Менің осы айтқандарыма назар салып, емделу үшін босатуларыңызды өтінемін. Тіпті болмаған жағдайда қолхат беріп аз-кем сауығып алсам деймін

Бұл көрсетінді ешқандай деректік салыстыруларды қажет етпейді. Барлығы да тергеу барысындағы оқиғаларды қамтиды. Тек Ағабековтің тергеушілік пен қоса тергеуге тіркелген хаттар мен тілшелерді, жекелеген мақалалларды аударумен айналысқанын да еске сала кетеміз.

Осыдан тура екі ай кейін, 1931 жылдың 17 қыркүйегі күні Қошмұқамед Кемеңгеров тағы да жауапқа шақырылады. Бұл жолы тергеушілер тұтқындалған адамдардың көрсетінділеріне жүгініп нақты сұрақтар қойған. Соған орай:

"23-жылы мен Қызылорда қаласында болып, ғылыми ағарту жұмысына қатысты мәселелермен айналыстым. Ол кезде мен Ташкентте тұратынмын. Ысқақовтан сұрасаңыздар да айтар, ол уақытта Ермеков те, Байтасов та Ташкентте тұрған емес, сондықтан бірге жүрген емеспіз.

Жұмабаевпен ешқашанда хат жазысқан емеспін, ішінара Байтасовпен хат алмасып тұрдық. Соңғы адам маған Ташкентте: кеңес платформасына негізделген жазушылардың «Алқа» әдеби үйірмесін құрмақ екен. Оған партияда жоқтар да, коммунистер де қатыса алатын көрінеді. Үйірме ассоциация ретінде ресми тіркелген және жұмыс істеп жатқан сияқты – деді. Платформаның жарғысымен танысып шықтым. Мен ол кезде материалистік іліммен таныс емес едім, сондықтан да бағдарлама жалпы алғанда орынды сияқтанды. Мен оны қазір оқысам, оның марксизммен арадағы қайшылығын аңғарған болар едім. Бұл 25-жыл болатын. Сәрсен мен Жәкен: ассоциацияға коммунистер де, партияда жоқтар да қатысады. Пікір білдіріңіз – дегенді айтты. Бірақ та бұл мәселе жөнінде ешкіммен хат алмасудың реті келмеді. Онымен танысқаным туралы тізімге қол қойдым ба, жоқ па, білмеймін, нақты есімде қалмапты. Байтасовтың Смағұл Сәдуақасовқа бағдарламаны көрсеткенін білемін. Мен онымен бұл мәселе төңірегінде әңгімелескен емеспін. Мұның барлығы жай ғана сөз күйінде қалды, ешқандай отырыс болған жоқ.

(...) Байтасов маған: 21-жылы Заки Валидовтің Ташкентке келіп, қазақ ұлтшылдарымен кездескенін айтты. Бұдан басқа ештеңе білмеймін. Қазақ ұлтшылдарының төңкерісшіл ұйымы туралы ештеңе естігемін жоқ, білмеймін де. Ал Тынышбаевтің өңін білгеніммен де, өзімен таныс емеспін. Әлеуметшілердің ұйымына ешқан мүше болған емеспін және ол туралы ештеңе білмеймін»,– деп жауап берген.

Бұл жауапқа да тереңдеп, не таратып түсінік беріп жатудың қажеттігі жоқ сияқты. Өйткені, мұндағы негізгі айтылған мәселелер М.Жұмабаевтің, Ж.Аймауытовтың, М.Әуезовтің жауаптарында толық талданғандықтан да қайталап жатпаймыз. Екі жылға созылған тергеу:

Әрине, бұл шешім емес – сот үкімі еді.

Тергеу тігіндісіне қатталған, тінту кезінде тәргіленген, жоғарыда көрсетілген Д.Қамзабекұлының басылымында жарияланған екі хатты Қ.Кемеңгерұлының тергеудегі жауабына тікелей қатысты болғандықтан да және олардың арасындағы қарым-қатынасты анықтайтындықтан да назарға ұсынамыз.

Бірінші хат, Қ.Кемеңгерұлының 1931 жылдың 17 қыркүйегі күнгі жауабында: «Жұмабаевпен ешқашанда хат жазысқан емеспін, ішінара Байтасовпен хат алмасып тұрдық»,– деп атап көрсеткен Абдолла Байтасовқа арналған. Ал А.Байтасов туралы мағлұматтар «Жетілмеген елдің баласы» атты тарауда берілген болатын.

Осы хатқа және оның мазмұнына ғана емес, Абдолла Байтасовқа қаратыла жазылған М.Дулатовтың, М.Жұмабаевтің, Ж.Аймауытовтың, Д.Ысқақовтың, Е.Байғасқиннің тігіндідегі хаттары мен тілшелеріне, ілеспелеріне жүгінсек, онда осынау алаш оғланының – Абдолла Байтасовтың ел сеніміне кірген, жұғымы бар, сыр бөлісе алатын, «досы көппен – сыйласқан, досы жоқпен – сырласқан», бұйымтайды тиянақты орындайтын ықтиятты екені анық танылады. Оның осы мінезін ашу үшін де Қ.Кемеңгеровтің хатын көпшілікке қайыра ұсындық.

Ал келесі Дінше Әділевке жолданған хаттың қазақ өнері тарихына тікелей қатысы бар. Өйткені, Дінше Әділев – Қазақ театрының тұңғыш директоры, ал Қошке Кемеңгеров – театр шымылдығын ашқан тұңғыш пьесаның авторы. Демек олардың арасында өзара шығармашылық байланыс болуы заңды. Омбыдан таныс, өзара шымшыма қалжыңы бар, еркін сөйлесетіні хаттың мәтінінен анық аңғарылады. Оқу-ағарту комиссариатында мәдениет пен жастар ісі жөнінде ұйымдастыру саласымен айналысып, Діншенің «алаш ісі үшін жан аямай тер төгіп жүрген кезі» (Діншенің өз сөзі).

«Дінше бауырым! Денсаулығың жөнінде, қызметіңнің өскені турасында естідік. Әлі күнге сүр бойдақ жүргеніңді де білдік. Мейлі, әзілді қоялық. Іске келейік.

Ғұмырыңда талай тарихты бастан кешірдің ғой сен. Менің ептеп қаламды ермек ететінімді білесің. Сенің сонау Қиыр Шығыс сапарыңнан бастап қазіргі өміріңе шейін терең танысқым келеді. Қандай мақсатпен коммунизм жолына түстің? Бұл жолдан неге ауытқыдың? Және өзің көрген уақиғалар хақында, сапарлас, қарым-қатынас жасап жүрген достарың туралы қысқаша ақпар бер. Жалқауланба. Уақытыңды бөл. Өмірдің алдында әйтеуір есеп беруіміз керек қой. Мен қазақ зиялыларының өмірі жөнінде роман жазуға отырдым.

Егер Түркістандағы ерліктерің туралы хатқа жаза алмасаң, онда ауызша айт. Бір жерде кездесейік. Қазақстанның дүмді деген қайраткерлеріне мінездеме бер. Осы өтінішімді аяқсыз қалдырма. Өзіңе сенемін.

Ниеттес тілеушің һәм досың Қошке. 16.ІІІ.1925 жыл».
Хаттың мазмұнына қарағанда, «Алтын сақина» пьесасын сақнаға қою үшін емес, М.Шолоховтың «Тынық донындағы» Григорий Мелеховтың тағдырына ұқсас «партизанның өмірінен» роман жазуға ниет еткендіктен қолына қалам алған. Жалпы, Діншенің тағдырына сол тұстағы М.Дулатов, Ж.Аймауытов, С.Сейфуллин, С.Сәдуақасов сияқты жазушылар шығармашылық ықылас танытқан. Соның ішінде дерек ретінде расталып отырғаны осы Қошке Кемеңгеров қана. Әрине, бұл тілек – тек тілек күйінде қалған. Романның қандай дәрежеде орындалғаны, қолжазбасының тағдыры, бимәлім. Бұдан кейінгі екеуінің де өмірі аласапыранға араласып кеткендіктен де бұл тақырыпқа қайырылып соғуға мұршалары болмауы да мүмкін.

Қалай дегенмен де, араға бір жыл салып барып, 1926 жылы 12-қаңтар күні қазақ драма театрының сақнасы Дінше Әділев директор боп тұрғанда Қ.Кемеңгеровтің «Алтын сақинасымен» ашылған. Бұл екі адамның да аттары қашан тәуелсіздік алғанша жартылай жабық күйде болғандықтан да, алғашқы премьера Мұхтар Әуезовтің «Еңлік-Кебегіне» тиесілі болып келді. Бар айтарымыз, жоғарыдағы хат екеуінің арасына бір нәзік байланыс орнатқаны анық.

Жалпы, Қошке Кемеңгеровтің табиғи болмысынан дәрігерлік пен жазушылық өнерді нәзік байланыстырып тұрған сезім сәулесі анық аңғарылады. Оны Алматының түрмесінде жатқанда елдегі жарына жазған:

Ашығып үш күн болды жаттым төзіп.

Жатырмын жас өмірден күдер үзіп.

Жан жарым, жандай көрген үш құлыным,

Қаласың әлде кімге көзің сүзіп, –

деген ұшбу өлеңінен түйсінуге болады.

Бұл болмыс – осы текке қатысты тектік түзілім де сияқты. Өйткені сезімін көркем жеткізуге ұмтылу Қошкенің балаларының ғана емес, оның немересінің де, өзге емес, өз шәкіртіміз, ата мұрасын тиянақтап жинап жүрген Қайырбек Кемеңгердің бойына да сол қасиеттің тумысынан біткенін сезіндік. Тағдырлы тектің отбасының кейінгі тағдыры туралы мағлұматты аты аталған Қайырбек өреннің «Омбыда оқыған қазақтар» атты жинағындағы «Жан жарым, жандай көрген үш құлыным» деген эссесінен алынған үзінді арқылы жеткіземіз.

Қ.Кемеңгер: «Жолдасы тұтқындалғаннан кейін Гүлсім үш баласын алып 1930 жылдың күзінде Омбыға оралады. Қайратты келіншек жол жөнекей талай азап шегіп, күйеуі туып-өскен Қаржас аулына жетеді. Гүлсім бір уақытта Қошкенің әкесі Дүйсебай қажының қаржысына салынған Қаржас мектебіне балаларын қалдырады да, өзі қолындағы алтын жүзік, білезіктерін сатып Алматыға кетеді. Алматыға жеткен соң, абақтыда жатқан серігіне күнде тамақ тасып, оның көңілін сергітіп, жолдасымен тар күннің тауқыметін бірге тартады.

1937 жылы ұсталып, сол жылы 21 қараша күні Омбы түрмесінде атылып кетті.

Бір жұбанышы, Қошкенің артында қалған ұрпағы Омбының орманын паналап, әкелерін ұмытпай өмір сүрді. Барлық «халық жауларының» әйелдеріне ортақ қасірет тауқыметін Гүлсім де басынан кешіп, бес жыл айдауда болды. Соның ішінде Қошкенің қызы Зайраның батылдығы мен ата-анасына деген терең махаббаты ерекше сүйінішке лайық. Құрбылары әке-шешесінен бас тартып жатқанда ол соларды аңсап, аңсарын өлеңмен дәптеріне түсірген.

Қ.Кемеңгер: «1947 жылы Зайра әкесіне арнап кезекті өлеңін жазды. Әкеге деген ыстық сезім мен қатты сағыныш көздің жасы мен қағаздағы жыр жолдарына айналады. Ұзақ өлеңде мына секілді жолдар бар:

Түрме әфсанасының осы тарауын Қошкенің: «Мен сені қидым» және қызы Зайраның: «Тұңғиық терең жарға кеттің түсіп»,– деген сөзімен аяқтағым келеді. Өйткені, бұл жолдарда адамның бойын ерітететін барлық шуақты сезімдер шынайы құйылып тұр. Ал шынайылықтан асқан қасиетті болмыс жоқ.

Иә, қимасымызды – қимай, тұңғиық терең жарға түсіп кетпей, еркін өмір сүруге сіз бен біздің де толық қақымыз бар.

АЛТЫНШЫ ТАРАУ: «ЖЕТІЛМЕГЕН ЕЛДІҢ БАЛАСЫ...»

(ЖҮСІПБЕК АЙМАУЫТОВ)

1.

Сонымен, «Дала қарақшысы», «Өзі де – ақ, сөзі де – ақ», «Байтұрсынов – баяғы Байтұрсынов» атты ілгерідегі тараулардың мазмұнына жүгінсек, «Алашорда» астыртын контрреволюциялық ұйымының қастандық әрекеттері ашылмады. Дінше Әділевтің көрсетіндісі бойынша Міржақып Дулатовпен қоса Жүсіпбек Аймауытовтың «ылаңкестікке, қастандыққа» тікелей қатысы бар екенін анықтай алмаған тергеушілер, енді тергеу тәсілін күрт өзгертті. Арандаудың ең нәзік әрі жүрек шошытарлық қастаншықпағыр тәсілін тапты. Олар тікелей Голощекиннің өзін “қарауылға” алды. Әсірелеу емес, нақ солай:

Бұл идеяның авторы кім? Егер де, Филип Исаевичтің өзі мақұлдамаса, тергеушілердің бір де біреуі басын бәйгеге тігіп, тәуекелге бел байлауы мүмкін бе? Қайдам. Ал, Голощекин бұл лақап арқылы өзінің беделінің өсетінін білді. Біріншіден: бұл кеңес өкіметіне және оның көсемдеріне бұлтартпайтын айғағы бар ашық жаулық. «Айыпкерлердің» кез-келген пікірі айғаққа жарап жатыр. Екіншіден: «социализм дамыған сайын, тап күресі шиеленісе түседі»,– деген Сталиннің пікірін «дәлелдейді». Үшіншіден: «Голощекинге қастандық жасауға ұмтылуы тегін емес. Демек ұлтшылдардың жанына тиетін бір түйіткілдің болғаны. Ендеше қалайда «Кіші октябрьді» жүзеге асыру қажет»,– деп шешкен. Әрине, бұл жай ғана болжам. Бірақ шындықтың да сілемі жоқ емес. Өйткені Голощекин әрбір отырыста: өзіне қастандықтың жасалатынын жиі еске салып, мәжілістерде де қайталауды ұнататынын басқаша қалай түсінуге болады?

Ең шетін мәселе – Байтұрсынов бастатқан «контрреволюционерлер» Голощекинге қарсы қастандық ұйымдастырды ма, жоқ па? «Ұйымдастырған» екен. Оны да «айтып қойған» – Д. Әділев боп шықты. Бұл жолғы салмақ, яғни, қорғану кезегі – Жүсіпбек Аймауытовқа түсті. 1929 жылы 20 мамыр күні тұтқынға алынған Жүсіпбек Аймауытовқа:

«1927-1928 жылдары Әділевтің бандысымен астыртын байланыс жасап қырда қарулы көтеріліс ұйымдастырмақ болған»,– деген айыптың тағылуы соған дәлел.

Бұл – тергеудің үшінші желісі. Ал, оның қандай тарихи астары бар еді?

Д.Әділев (жалғасы): «Театр директоры ретінде күш-қуатымды аямай жұмыс істедім. Бірақ мен отставкаға сұрандым да Ташкентке кеттім. Орныма Әли Байсейітов тағайындалды. Содан Қаратауға барып қырда біраз дем алдым да, Қызылордаға келген соң Аймауытов екеуміз Мәскеуді көріп келуге кеттік. Мәскеуде Свердлов алаңындағы екі қабатты Кеңес үйінде тұратын Қожановтың пәтеріне түстім. Мәскеуде он күн тұрдым. Қожановтың әйелімен, ұлымен, түркістандық бір қазақпен үлкен театрға бардым. Бұл мен үшін үлкен жаңалық болды. «Руслан мен Людмила» операсын көрдім. Келесі күні Қожанов мені шығарып салды. Москваға келе жатқанымызда, жолда поезда Смағұл Сәдуақасовпен кездескемін. Әңгіме барысында ол: өлкелік комитеттің мәжілісінде Голощекинмен және басқа да бюро мүшелерімен қатты ұрысып қалдым,– деген болатын. Мен мұны Қожановқа айттым. Ол содан кейін Асфандияровқа және Қазақстанның Москвадағы өкілі Досовқа хабарласты. Олар қонақ үйде біраз әңгімелесті. Асфандияров тапаншаның бірнеше оғын Қожановқа берді. Қайтарда Арыс бекетінен Шымкентке түйемен келіп, одан Әулиеатаға соғып, ауылға бардым.

Бұл көрсетінді Жүсіпбектің өзгелерден бұрын атылып кетуіне тікелей себепкер болды. Өйткені мұнда Голощекинге «жасалған қастандық әрекеті» ашық айтылған. Және Д.Әділевтің берген көрсетіндісін Ж.Аймауытовтың өзі мойындаған. Ол оқиғаның ұзын-ырғасы мынадай:

Жоғарғы соттың айқындамасынан: «Аймауытов, 1928 жылы көктемде Шымкент қаласында Әділевпен кездескенін мойындады. Ол (Д.Әділев) бұған (Ж.Аймауытовқа) өзінің шет елге кетіп қалуды ойластырып жүргенін айтады және Қожанов арқылы ретін тауып шетелдік паспорт алып беруін өтінеді. Содан кейін өзінің (Әділев) Голощекинді өлтіруді ойлап жүргені жөнінде айта бастайды, бірақ Аймауытов оған бұлай істемеу туралы кеңес береді».

Жүсіпбекке тағылған айыптың бар-жоғы осы. Оның тіпті «контрреволюциялық астыртын ұйымға» да, «қарулы көтеріліске» де қатысы жоқ. Қайта, Әділевті бетінен қайырғаны үшін, алғыс айту керек еді. Ол кезде Жүсіпбек – Шымкенттегі Педагогика техникумының оқытушысы болатын.

Ал, бірінші рет «Торғай ісіне» байланысты жауапқа тартыларда ЦКАКА-да (қызыл әскер курсында) әдеби қызметкер екен. Ж. Аймауытов бұдан бұрын да бір рет сотқа тартылып, тергеуге түскен. 1922 жылы Торғайдағы ашаршылыққа ұшыраған қазақтарға Семей Губерниясынан мал жиып, оны сонда айдап барады_. Жол-жөнекей аштан қырылып жатқан ел-жұрттың үстінен түсіп, ішінара мал үлестіреді. Қолхат алады, бірақ ауылдық советтің мөрі жоқ деген айып тағылып, «мемлекеттің, мүлкін талан-таражға салғаны үшін» сотқа тартылды. Сотта ол «айыпкерден» айыптаушыға айналып, өзін-өзі ақтап шығады.

«Аштарға көмек» комиссиясы ВЦИК-тің жанынан 1921 жылы 18- маусымда құрылып, 1922 жылдың қыркүйегіне дейін жұмыс істеді. Оның бөлімдері барлық республикаларда ашылды. Қазақстандағы комиссияның басты міндеті – еуропалық аштарға азық-түлік жөнелту болды. Бір жарым миллион адамның өмірін үзген ашаршылыққа назар аудармастан Аралдың балығы Поволжьеге жөнелтілді. Павлодар уезінде аштарға деп жиналған ет еуропалықтарға жетпей, сасып жатты. Ал онымен жапсарлас Торғай өңірінің қазақтары аштан қырылып, ел кезіп, «без теріп» кетті.

Осыған орай Қазақстан мен Түркістан деңгейінде А.Байтұрсыновтың ұсынысымен «Аштарға көмек» комитеті құрылды. Басында бейтараптық танытқан Өлкелік комитет, ел-жұрттың алдындағы беделінен айырылып бара жатқанын көріп, еріксіз араласады. Ол туралы С.Меңдешевтің өзі:

«Алашордашылар аштарға көмек көрсетуде белсенділік танытып, дербес қимылдап еді, біз олардың бұл әрекетіне қарсы тосқауыл қойып, іске араластық»,– деп жазды.

Аштарға көмек көрсетіп, азық-түлік жиып, ажалдан құтқарған адамдарға «тосқауыл қоюдың» өзі қылмыс емес пе?! Иә, тосқауылды жақсылап тұрып, қойып, алаш ардагерлерінің барлығын кеңес қоғамынан «тазартып», қызметтен қуды, Қазақстанда тұру еркінен айырды, сотқа тартты. Сол «тосқауылдың бірі – Жүсіпбек Аймауытовтың, Ахмет-сафа Юсуповтың үстінен жүргізілген тергеу. Сөйтіп, осындай жазалау әрекеттерін жүргізу арқылы большевиктер өзінің беделін күшпен қалпына келтірген».

Тергеушілер «Алашордашылардың қылмыстық ісіне» Жүсіпбек Аймауытовтың үстінен жүргізілген бұрынғы сот хаттамаларын да қоса тіркепті. Торғайдағы ашаршылыққа ұшыраған елге Семей мен Керекуден мал жинап апарып, тегін таратқаны Ж.Аймауытовтың өзіне «қылмыс болып тағылған» бұл оқиға жөнінде Міржақып Дулатов «Еңбекші қазақ» газетіне мақала жазды. Мұның өзі: «Соттың ісіне қарсы қоғамдық пікір туғызып, қысым көрсетіп, үкімге ықпал ету үшін жасалды», – деп бағаланып, мемлекеттік деңгейдегі қаралаушы О.Исаевқа «Баянхат» (докладная записка) арыз жазуға түрткі болды.

Тергеу барысы төрт жылдан астам уақытқа созылды. Істің созылуына әр түрлі жағдайлар әсер еткен. Соның бірі: Жүсіпбек сол кезде Қазақстаннан тыс жерде – Орынборда қызмет істеп жүргендіктен де, сот келесіне уақытында келе алмағандығы еді. Осыған орай оның ерекше маңызды қылмыстық істер жөніндегі тергеушіге жолдаған хатын назарға ұсынуды жөн көрдік.