Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!»

Талқылау осындай дүрбелеңді алаңмен өтсе де «КПСС-тің айбынды жауынгері – Қазақстан Компартиясы» өзінің атойлаған екпінін баса алмады. Алдағы үлкен әшкерелеулерге дайындылып, қаулының жобасын жасап, тұтқындалуға тиісті «қылмыскерлердің» тізімін жасап жатты. Осы эпостар жөніндегі талқылаудың тұсында университеттен шеттетілген Төлеген Тәжібаевтің орынындағы ректордың міндетін атқарушы Асқар Закарин сақтық шарасын қолданып, Мұхтар Әуезовті ұлтшыл ретінде жұмыстан шығарды.

Жазалау шарасына шұғыл кіріскен Академия «Правдадағы» мақала жарияланғаннан кейін бір аптаның ішінде М.Әуезовтің жылдық есебін сұратқан болатын. Манастанудан дүниежүзілік бедел жиып берген баяндамасы да, «Қазақ әдебиеті тарихының» І томын редакциялағаны да, классикалық үлгіге айналған «Ертегілер» атты монографиялық зерттеуі, «Абай жолының» бірінші кітабын қазақ, орыс тілдерінде Алматы мен Мәскеуден шығарғанына, И.С.Тургеневтің «Дворяндар ұясын» қазақ тіліне аударғанына, тағы да толып жатқан ғылыми басылымдарына қарамастан дикуссия өткеннен төрт күннен кейін, яғни, 6-көкек күні оны :

«Әрекетсіздігі және «Қазақ әдебиеті тарихының» І томын кешіктіргені үшін Қазақ ССР Ғылым Академиясының толық мүшесі М.Әуезовті Қоғамдық ғылымдар бюросының мүшелігінен босатты».

Академияның президенті Д.А.Қонаев емес, вице-президент М.И.Горяев пен бас ғалым хатшы Д.В.Сокольский қол қойған бұл шешімнен Мұхтар Әузовтің соншама секем алуы орынды еді. Өйткені екі бірдей үлкен мекеменің жарыса – академик, профессор, ғылым докторын «ғылыми қабілетсіздігі үшін» жұмыстан шығаруы тегеуріні мықты тепкінің ырқымен жүзеге асқанын танытатын. Демек, бұған мемлекеттік қауіпсіздік комитетінің араласқаны анық. Өйткені тұтқындалатын адамды алдын-ала қызметтен шеттету олардың үйреншікті тәсілі еді. Сонымен қатар оны алаңдатқан түрмеде жатқан Қ.Жұмалиевтің беруге тиісті айғақтары сияқты. Тергеу ісіндегі жауаптың айыптау үкіміне алып келетінін ол бәрінен жақсы білетін. Және мұның шындыққа жақын екенін төмендегі естеліктер растайды.

Ә.Жаймурзин: «Осы кезде, қазір еске түскенде күлкі келетін тағы бір уақиға болды. Кешке таман жұмыстан келіп үйде отыр едім. Машинадан түсіп жатқан екі таныс кісіні көзім шалып қалды, пәтерім бірінші қабатта болатын. Әлден кейін есік қағылды. Келгендер Әбділда Тәжібаев пен Ғабиден Мұстафин екен. Екі бірдей үлкен адамдардың келгеніне таңырқаңқырап қалдым. Амандасып отырғаннан кейін Ғабиден аға өзіне тән сабырлы, байсалдылықпен бір суық хабар естігендіктерін, соның шын-өтірігін өзіңнен білелік деп келіп отырмыз деді. Ол қандай хабар деп едім, ертең Мұхтар Москваға ұшқалы жатыр, билет алып қойды – деді. Мен Мұқанның осыдан біраз бұрын Москваға барып қайтам-ау дегенін, онда МГУ-де қызым оқиды, соның жазғы демалысын қалай ұйымдастыруды қарастырайын деп едім, сосын өзімнің біраз шаруаларым бар еді деген. Мен оған барыңыз, қазір пәлендей күн тәртібіне қойылып тұрған мәселе жоқ қой дедім де, біраз желпініп алдық қой, сол жететін шығар, енді жұмыс істеу керек болар дегенмін – дедім. Ғабиден аға: жоқ мәселе олай емес, Мұхаңды түрмеге жабайын деп жатыр деген лақап тарады, сол шын деседі, Мұхаң содан қатты шошынуда деді. Осының шын өтірігін сен білетін шығар деп, өз аузыңнан естігелі келіп отырмыз деді. Лақаптың, өсектің қандай оңғаны болушы еді, бірақ мынау бір шектен шыққаны болды.

– Бұл бекер, ондай нәрсе жоқ, ал бола қалғанда маған соқпай кетуі мүмкін емес, - деп келген конақтардың көңілдерін шақ-шақ бастым.

Ғалым Ахмедов бізге (20/ Х 91 жыл): «Мұхтардың ұсталатын алдын-ала белгілі болған. Сол кездегі Алматы қалалық Фрунзе аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы Бектембай Медеуов маған мынадай әңгіме айтып берді. Қалалық белсенділердің бір жиналысында сөз сөйлеп, Мұхтар Әуезовті мақтап өттім. Сол түні басқа бір жұмыс ауанында мені Жұмабай Шаяхметов өзіне шақырды. Сөз арасында: «Сен неге бүгін Әуезовті мақтадың? Мұхтар таяуда қамалады. Бұл ұсынысты біз еріксіз қолдауға мәжбүрміз. Бюроның шешімін күтіп отырмыз», – деді. Түнгі 2-де үйге қайтқасын, Әбділдә Тәжібаевқа звондап: «Сіздің үйге кіріп шығайын», – дедім. Барған соң Әбділдә Мұхаңа хабарласып: «Барып шығамыз»,– деді. Мұхтардың үйіне бардық. Мен естігенімді айттым. Ол Москвадағы достарына телефон шалып: – Жағдай қиын. Мені қудалап жатыр. Қамайтын түрі бар. Сендерге барсам қайтеді», – деді. Содан кейін ұшып кетті»,– деп маған айтты,» – деп мағлұмат берді.

Бұл: ұсталуға бұйрық берілді, тек Орталық Комитеттің келісімін күтіп отыр,– деген сөз. Шындығы да солай еді.

Университеттегі жұмыстан шығару туралы бұйрыққа қол қойылған сәтте бұл хабарды кездейсоқ дәріс тыңдауға келген шәкірті Әнуар Әлімжанов естіп қалады да:

Депутаттық мандатпен билет алып, Ақтөбе қаласына қонған кезде Жазушылар Одағының төрағасы Ә.Жаймурзинге ала өкпе болған Ә.Тәжібаев телефон шалып:

Тура осы сөздің екінші нұсқасын сол кездегі Жазушылар одағының бірінші хатшысы, осы оқиғаны тікелей куәгері Әбдірахым Жаймурзин:

Оның бұл сөзі кейін естелік ретінде баспасөзде жарияланды. Ал сол тұстағы жүрек лүпілін сол кездегі бірінші курстың студенті Т.Молдағалиев:

Бұлтсыз күнгі найзағайға тап болған М.Әуезовтің тағдыры санаулы пиғыл иелерінің бәрінің де көңіліне осындай мұң ұялатқаны анық. Ал ол кезде болашақ ақынның ұстазы «Менің қателерім жайында» шарасыздықтан туған шағымын жазып жатқан болатын

Қырандар торға түскен, сауысқандар аспанды билеген сол бір «қызылөңеш кезеңде» Қ.Сәтбаев пен М.Әуезов Мәскеуге барып бас паналады.

Хххххх

ХХХХХХХХХ

Мәскеуге бара салысымен СССР Жазушылар одағының төрағасы А.А.Фадеевке бастатқан бірнеше жазушыға Ашық хат жазды.

Ашық хаттың жазылған күні 1953 жылдың 2 көкегі. Тіркелген күні 12-мамыр. Араға бір ай он күн өткен. Алматыдан Мәскеуге жасырын жету, аталған адамдармен құпия кездесу, хатпен олардың танысып, шешім қабылдап, ресми тіркетуі осынша уақыт алған. Хат:

Иә, басына қауіп төніп, шынымен де құмығып жүргені, алас ұру мен үрей қатар билеген, түрмеден жүрегі шайлыққан, абыройлы жасында абұйырлы өткен өмірінің қапаста аяқталатынына алаңдаған шерлі көңілдің қамығулы күйі аңғарылады. Сәбит Мұқановты шығармашылық жарысқа шақырған көтеріңкі екпіні басылған. Бальзактың шегірен былғарысы сияқты көнек өмірдің көні кеуіп, шындап қусырыла бастағаны аңғарылады.

Ең қауіпті, ең ауыр, ең шындыққа жақын айыптаулардан аман құтылған Мұхтар Әуезов эпос туралы пікір талқысы тұсында неге сонша мазасызданып, қамығып, өзін өзі ерікті қуғынға түсіріп, Мәскеуге барып шағынады? Эпос туралы пікірлерінің кеңес өкіметіне қарсы қастандық әсері соншама күшті ме еді? Әлде М.Ғабдуллиннің, Н.С.Смирнованың, С.Нұрышевтің шығарған үкімі сондай пәрменді ме еді? Марқұм Мәлік Ғабдуллин өзінің фольклор туралы дәрісінің тең жартысын осы жағдайды түсіндіріп беруге арнаушы еді. Екі қолын кеудесіне айқастырып алып толғана айтқанда өне бойымыз шымырлай отырып тыңдаушы едік. Тура сол түршігуді С.Нұрышевтің мақаласын оқып шыққанда да басымыздан кешірдік.

Соншама апшысын қуырған қандай жағдай? Мұны С.Нұрышевтің мақаласының кіріспесіндегі:

Нұрышевтің мақсаты Абайды «тазарту» емес – тонау екенін түсіндіріп жатудың өз артық. Оның көздеген қарауылы Абай емес, Әуезов болатын. Маркс пен Лениннің, Сталин мен партияның атын «жамылып, оны бетіне перде етіп ұстап» М.Әуезовтің көзін жоюға ұмтылды және мақаланың мәтініне жіті назар салсақ оның өзге аудиторияға, яғни, Мәскеуге лайықталып жазылғанын аңғару қиын емес. Демек, бұл арада тағы да «Правданың» сұғанақ қолы шығып тұр деген сөз. Мұны білген М.Әуезов сол Мәскеудің өзінен сауға іздейді:

Хаттың ішіндегі М.Ғабдуллин мен Н.С.Смирнованың баяндамалары мен С.Нұрышевтің «Қазақ ССР Ғылым Академиясы «Жаршысының» 1953 жылғы №4 санында жарияланған «Абайдың шығармашылығын зерттеудегі буржуазиялық-ұлтшыл бұрмалаушылықтың тамырын соңына дейін жояйық» атты мақаласы «айғақ ретінде» пайдаланылды. Шындығында да бұл басылымның бас редакторы Н.Сауранбаевтің және С.Нұрышевтің М.Әуезовтің «ең соңғы тамырына балта шабу» үшін жасалған шабуылы еді. Мақаланың Сталиннің өлімінен бұрын, «Правда» газетіндегі «Сынау орынына мадақтау» атты мақала шыққан кезде дайындалғанын ескерсек, олардың «ең соңғы» деген сөзді бекер қолданбағандығын аңғарамыз. Өйткені абайтанудың тірі жүрген «соңғы тамыры» Мұхтар Әуезов болатын. Сол тамырды «балтамен шабуды» міндетіне алған «абайтанудың балташысы» оның себептерін былай түсіндіреді:

С. Нұрышев: «Абайтануы бір орынында қалып қойған жоқ, біздің қоғамдық өмірімізбен бірге ол да дамыды. Оған 1951 жыл өткен абайтану мәселелері жөніндегі дискуссия дәлел. Дискуссияда көптеген мәселелер бірінші рет биік талап деңгейіне көтерілді».

Демек, абайтануды бұл биікке көтерген, оның ақындық мектебін талқандап, балаларымен қосып шәкірттерінен айырған, яғни, абайтанудың бұтақтарын отаған сол кездегі бостандықта жүрген жалғыз адам – оның өзі ғой! Жоқ, ол жалғыз емес екен. Оған Сталин көмектесіпті. Сенбесеңіз оқыңыз:

С. Нұрышев: «... Абайтануы саласындағы осы дикуссия мен содан кейін жүзеге асырылған кейбір шаралар – Сталин жолдастың тілтану мәселесі жөніндегі еңбегінің ... әсерінің тікелей игілікті нәтижесі болып табылады».

Біз бұл арадағы көп нүктенің орынындағы «БКП»б) және Қазақстан К(б)П Орталық Комитеттерінің идеология мәселесі жөніндегі шешімдері» деген «басы артық сөзді» алып қалып отырмыз. Өйткені ол кезде Орталық Комитет – Сталиннің қолшоқпары ғана болатын. Сол «идеология жөніндегі қолшоқпарлардың» көмегімен:

С. Нұрышев (жалғасы): «М.Әуезовтің «Абайдың әдеби мектебі-міс делінген зиянды «тұжырымы» айыпталып, талқандалған дикуссиядан соң ғана абайтану саласында белгіленген шаралардың нәтижесінде маңызды бетбұрыс жасалды, абайтануды ұлтшылдық қателер мен бұрмалаулардан азат етуге бағытталған шаралар қабылданды...».

Алайда С.Нұрышев бұл шараға да қанаттанбайды. Оған «кәнігі кенесарышылар» Е.Бекмаханов пен Е.Исмаиыловтың және Кенесарыға қарсы науқанның қозғаушы тетігінің бірі» Б.Сүлейменовтің, сондай-ақ «Абайдың жалған ақындық мектебін насихаттаушының бірі» Қ.Мұхамедханов пен оның «ұлтшылдық-буржуазиялық зиянды, панисламистік, пантүркистік, орысқа қарсы бағыт» екенін әшкерелеген Қ.Жұмалиевтің барлық ғылыми атақтары мен дәрежесінен айырылып, «халық жауы» ретінде жиырма бес жылға сотталып кеткені аз көрініп отыр. Енді «әшкерелеуші», «соңғы балташы» – Нұрышевпен, «әшкереленуші», «соңғы тамыр» – Әуезов қана бостандықта жүрген болатын (Тағы да қателесіппіз, екеуінің де үстінен жымысқылана қарап сақшы академик Сақтаған Бәйіше тұрды. Ол өзінің бұрынғы мақаласындағы пікірлердің әр қайсысын жеке-жеке бапқа айналдырып, орысша кеңейтіп жаздырып, «балташыға» ұстатты). Ал балта мен тамырдың қатар өмір сүрмейтіні белгілі.

С. Нұрышев (жалғасы): «Бәрінен бұрын ескерте айтарымыз, дикуссияда басталған көзқарастар күресі жалғасын тапқан жоқ. Абайтануды ұлтшылдықтан тазалау науқаны Абайдың «мектебі туралы тұжырымды» әшкерелеуден арыға барған жоқ. Абайтанудағы кейбір мәселелердің дұрыс шешілуі бізден алдағы уақытта да маркстік ұстанымды негізге ала отырып, әшкереленген қайшылықтар мен қателерді үтіктеп қана қоймай, оның тамырын тауып, себебін анықтап, шұғыл түрде оның көзін жоюды талап етеді. Кейбір абайтанушылар бұл бағытта талапқа сай табандылық көрсете алмады. Соның кесірінен дикуссиядан кейін де ондағы әшкереленген «зиянды тұжырымдарды» қайта тірілтуге ұмтылып отыр. Мысалы, М. Әуезовтің Абайдың «ақындық мектебі» туралы тұжырымды насихаттайтын «Ақын аға» атты ұлтшыл романы сол күйінше әшкереленбей қалды. Барлық көзқарастар жүйесі осындай және басқадай да «жат тұжырымдармен» тікелей байланысып жатқан, өзінің қателігін осы уақытқа дейін шын ниетімен мойындамай келген М.Әуезов ұзақ уақыттан бері университетте абайтанудан дәріс беріп келеді.

Бұл – Абайдың шығармашылығын бұрмалаудың басты себепкері болып отырған М.Әуезовтің көзқарастарын қатаң және барынша терең әшкерелей айыптамай, абайтануды буржуазиялық ұлтшылдықтан арылту мүмкін емес».

Ал мұндай «әділетсіздікке» Нұрышев төзбейтін. Нұрышев төзсе де Бәйішев көнбейтін. Өйткені енді ол өзінің Лысенкомен қоса «жалған ғалым» ретінде әшкереленуі мүмкін екенінен үрейленіп, жанталаса жанықты. Ал Нұрышев өзінің мықты қолдың күшімен соңғы рет сермеліп тұрғанын сезді. Ал үрей билеген адамның жүйке-тамырында сабыр болмайтыны белгілі. Нұрышевтің балтасын оңды-солды сермеуі сондықтан. Ал ол балтаның иесі – БКП»б) мен Қазақстан К(б)П Орталық Комитеттерінің идеология бөлімі және бұл екеуінің «жауынгері» «Правда» мен «Казахстансая правда» екені тура осы жолдардағы: «М.Әуезовтің Абайдың «ақындық мектебі» туралы тұжырымды насихаттайтын «Ақын аға» атты ұлтшыл романы сол күйінше әшкереленбей қалды. Барлық көзқарастар жүйесі осындай және басқадай да «жат тұжырымдармен» тікелей байланысып жатқан, өзінің қателігін осы уақытқа дейін шын ниетімен мойындамай келген М.Әуезов ұзақ уақыттан бері университетте абайтанудан дәріс беріп келеді»,– деген жолдардан анық аңғарылады.

Мақаладағы айтылған осы ұсыныстар бірінен кейін бірі жүзеге асырыла бастады. М.Әуезов университеттгі профессорлық қызметінен босатылды. «Ақын аға» романындағы ұлтшылдықты әшкерелеген мақала «Казправдада» жарияланды. Енді оның соңғы талабы «М.Әуезовтің көзқарастарын қатаң айыптап, абайтануды буржуазиялық ұлтшылдықтан арылту» ғана қалды. Бұл дегеніңіз, осындағы өте ойланып қолданылған «айып» (осуждение) деген сөзге сай ресми айып тағылып, түрмеге қамап, сотқа тарту деген сөз. М.Әуезов істің беті теріс бұрылып бара жатқанын білді. Сондықтан да «суға кетпес үшін тал қармап» Мәскеудің өзіне:

«Міне, сіздердің ара түсулеріңізді табанды түрде өтінуімнің себебі, тым болмағанда, менің дұрыс тұстарымды көрсетіп, белгіленген ар сызығынан аттаған, жолдастық сынның талаптарын бұзған, төзіп болмайтын мазақ жолына түскен адамдардан қорғауларыңызды сұрауымның себебі, осында. Мұхтар Әуезов. Алматы қ., Абай, 157 үй, тел.82-60. 2 апрель 1953 ж.»,– деген өтініш білдірді.

Қандай үмітті, қандай жалынышты, қандай қасіретті ауыр тілек десеңізші!

Мұхтар Әузовтің «төзіп болмайтын мазақ жолына түскен» С.Нұрышевтің мақаласынан соншама секем алуының тағы бір себебі, «халық жауы» ретінде «әшкереленіп» түрмеде жатқан Қ.Жұмалиевтің тергеушілерге беруге тиісті айғақтары сияқты. Ал Нұрышевтің мына «арандатуы» оған Қ.Жұмалиев үшін кек алу сияқты болып көрінгенін замандастары растайды. Өйткені тергеу ісіндегі жауаптың айыптау үкіміне алып келетінін ол бәрінен жақсы білетін.

С. Нұрышев (жалғасы): «Өзінің өткендегі әдебиет және әдебиеттану саласындағы еңбектерінде М.Әуезов өрескел ұлтшылдық қателер жібергені жұртшылығымызға белгілі, ол оны тіпті түзетуге де тырысқан жоқ. Оның өткендегі қателері кейінгі қателіктерінің қайнар көзі болып табылады, себебі ол соңғы уақытқа дейін: ескіліктің алдында, феодал-байлардың алдында көпе-көріну бас иуін тоқтатпады, буржуазиялық-ұлтшыл идеологиядан арылмады.

Бір адамның екінші адамды осыншама жек көруі, оны осыншама жек көрінішті етуге тырысуы, оның өліміне осыншама құныға құштар болуы тек жүйкесі тозған емес, бұзылған жанқиярға (маниякқа) ғана тән шалық болса керек. Сондықтан да М.Әуезовтің:

Оның үстіне осы сәтте Берияға қатысты «найзағайы ойқастап» тұрды. Берияның белгісіз майданынан сескенген М.Әуезовтің ғана емес, Саяси бюроның мүшелерінің де төбе құйқалары шымырлай бастаған еді. Сол үшін де ол да, Нұрышев та аянып қалмады, жанталаса қарманды:

С. Нұрышев (жалғасы): «Қазақ әдебиетінің тарихымен айналысқан Әуезов, орыс халқынан қарсы өшпенділікті қоздыру үшін және кеңестік Қазақстанның өміріндегі революциялық өзгерістердің бәріне жеккөрініштілікті туғызу үшін қазақтар мен орыстардың арасындағы байланысқа қарсы шыққан кейбір реакциялық ақындардың шығармашылығын насихаттау жолына түсті, сонымен қатар қазақ эпосы мен Абайдың шығармашылығын жалған түсіндіруге көшті. Тура осы кезеңде Әуезов өзінің атшулы Абайдың «ақындық мектебі» мен контрреволюциялық «зар заман» ағымы жөніндегі «тұжырымын» ұсынды. Бұл «тұжырымға» сәйкес, ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы реакциялық ақындардың шығармалары – орыстардың қоныстануына байланысты туған халықтың «зарын» жеткізген қазақтың халықтық әдебиетінің қатарына жатқызылды.

1932 жылы Әуезов республикалық баспасөз арқылы контрреволюциялық ұлтшылдықтан бас тартатынын және кеңес өкіметіне қызмет ететінін жариялады. Алайда өзінің мәлімдемесінен кейін іле-шала контрреволюциялық «Хан Кене» пьесасын сақнаға шығарып, қазақ пен орыс халқының қарғысы атқан жауы Кенесары ханның даңқын шығарды, оны халық батыры етіп көрсетті. Әуезовтің берген уәдесі орындалмады. Ол өзінің ескілікті қателерінен бас тартудың, оны түзетудің орынына, керісінше, шиеленістіре түсті. Бұған оның «Әдебиет майданы» журналының 1934 жылғы №11-12 сандарыында жарияланған мақаласы дәлел. Бұл мақалада ол Абайдың шығармашылығы жөніндегі өзінің ертеректегі айтылған барлық пікірлерін «бір жүйеге» түсіруге тырысқан. Соның ішінде, ақынның тек қана мұсылмандық шығыстың реакциялық дәстүріне еліктеген-міс делінетін алғашқы кезеңді – «Абай шығармашылығының бірінші кезеңі» деген жалған кезеңге бөлген және оны негіздеуге ұмтылды. Өзінің «жаңалығын» дәлелдеу үшін Әуезовтің өзі тауып алған-мыс делініп, үш қысқа өлеңді Абайға тели талдайды.

Сөйтіп, М.Әуезовтің өзінің айтуынша Нұрышев осы мақаласында: