал өзімен араз болса, оның жақсысы жаман болатын.
– Мен борышымды өтедім,– деу болды Ғабеңнің ең соңғы сөзі. Ол соны айтты да орынынан түрегелді. Мұхаң сазарып үн қатқан жоқ. – Шалдар-ай, шаршаттыңдар-ау,– деп мен де түрегелдім. Шынында да мен қатты шаршадым. Өмірімде Мұхаңның үйінен күрсініп шыққаным сол күнгі түн болды. Мұхаңның бұл қыңырлығы кейін «Абайдың» екінші кітабына салқынын тигізе жаздады. Өйткені бұл екеуінің араздығын пайдаланатындар арамыздан біраз табылатын» (Айтпай кетті демесін арттағылар.А. 2007, 237-238 бетер). Осы мерзімде Ғ.Мүсірепов «Абай» романының екінші кітабі туралы пікірін М.Әуезовке хат арқылы жолдапты. Хаттың мәтінінен ешқандай ішкі ырғасу байқалмайды. Сондықтан да бұл жоғарыдағы ырғасудан, іштегі «дерттері» айыққаннан кейін жазылды ма екен деп болжауға болады. Сөз арасындағы «өзім келіп ... біліп қайтармын» деген еркіндік соған сендіреді. Сондықтан да ешқандай түсініктемесіз ұсынуды жөн көрдік. «Мұхтар! «Абайдың» екінші бөлімін уәде еткен күндерде-ақ оқып шығып, ойымды түйіп едім. Дәл сол кезде тынышыңды алмайын деп, жібермедім. Енді отыра береміз бе, іс керек қой, жіберіп отырмын, оқып шық та ойлана бер. Бір оқып шыққан кісі мен жазып шыққан кісінің өз сезінуі қабыса қоймайтыны белгілі де, заңды ғой. Өзім келіп нені теріс, нені дұрыс көрдің, біліп қайтармын. Дәл қазір келгелі жатыр еді, бірге кітап жазатын Қайнекей, Қалижандар сүйреп әкетті. Ғабит. 25/ІІІ 2 Мұхтар «Абайдың» ІІ-кітабы туралы мен әзірше мынадай қорытындыға келдім: Абайдың қоғамдық көзқарастарының кеңейіп, тереңдеу көрсетіліпті. Романның бұл бөлімі жаңа тыңды көтереді екен. Ал ел тұрмысы мен ел қарым-қатынастарын көрсетуде І-бөлімнің ізімен келе жатқандай. Жаңадан қосылған қоғамдық, елдік өзгешеліктері аздау сияқты. Тұтас алғанда романның бұл бөлімі де көркем, мағыналы, ойлы. Романның бұл жақтарын қазір айтып жатудың керегі болмас деп, оқушының байқаған кем-кетіктеріне келсек, мыналарды айтқым келеді: І.Романның ең басында Құнанбайдың қошаметі әлі басымдау екен. Зорлықшыл, озбыр, айналасын түгел жайпаған Құнанбайдың бар қылығы ешбір өтеусіз, бір жола кешілетіндей. Ол (Мекеге) аттаннарда жиналған үлкен топтың Құнанбай аруағына қошамет көрсетуден басқа, түк мінеу-сынау, кекесін дегендері жоқ. Бұл Құнанбай аруағын көтеріп тұр. Бұл жөніндегі екі ұсынысым бар: 1) Әкелік-балалық жөнімен әкесінің аттануына кірбіңсіз араласып жүрсе де, Абайда ішкі бір наразылықтың, күле қараудың салқыны да болса деймін. Құнанбайдың қажыға аттануын Абай үлкен жанның өзін-өзі тоқтатуы деп сыйламай – заманы өткендіктен құлауы, тұғырдан түсуі деп күле қарағандай. Сонымен бірге жаңа заманның жаңа тілегі барлығын, оған орай өз міндетін де аша отырса деймін. Ең болмағанда автордың өз аузынан Құнанбайды қыжырата отыратын кезі жеткен сияқты. ... Ұлжан, Мәкіштер оқушының құрметтей, күтіп отыратын күәнәсіз жандар ғой. Солар арқылы Құнанбайға бүйрек бұрғызбау керек. 2.Құнанбай аттанарда ту бар қалың топ қошаметші болса, оған орай қалың бұқарадан әртүрлі сын-сықақ ете сұраулар болып, шырықты бұзу керек. (Мысалы, Дәркембай, Көгедай, Қияспай бастаған тобырдың Құнанбайда кеткен есесі көп, соны араға әкеп бір салса артық болмас еді). Әйтпесе, Құнанбай істеген қылықтың қайсысына болса да жұрт қошамет жасай беретін, мүлгіп, мойын ұсынатын, түгел қостайтындай көрінеді. Құнанбай өзіне де ендігі әрі жанға тисетін сөз бермеу керек (5-22-160 б.б.). 3.Құнанбайды өз аузыңнан суреттегенде де енді сараңдық көрсететін, міней сөйлейтін шақ дер едім. Сондықтан Құнанбай қатысатын жерлерді түгел бір сүзіп өткенің жөн дер едім. Мұның керектігін айтып жатудың керегі жоқ. ІІ. «Әнде» бөлімінен бір ыңғайсыз қорытынды шыққалы тұр ма деп қалдым. Ол: Біржанның бар әні екі ай бойы қасында жүргендердің бәріне бір-ақ сілтеу берген: қызға-жігітке ұмтыл, жігітке – қызға ұмтыл деген. Балбаланы құшақтап – Базарәлі, Керімбаланы құшақтап – Оралбай, Үмітейді құшақтап – Әмір кетеді. Қолына қыз түспеген Әкімқожа да бір қызды іздеп шауып кетеді. Сонымен Біржан әнінің осы бір нәтижесін мақұл көрмедім. Екінші Біржан әндеріне өзің де тек қана лирикалық жақтан баға беріп, оқушыны осыған ұйытады екенсің. Бұл Біржанды да, Абайды да кішкене бір саладан шығармай тастайды ғой деймін. Әр түрлі асыл сөзбен бағаланғанда да, қорытынды жалғыз осыған соға беріп тұрған сияқты. ІІІ. Үмітей мен Әмірдің арасындағы романға мен ұнатпай қараумен қалдым. Бұл «Қаракөз» бен «Хан Кене» де бірінде басым, бірінде жұқалау келетін бір жай ғой. Аға мен қарындас арасының ғашықтығы ақынның құлай жақтайтын, дастан ететін жайы емес қой деймін. Бұл күйінде мен Құнанбай жағындамын... Не бұлардың арасы ашыла түссін де, не алып тастау керек. Әсіресе «Қаракөздегі» желімен келетіндігі көп әңгімеге мұрындық болады. Алып тастау керек дегенге дейін баруым, оның алдында осыған ұқсас өрістейтін Керімбала мен Оралбай оқиғасы бар. VІ. Бұқара тобының жай-күйіне Абайдың бел шеше кірісетіні тереңдеп, ұлғая бастаған. Бірақ бір-екі нәрсе түзетуді керек ететін сияқты. 1) «Тентек ояз» келгенде Абайға еріп баратын бір топ тобырдың қимылы билердің дүре жегенінен басталмай, өз тілектерінен тұрғаны дұрыс. Мүмкін Абайдың өз күткенінен әрірек шығып, Абайды да таңдандырар, ой салар. Бұл күйінде билердің тасы мен тентек ояздың тентек мінезіне орай ғана бір қимыл болып қалып тұр. Екінші, Абай дүрені дәл сәтінде пайдалансада, ішкі көздегені ол емес болу керек. Абақтыда жатқандар бұқараның жанашырлары болса, дүре жеп жатқан би емес, Базарәлі болғаны дұрыс дер едім. Абайдың жаны ышқынатын себебі де сондықтан болса. 2) Базарәлі, Балағазы тобы бұқара тілегінің жоқшысы болатын тілегі бар еді. Қазір ол жағын жауып қойыпсың. Базарәлі баяғы былығымен жүреді, босқа айдалып кетеді. Оралбай ұры, жолбасар болып кетеді. Дәркембай өсе алмайды. Сонда Абай маңына жиналып, қоғамдық күреске қатынасар бұқара жағы тіпті жалаңашталып қалған. Мен тым болмаса Базарәлінің басын арашалап, айдауға кеткенде бұқара тілегімен кеткенін дұрыс дер едім. V.Абайдың болыс сайлауына, ел дауларына қатынаса беруі әр кезде алға сүйрер бір тілек көзімен екендігі айқындала түспесе, бұл күйінде кейбіреуі орынсыз сияқты. Мысалы, Салиқаның дауында төбе би болуы, қалың малды бес есе етіп қайтартып бергізуі, Абай бойын өсіретін елеулі іс емес қой. Абай әйелдің мал орнына сатылатынына қынжылса, Салиқаға төніп келе жатқан зорлыққа қарсы болса, ол түснікті. Бірақ таза би болып шығуы орынсыз. Оны Асылбекке-ақ беріп, қыз басына бостандық әперіп, мал дауына құлақ салмай-ақ кете берсін дер едім. VІ.Көп қыздың әңгімесі қоса өрілгендіктен роман еріксіз бір сұрауды тағы туғызады. 1.Салтанаттың бостандығына Абай түк айтпайды. Ең болмаса қынжылмайды да. Ер қыздың тағдыры Абайды ойландырған да жоқ. Жәрдемсіз қала берді. 2.Керімбала да босата алмайды. 3.Үмітей де солай. Осылардан туатын бір сұрау – осыларды көзімен көріп отырып, түк істей алмаған, түк істемеген Абайдың алға сүйрер ойы қайда, істегені не? VІІ. Абай кім екендігі жайында әлі ойланған жоқ екен. Ақындығы анда-санда бір жарқ етіп қалып отырғаны рас. Бірақ, Абай өзін өз заманының ілгері тілегі үшін күресуді парыз санаған адам екендігін айқын көрсетуі керек. Ақындығы сол тілегіне керекті көп құралдың бірі сияқты. Енді тізгін, шылбырын жинап ап, қомданған адам болуы дұрыс дер едім. Соларды алып тастап, не түзету керек деймін. 1)Ғабитқанның қызының бетіне айғыр шапқан биедей дегенін алып тастау керек. Орысшада бұл тым өрескел шығады (19 б.). 2)Абайдың Бекей, Шекей аулында «Топайкөкті» естігенде естен танып қалар халді аз ғана жеңілдеткен дұрыс болар. Идеялизм жабысып жүрер, әсіресе6 оған аян береді (34-36 б.). Қосылғанда осындай бірдемеге мұрындық болғалы тұр. 3.Әйгерімнің Тоғжанға сырттай ұқсауына қосылмас едім. Ол Абайдың көңілінде ғана ұқсап шығып, шын көрінісі басқа адам болса, қызық болмай ма? 4.40-бетте азадаған асыра сілтеу бар (4 абзац). 5.57-58 беттерде Жиреншенің сақтығын, жақсы қасиеттерін қысқартқан дұрыс болар. 6.59-бетте Ұлжанның көп қатын алуға қарсылығы Абайды еріксіз мойындатар, еріксіз ойына қонар сөз ғой. Ұлжанға мұндай сөз берілсе, Абайды мойындату үшін берілуі керек емес пе? Бұдан кейінгі сезім сөздері Ұлжанның айтқанын баса алмай, Абайды ақтай алмай тұр. Меніңше Абай бұл сөздерді істерін істеп алып, естісін, дұрыс іс деп ұғынсын. 7.«Әнде» – Абай ауылдың сұлу көрнісін бәсеңдетіп, қасындағы қарашаның жай-күйінде көңіл қоя кетіңіз. Жұртты ескіге қызықтырады, ескіні дәріптейді дегендер осындайдан туады» (63-64 б.). 8.Марқабай, Құндыздың қатып қалғанын алып тастау керек. Екеуі де, кемпірімен үшеуі де сұмпайы екен, мінездері жата жабайы ғой. Мұның арты бұқара мінезін әдейі өрескел көрсетіптіге соғады. 9.Керімбаланың Оралбайға тіл үшін тістеп беруі жасанды мінез. Соншама әдемі сөзбен баса білген Керімбаланы көтермейтін іс. 10.231-бетте Салтанатқа, одан кейін Тоғжанға Абай көңілін аудармай-ақ қойыңыз. Салтанантқа бұл үлкен жәбір. Ол Тоғжанмен кездесудің бар сұлулығын жояды. Іштегі от лапылдай берсін, Абай сабыр тапсын. Ол кісінің еркектік мінездері онсыз да жеткілікті. Өзгесі кешірілседе аз болмас. Соңғы кездегі бар жайды ескеріп, мүмкін бір ғана тұрғыдан қарап жазып отырған шығармын, менің оқушы ретіндегі қазіргі ойларым осы, Жолдас! Ғабит 17. ІІІ. 47» Хаттағы айтылғандардың барлығы да жанашыр сөздер. Құнанбай Мекеге аттанар тұста Дәркембай мен Қиясбайдың құн даулауы туралы ұсынысы қабыл алынып, кейін өзгеріс енгізді. Ал: «Соңғы кездегі бар жайды ескеріп» деген емеурінін: бірінші екеуара әңгімені мекзеп отыр, екінші, Құнанбай бейнесі мен «федализмнің салтанатын сүйсіне жазды» дегенді астарлап жеткізген деп түсінуге болады. Бірақ бұл да 1:2-нің, 2:1-дің ойнақы ойынын тоқтата алған жоқ. 10.
Енді іске идеологтар қосылды. Қазақстан К(б)П Орталық комитетінің 1947 жылғы «Қазақ ССР Ғылым Академиясы Тіл және Әдебиет институты жұмысындағы өрескел саяси қателіктер туралы» қаулысына орай академик Сақтаған Бәйішевтің «Профессор М.Әуезов өткендегі қателерінің шырмауында» атты әшкерелеуші мақаласы «Социалистік Қазақстан» газетінде жарияланды. Бұл мақаланың бірыңғай жүйелі түрде нығыздалып, айып тағуға құрылғандығы сондай, одан іріктеп сілтеме алудың өзі мүмкін еместей және мұнда М.Әуезовке осы уақытқа дейін тағылып келген, алдағы уақытта «ащы сыбаға» болып тартылатын «өмір дәмінің» талқысы сызылап берілгендіктен де, оны бөліп, жармай тұтас беруді жөн көрдік. Негізгі мақсатымыз – алаш идеясының жанышталуын деректер мен құжаттар арқылы әшкерелеу болғандықтан да, бұл еркіндігімізді зиялы да аңғарлы оқырман түсінер деген үміттеміз. Сонымен... С.Бәйішев, «Профессор М. Әуезов өткендегі қателерінің шырмауында»: «Қазақстан К(б)П Орталық комитеті жақында ғана «Қазақ ССР Ғылым Академиясының Тіл және әдебиет институтының жұмысындағы саяси өрескел қателер туралы» арнаулы қаулы алды. Бұл қаулыда Тіл және әдебиет институтының идеология жұмысындағы аса маңызды мәселелер жөнінде марксизм-ленинизмнің негізінен ауа жайылғандығы атап көрсетілді. жүктеу/скачать 10,61 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|