Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!»
жүктеу/скачать 10,78 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Біз алысқа қарауымыз керек, яғни, Абайдың және оның шәкірттерінің қателігін біз қателік емес, қарама -қайшылық есебінде қарастырғанымыз жөн.
- Ғылымға қарсы, маркстік ілімге қарсы деп танылған буржуазиялық сана ағымы теориясы негізінде жасалған бұдан асқан тұжырымның болуы мүмкін емес.
- Мұны өзге де авторлар қайталап көрсетті.
- XVIII ғасырдың 30-жылдарында Кіші жүздің қазақтары өз еркімен Россияның кол астына қарап, Қазақстанның Россияға қосылу процесін бастады. Бұл процесс XIX ғасырдың 60-жылдарында аяқталды.
Біз кезінде үнсіз ғана бас изеп, бұл айтылған сындар зар заман ақындарына ғана қатысты деп есептеп, Кенесары мен оны жырлаушыларды айналып өтіп кеттік. Сондықтан да, бұл зиянкестікті сезіне отырып, оның тамырын анықтай отырып, оны түбірімен жұлғымыз келсе, онда жоғарыда аталған барлық қателіктерді ашып көрсетуге тиіспіз. Біз алысқа қарауымыз керек, яғни, Абайдың және оның шәкірттерінің қателігін біз қателік емес, қарама-қайшылық есебінде қарастырғанымыз жөн. Мен 1939 жылдан бергі еңбектерге тоқталдым. Бұған жоғарыда өзім айтып өткен бірінші томнан басқа (менің редакторлығыммен шыққан) мына еңбектер кіреді: ж.Исмаиыловтың оқулықтары, мақалалары, баяндамалары, профессор ж.Жұмалиевтің 1941 жылдан бастап 42, 43, 46, 48, 49 және 50-жылдары басылған оқулықтары, ж.Марғұланның мақалалары, ж.Мұқановтың «Очерктер» кітабі, Жұмалиевтің Мұқановпен, Ғаддуллинмен, Кәрібаевпен, Оқу министрінің орынбасары Ә.Шәріпован бірігіп жоғары оқу орындарына арнап дайындаған ХІХ ғасыр әдебиеті туралы оқу программалары жатады. Жұмалиев жолдастың ХІХ ғасыр әдебиеті бойынша дайындаған, 1941 жылдан бері үзбей басылып келе жатқан оқулықтары мен программаларында бір ғана бағыттағы табанды баяндауға, тек Кенесарының жыршыларын әспеттеп, мадақтауға жол берілген. Досқожа мен Нысанбайды басқа көтере бағалау орын алған, ал ХІХ ғасырда өмір сүрген бұл екі ақын, жоғарыда айтып өткенімдей, Кенесарыны әсірелей жырлаудан басқа соңына ештеңе қалдырған жоқ, оларды жақтау – Кенесарыны мақтау болып шығады. ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетіннің тарихы бойынша педагогикалық жоғары оқу орындары мен мұғалімдік институттарға арналған 1948 жылғы программасында ж.Жұмалиев Нысанбай туралы 1941-42 жылы шыққан оқулығындағы пікірді сөзбе-сөз көшіріп беген: «Соңғы дастанда (әңгіме Нысанбайдың «Кенесары – Наурызбай» дастаны туралы) Кенесары мен Наурызбай бастаған көтеріліс оқиғасы көрініс тапқан. Дастандағы Наурызбай, Бұқарбай, Бұғыбай, Ағыбай образдарын тұлғалай сомдаудағы шеберліктері ...», – деп одан әрі жалғаса береді. Автор өзінің осы ұстанымын 1949 жылы шыққан «Қазақ әдебиетінің» І бөлімінде бұдан да сорақы қателікпен бекіте түседі. Сол басылымның 144-бетінде Ломоносов, Қарамзин және Пушкин жөніндегі Белинскийдің пікіріне сондай бір орапайсыздықпен сүйене отырып: «Біз Бұқарды жазба әдебиетіміздің басы дегенде, біз Бұқардан бастап Абайға дейін үзілмей жалғасқан өзекті байланыс бар деп тұжырымдаймыз. Бұқардан кейін аса көрнекті Дулат, Махамбет, Шернияз, Нысанбай, Шортанбай, Мұрат сияқты т.б. ақындар оның дәстүрін жалғастырған», – деп жазады. Демек, Абай мен Махамбет феодалдық хандықтың жыршысы Бұқармен, Нысанбаймен бір қатарда тұрғаны ма, мұнан да өткен сорақысы, оларды Шортанбаймен, Мұратпен қатар қояды, одан да өткен сорақылығы, мұны: олар реакциялық бағыттағы, халық мүддесіне жау ақындар – деп ҚК(б)П Орталық Комитеті шешім шығарғаннан кейін жазып отырғандығы. Ғылымға қарсы, маркстік ілімге қарсы деп танылған буржуазиялық сана ағымы теориясы негізінде жасалған бұдан асқан тұжырымның болуы мүмкін емес. Сонымен қатар, Кенесары мен Нысанбай және өзге де ақындар жөніндегі ж.Исмаиыловтың еңбектерінде үлкен әрі өрескел қателер жіберілген. 30-жылдардан бастап жолд.Исмаиылов өзінің мақалаларында, кітаптарында, баяндамаларында Кенесарының ең белсенді насихатшысына, әспеттеушісіне және мадақтаушысына айналды. Бұл аздық еткендей, ол халық ақындары мен жазушыларға Кенесарыны бұрынғыдан да бетер әспеттеуге ықпал етті. Жолдас Мұқановтың «ХҮІІІ және ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті тарихының очерктері» атты кітабінде де өрескел қателер өте көп. 20-жылдардың басында Кенесарыға дұрыс баға берген ж.Мұқанов ертегілердегі сияқты таңғажайып және түсініксіз трансформацияларды басынан кешіп, нәтижесінде Кенесарының қас дұшпанынан ашық жақтаушысына айналып шыға келді. Енді, тарихи шындықты, яғни, әділетті қалпына келтіру үшін 1934 жылғы, жоғарыда аталып өткен «Очерктер» мен «Хрестоматияға» енгізілген Кенесары мен Нысанбай туралы мақалалардың басты авторы болып табылатын өзімнің мақалама қысқаша тоқтала кетейін. «Хан Кене» пьесасында жіберілген қателіктен кейін мен сол кездегі кеңес ғалымына тән ұстанымға көштім. 1934 жылы құрастырылған ХІХ және ХХ ғасыр ақындарының «Хрестоматиясында» Нысанбай туралы мен: «Нысанбай сол жолды таңдап алды және өзінің жырын жоқтауға айналдырды. Бұл жоқтау Нысанбайдың таптық тегі мен ұстанған бағытын анықтайды. Ол хан билігін бөліскен адам емес. Бірақ ханның көңілінен шыққан бағынышты адамның сөзі. Ол – әміршінің алдында жұбату, көңіл аулау мақсатында мақатау мен мадақтау жырын айтқан жырау. Ол ханның көңілінен шығуға тырысты, билеуші үстем таптқа қызмет етті», – деп (11-бет) жазыппын, ал 1934 жылғы Кенесарының өзі туралы «Очерктің» 31-бетінде: «Барлық ашық мақсат – Кенесарының жеке басының хандығын, тағын, даңқын қорғауға келіп тоғысады, міне, осындай да кезең өткен, Кенеге жақын батырлар мен билер тобы да өздерінің билігін нығайту үшін мұны қолдаған», – деп жазыппын. Міне, менің осы еңбегімді ж.Жұмалиев өзінің кейінгі оқулықтарында бірнеше рет сынаған болатын. Жолдастар, ж.Жұмалиевтің сол оқулығының 22-бетіндегі мына пікірге назар салуларыңызды өтінемін. Онда кітаптың атын атамай, бағдарлама мен хрестоматияны құрастырған автордың позициясын: «Ол материалдарда халықтық көтерілістің маңызы, халықтың басын біріктірген бұқараның тәуелсіздік жолындағы күресі, халықтың басын қосып, осы көтерілісті ұйымдастырған, жетекшілік еткен Кенесарының орыны анықтап көрсетілмеген, қозғалыстың прогрессивті мәні жайдақтатылған», – деп сынаған. Мұны өзге де авторлар қайталап көрсетті. Міне, мен Кенесары мен Нысамбай туралы 1934 жылы жазған соңғы мақаламнан соң 1947-1948 жылдарға шейін, қашан «Қазақ әдебиеті тарихының» бірінші томына редактор болғанша үндемей жүрген кезде осындай да оқиғалар болды. Ал ж.Жұмалиев Нысанбай туралы ғана емес, сонымен қатар Бұқар, Шортанбай, әсіресе, Мұрат туралы бұрынғы өрескел қателіктерін ҚК(б)П Орталық Комитетінің шешімінен кейін де жалғастырып келеді. Бұл қателіктер мынадан көрінеді, ж.Жұмалиев жолдас ҚК(б)П Орталық Комитетінің шешіміне орай оларды феодализмнін ақындары, қанаушы таптың идеологтары ретінде атай келіп, тікелей әдеби талдауға көшкенде оларды шебер ақын ретінде жоғары бағалап, шығармаларын бір ыңғай мақтай жөнеледі. Соңғы оқулығында ол Бұқарды шектен тыс әспеттеп, жыраулардың атасы, данышпан деуге дейін барды. Хандықтың бас идеологы, феодалдық сарай ақыны жөнінде осындай пікір білдірген. Әрине, ж.Жұмалиев оқулықтарды құрастырушы ретінде белгілі және онымен бұрыннан айналысып келеді. Осы арада оның өте елеулі кемшілігін айтпасқа болмайды. Оның саяси қателіктеріне әділ сын айтсаң, ж.Жұмалиев сол арада өзгенің қателіктерін термелей жөнеледі. Өзінің қатесін өзгелердің өткендегі қатесімен бүркемелегісі келеді. Басқасын былай қойғанда, осы арада ең бір заңды және түйінді сұрақ туындайды: өзінің кешегі қатерлерін осылай жуғысы келген, өткендегі қателерін мойындаған сол автордың кітабына сілтеме жасадыңыз ба? Ол сілтеме жасаған жоқ. Оны өзінің пікірі ретінде көрсетті. Ендеше сол пікірлер мен қателерді, өзінің кінәсін ашық мойнына алсын. Осы айтылғандардың барлығын – біздің әрқайсымыздың қатеміз бен кемшілігмізді обьктивті түрде көрсетіп, партия көрсеткен саяси қателерімізді жоюға көмек қолын ұсынып, бағыттап отыратын көпшілік қауым да ескеруі тиіс. Сонымен қатар, партия мен ауқымды да әділ көпшілік қауым кейбір сөйлеушілердің (Мен Тіл және әдебиет институтының қызметкерлері арасындағы пікір таласын айтып отырмын): жеке адамның мұқым еңбек жолын жалаң сөзбен келеке етіп, өткендегі жіберген жекелеген қатерлері мен сілтемелерді бетіне шіркеу ете отырып, соңғы жылдардағы қол жеткізген нақты табыстарды мүлдем өшіріп тастағысы келген жойымпаздардың, қайталап айтамын, БК(б)П Орталық Комитеті мен «Правда» газеті, Кеңес одағының жалпы көпшілігі қатал сынаған, ниглист Белик сияқты айқайшыл, раппшыл жаңа жойымпаздардың сөздерін байыппен талдап, тиісті шешім шығарады деп ойлаймын. Осы арада өзімнің және ж.Жұмалиевтің, әсіресе, оның көпшілікке кең тараған оқулықтарындағы қателерін сынай отырып: Жұмалиевке қарсы ешқандай қызғанышым да, арам ойым да жоқ, өйткені онымен бөлісе алмай жүрген ештеңем жоқ, ол – менің, мен – оның қателіктерін көрсету – міндетіміз – дегім келеді. Пікір таласы болсын, пікір таластыра жүріп, партия, Сталин үйреткендей, шындықтың жолын табайық. Тек принципті, обьективті-партиялық, әділ сын, өзара сын болсын. Соны жетекшілікке ала отырып, көпшілік партия-кеңес қауымының күнделікті көмегіне сүйене отырып, біз – зерттеушілер мен жазушылар жас кеңес ғылымы, оның ішінде Қазақстан тарихы мен мәдениет тарихын зерттеу барысында тұйыққа тірелген әдебиеттану саласы осы ауқымды да ауыр жағдайды бұзып шығады және оған міндеттіміз деп есептеймін» (сонда, №36 іс.637-49 беттер). Қ.Жұмалиев те «қарызданып қалмай» «Абай жолы» романы арқылы М.Әуезовтің «ұлтшылдығын әшкереледі». Қ.Жұмалиев: «Біздің кейбір әдебиеттанушыларымыз, жолдастар, Кенесарыны мадақтауды әлі де жалғастырып келеді. Мысалы, Қазақ ССР Ғылым академиясының Тіл және әдебиет институты жариялауға ұсынған, М.Әуезовтің тікелей жетекшілігімен 1948 жылы шыққан қазақ әдебиеті тарихының І томы – Маррдың антимаркистік көзқарасының шылауына оратылған, Радлов, Диваев және т.б. сияқты буржуазиялық ғалымдардың қате тұжырымдарының ықпалында кеткен, сондай-ақ Кенесары мен оның серіктерін әспеттеген, Кенесары туралы дастанды халықтық дастан деп жалған көрсеткен, методологиялық тұрғыдан зиянды басылым болып табылады. Оның 311-бетінде: «ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ халқының тәуелсіздігі үшін күрескен аса үлкен қозғалыс – Кенесары Қасымов бастаған халықтық көтеріліс», – деп жазылған.
Бұл редакция алқасына ұнап қалса керек: «Шығып сөйлеген профессор X. Жұмалиев жолдастың сөзі әрі мазмұнды, әрі ғылыми дәлелді болды. Ол Кенесары-Наурызбай қозғалысына байланысты әдебиет зерттеу еңбектеріндегі қателіктердің туу себептерін айта келіп, Бекмаханов, Әуезов, Исмаилов жолдастарды батыл сынады. – Профессор Әуезовтің Абай мектебінің көрнекті өкілі деп жүрген Көкбайы қазақ халқының зұлым жауы Кенесары мен Наурызбайды мадақтап поэма жазған. Сондай-ақ Әуезовтің Абай шәкірттері деп жүрген кейбір ақындары қазақ халқының дана ақыны Абайдың шәкірті деп айтуға татымайды, - деді Х. Жұмалиев жолдас»,– деп іштарта көрсетті. Күнделікті баспасөздердегі даурықпаны былай қойғанда ой қорытып жазуға мүмкіндігі бар журналдық мақалалардың өзінде жоғарыдағы мазмұндағы сөздер қайталанып, астарланып, жұмырланып, саяси-идеологиялық жақтан салмақтанып үзбей жарияланып жатты. «Әдебиет және искусство» басылымының 1951 жылғы №8 санындағы «Әдебиетіміздің идеялығы үшін» атты редакциялық бас мақала соның бір дәлелі. Онда: «Көркем әдебиетіміздің өркендеу жолында қолымыз жеткен осындай табыстарды айтумен қатар, біз бұл салада соңғы уақытқа дейін орын алып келген идеологиялық бұрмалаушылықтарды, өрескел қателіктер мен елеулі кемшіліктерді де ешбір жасыра алмаймыз. Өткен жылдың декабрінде «Правда» газетінде жарияланған «Қазақстан тарихының мәселелері маркстік-лениндік тұрғыдан баяндалсын» деген мақала және бұл мақалаға байланысты Қазақстан К(б)П Орталық Комитетінің осы жылғы 10 апрельдегі қаулысы жалған тарихшы Бекмахановтың «Қазақстан XIX ғасырдың 20-40 жылдарында» деген кітабында Қазақстан тарихы мәселелерін буржуазиялық-ұлтшылдық тұрғыдан баяндағанын, халық бұқарасының қас дұшпаны сұлтан Кенесарының феодалдық-монархиялық қозғалысын «халықтық», «бостандық» қозғалысы болып еді деп дәріптегенін әшкереледі. Бұл мәселені талқылау үстінде Қазақстанның кейбір тарихшыларының еңбектерінде ғана емес, сонымен қатар кейбір әдебиетшілері мен ақын-жазушыларының кітаптарында да буржуазиялық-ұлтшылдық бұрмалаушылықтардың, өрескел саяси қателіктердің орын алып келгендігі анықталды. Қазақстан К (б)П Орталық Комитетінің 1947 жылғы «Қазақ ССР Ғылым Академиясы Тіл және Әдебиет институты жұмысындағы өрескел саяси қателіктер туралы» қаулысында әдебиетшілер Е.Исмаилов пен X.Жұмалиевтің буржуазиялық-ұлтшылдық бағыттағы қателері атап көрсетілгеніне қарамастан, бұлар өздері жөнінде болған қатаң сындар мен ескертулерден сабақ ала білмеді, соңғы кезге дейін олар әдеби зерттеулерінде, мақалаларында Кенесары мен Наурызбайды жер-көкке сыйғызбай дәріптеумен болды, халықтың бұл дұшпандарын мақтап өлең жазған хан маңындағы ақындар мен жыршылардың зиянды шығармаларын барынша насихаттап, оларға оқу кітаптарынан, оқу программаларынан, әдебиет тарихына арналған еңбектерден кең орын беріп отырды. Жазушы М. Әуезов Қазақ әдебиеті тарихының бірінші томында, «Хан Кене» деген арнаулы пьесасында Кенесары мен Наурызбайды, олардың маңындағы феодалдарды үнемі мақтаумен, оларды бұқараның «көсемдері» етіп көрсетумен болды. Қазақстан жазушылар одағының председателі С.Мұқанов та сұлтан Кенесарыны дәріптеушілердің буржуазиялық-ұлтшылдық пікірлеріне кезінде тойтарыс берудің орнына, қайта ондай зиянды пікірлерді өзі қостап отырды. БК(б)П Орталық Комитетінің органы «Правда» газеті осы жылғы 2 июльдегі «Әдебиеттегі идеологиялық бұрмалаушылықтарға қарсы» деген редакциялық мақаласында және 16 июльдегі «Совет әдебиетінің маңызды міндеті» деген бас мақаласында кейбір жазушылар мен ақындардың шығармаларынан ұлтшылдықтың сарқыншағы байқалатынын көрсетті, бұл жөнінде ақын В. Сосюраның «Украинаны сүй» деген ұлтшылдық сарында жазылған өлеңін мысалға алды. Ұлтшылдықтың мәнісі, – деп жазды «Правда» – оқшаулануға және ұлттық тар өрісті шеңберде томаға тұйықтануға тырысушылықта, Совет Одағындағы ұлттардың еңбекшілерін жақындастыратын және біріктіретін істерді көрмеушілікте екені мәлім. Қазіргі заманның тақырыптарынан қашықтап, алыста өткен заманға бой ұру, ескілікті дәріптеу – ұлтшылдықтың жеке жазушыларда кездесетін ерекше бір түрі», – деп атап өтілді. Бұдан кейін екі айдан кейін өткен талқыда Кенесары тақырыбы М.Әуезовтің екінші бүйірінен тағы да шаншу боп қадалды. Енді 1951 жылы 24 тамызда Жазушылар одағының қалалық жиналысы өтті. Оны қалалық партия комитетінің хатшысы Исқақов басқарып отырды. Одақтың төрағасы С.Мұқанов «Қазақ әдебиетіндегі идеологиялық бұрмалаушылықтарға қарсы» атты баяндама жасады. Екі-үш ауыз сөзбен әдебиет жетістіктеріне жеделдете тоқталып, сол бір қызылөңеш кезеңнің дәстүріне сәйкес бірден саяси-идеологиялық әшкерелеуге көшті. Әрине, тағы да «дәстүр бойынша» алдымен Мұхтар Әуезов және оның «Хан Кенесі» нысанаға алынды. Қара дауылдың демімен «үш бәйтерек» бірін-бірі тағы да тамырларын солқылдата ырғады. С.Мұқанов: «Алайда қазақ совет әдебиетінде, сондай-ақ кейбір жеке ақын-жазушылардың творчествосында өрескел саяси қателер, бүгінгі өміріміздің шындығын бұрмалау, совет халқының мүддесіне зиянды, ұлтшылдық сарындар орын алып келді. Қазақтың көптеген ақын-жазушылары өздерінің шығармаларында қазақ халқы мен орыс халқының қас жауы сұлтан Кенесары Қасымовтың монархиялық, кертартпа бағыттағы көтерілісін ұлт-азаттық жолында болған күрес деп дәріптеді. Жазушы Мұхтар Әуезов бір кезде «Хан кене» атты пьеса жазып, онда қанішер Кенесарының бауырлас қырғыз халқына жасаған зұлымдығын, жыртқыштығын оның ерлігі етіп көрсетті. Сөйтіп, бұл зиянды шығарманы жазу арқылы жазушы Мұхтар Әуезов сұлтан Кенесары Қасымовты дәріптеумен тынбады, ол жүздері жарасқан бауырлас қазақ, қырғыз халықтарының достығын бұрмалап, олардың арасында ұлт араздығын қоздыруға әрекеттенді. Бірақ, Октябрь революциясы арқылы қайта туған, Ленин-Сталин партиясының ұлт саясаты негізінде тәрбиеленген қазақ еңбекшілері М.Әуезовтің бұл жат оймен жазылған, зиянды шығармасын қабыл алмады.
Кенесары ұлт-азаттық қозғалысы туралы мәселе Қазақстан Компартиясы ОК-нің ҮІІІ пленумында арнайы қаралып, бірінші хатшы Ж.Шаяхметов «Республиканың партия ұйымдарында идеологиялық жұмыстың жайы және оны жақсартудың шаралары туралы» баяндама жасады. Сол кездегі партиялық принцип пен пікірдің, қоғамдық ойдың қандай дәрежеде екендігін көрсету үшін баяндаманың қажетті-ау деген тұсын ықшамдап бердік. Онда жалпы идеологиялық майданға шолу жасай келіп Ж. Шаяхметов: «Алайда идеологиялық жұмыста, әсіресе, тарих ғылымы, әдебиет және искусство саласында әлі де ірі кемшіліктер, саяси қателер және ұлтшылдық бұрмалаушылықтар бар. Бұл қателер, әсіресе Кенесары Қасымовтың қозғалысына баға беруде айқын көрінді. Е.Бекмахановтың және басқа тарихшылардың, әдебиет зерттеушілердің және кейбір басшы партия және совет қызметкерлерінің Кенесары Қасымов қозғалысына баға берудегі принциптік саяси, буржуазиялық-ұлтшылдық қателері неде? Бұл қателер мынада: бұл реакциялық-монархиялық қозғалыс ұзақ уақыт бойына ұлттық-азаттық қозғалыс деп көрсетіліп келді, ал оның басшысы, казақ халқын тұншықтырушы – Кенесары Қасымов қазақ халқыньң азаттық қозғалысының басшысы деп дәріптеліп келді, шынында мұның бәрі тарихи шындыққа және Сталин жолдастың ұлт мәселесі жөніндегі нұсқауларына қайшы келеді. Сталин жолдас былай деп үйретеді: «Мәселенің диалектикалық қойылысы тегінде бір жерде қажет болатын болса, нақ осы жерде, ұлт мәселесінде өте-мөте қажет» (И. Сталин. Шығармалар, 2 том, қазақшасы, 352 бет). «Ұлт мәселесі өзімен өзі ғана болып отыратын, мәңгі бір қалыпта тұрып қалатын мәселе емес. Казіргі құрылысты өзгерту туралы жалпы мәселенің тек бір бөлімі бола отырып, ұлт мәселесі тұтасымен әлеуметтік жағдайға қарай, елдегі үкіметтің сипатына қарай, жалпы айтқанда, қоғамдық дамудың бүкіл барысына қарай анықталады» (И. Сталин. Шығармалар. 4 том, қазақшасы. 174- бет). XIX ғасырдың бірінші жартысында, патриархтық-рушылдық қатынастың көптеген қалдықтарының болуына қарамастан, Қазақстан тап күресі айқын көрінген таптық феодалдық қоғам болды. Бұл дәуірде, ең алдымен Россия жағынан, сауда-ақша қатынасы, сауда капиталы қазақ даласына барған сайын кең тарала бастады. Қазақстанның экономикалық дамуындағы бұл жаңа құбылыс еңбекші бұқараны талаудың жаңа формаларын енгізді, бірақ мұнымен бірге ол Қазақстанның экономикасындағы орныққан патриархтық-феодалдық қатынастарды іс жүзінде қирата бастады. Бұл өзгерістерді, әсіресе ханның өкімет билігін жоюға әкеп соққан кейбір жүздердің Россияға қосылуынан кейінгі өзгерістерді Кенесары Қасымов хандар мен сұлтандардың праволарына тікелей шек қойғандық және онан әрі шабуыл жасағандық деп таныды. Феодалдардың осы праволары мен мүдделерін қорғау үшін Кенесары Қасымов көтеріліс бастады. Кенесары Қасымовтың патша әкімдеріне жазған хаттарында айтылған басты-басты талаптарының ап-ашық феодалдық-монархиялық сипаты бар. Кенесары Абылай хандығының үлгісімен ханның өкімет билігін қалпына келтіруді, яғни орта ғасырлық феодалдық тәртіптерді сақтауды талап етті. Кенесарының талаптары қазақ халқын патша өкіметінің отарлық езушілігінен азат етуді емес, өзінің феодалдық праволары мен ардақтылықтарын сақтауға бағытталған. Сталин жолдас өзінің «Социал-демократия ұлт мәселесін халай түсінеді?» деген классиктік еңбегінде былай деп жазды: «Әртүрлі кезеңдерде күрес майданына әртүрлі таптар шығады, сондықтан әрбір тап «ұлт мәселесін» өзінше түсінеді. Демек, «ұлт мәселесі» әртүрлі кезеңдерде әртүрлі мүдделерге қызмет етеді, оны қандай таптың және қашан көтеруіне байланысты түрліше сарын алады» (И. Сталин. Шығармалары, І том, қазақшасы 33 бет). Ленин мен Сталин ұлт мәселесінің әртүрлі дәуірлердегі ерекшеліктерін барлық жағынан аша келіп, бұл дәуірлерде туған ұлттық қозғалыстар бірдей емес екенін, олардың ішінде прогрестік, ұлттық азаттық қозғалыстар және реакциялық, ұлтшылдық қозғалыстар болатынын көрсетті. Оның ішінде реакциялық сипаты бар ұлттық қозғалыстар революциялық қозғалыстың дамуының және жалпы коғамның дамуының мүдделеріне қайшы келіп, еңбекшілердің таптық сана сезімінің өсуіне бөгет жасайды. Кенесары Қасымовтың қозғалысы нақ осындай қозғалыс болды. Бұл қозғалыс Қазақстанның саяси және экономикалық дамуына бөгет жасап, қазақ халқының орыс халқымен жақындасып, достық жасау ісіне зор зыян келтірді. XVIII ғасырдың 30-жылдарында Кіші жүздің қазақтары өз еркімен Россияның кол астына қарап, Қазақстанның Россияға қосылу процесін бастады. Бұл процесс XIX ғасырдың 60-жылдарында аяқталды. Қазақстанның Россияға қосылуы, бір жағынан, товарлы-ақшалы қатынастың күшеюіне, өндіргіш күштердің өсуіне, таптық жіктелудің күшеюіне және ол кездегі қазақ ауылының патриархтық томаға тұйықтығының бұзылуына, шаруашылықтың және қоғамдық қатынастың неғұрлым жоғары формаларының дамуына көмектесті, қазақ халқының мәдениетінің өсуіне, қазақ халқының үздік ағартушыларының, жазушыларының және қоғам қайраткерлерінің – Шоқан Уәлихановтың, Абай Құнанбаевтың, Ыбырай Алтынсаринның қалыптасуына көмектесті. Қазақстан Россияға қосылмаған да, сыртқы жауларға қарсы күресте ұлы және қуатты орыс халқының туысқандық көмегі болмағанда, саяси бытыраңқы қазақ халқы өзінің өмір сүруін қорғай алмай, неғұрлым артта қалған орта азиялық хандықтар тарапынан бөлшектелген және құлдыққа түскен болар еді. Россияның неғұрлым алдыңғы қатарлы экономикасымен тығыз байланыс жасамағанда Казақстан өзінің артта қалған, феодалдық-монархиялық құрылысымен экономикалық прогрестен тыс қалған болар еді, озат орыс мәдениетінің игілікті әсері тимей, артта қалған мұсылмандық Шығыстың ықпалына түскен болар еді. Каталог: repository -> history -> 24%20том.%20Алаш%20туралы%20мақалалар -> Алаш%20туралы Алаш%20туралы -> Құнанбайдың тірі кезінде болған уақиғалар болатын Алаш%20туралы -> Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!» Алаш%20туралы -> Тұрсын ЖҰртбай „Ұраным алаш! Алаш%20туралы -> Мағжанға Сәбиттен Алаш%20туралы -> Абай мектетебі жүктеу/скачать 10,78 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|