Туякбаева айгуль шаймуратовна

11 
1.
ҚАЗАҚ КИНО ӨНЕРІНДЕГІ РУХАНИЛЫҚТЫ ЗЕРТТЕУДІҢ 
МӘДЕНИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 
 
1.1.
 
Ұлттық руханият категориясын пайымдаудың алғышарттары 
Әрбір халықтың рухани құндылығын құрайтын өнер мен мәдениеттің түп 
тамыры сол елдің, сол ұлттың пайда болу және қоғамдық даму барысында 
қалыптасқан ата-баба салты мен дәстүрінде жатқаны белгілі. Бұл ерте 
дәуірлерден басталып, уақыт өткен сайын әртүрлі өзгерістерге түсетіні 
заңдылық. Жалпы өнердің барлық түрінің: театр, музыка, қолөнер, сәулет, 
кино, т.б. қоғам өміріндегі синтезі және өзіндік атқаратын функциясы тұтас 
алғанда руханилықты байқатады. XIX ғасырдан бүгінгі күнге дейін жетіп, 
қарқынды дамудың нәтижесінде адам өмірінің ажырамас бір бөлшегіне 
айналып отырған кино өнерінің де рухани құндылығы өзге өнерлерден кем 
емес. 
Кино өнерінің қоғаммен және адаммен тығыз байланысын, оның 
көрерменге берер тәрбиелік-тәлімдік функциясын зерделей отырып және 
қандай кейіпкері болмасын оның экран алдындағы болмысын шынайы 
бедерлеуге күш салып жүрген актерлердің шығармашылық ізденістерінен, 
олардың экран алдындағы сөз саптауы мен мінез-құлқынан, әрекет-қимылынан 
бүгінгі өскелең ұрпақтың бейнесін көруге болады. Дегенмен көркемдік деңгейі 
жоғары, шығарма идеясының ақ пен қараның ара салмағын ажырата білетін 
мәдени орта қалыптастыруға ықпал етудегі маңыздылығын айқындау 
міндетіміз. Себебі, мұның барлығы руханилық мен мәдениеттілікке, дәстүр мен 
әдет-ғұрыпқа тікелей қатысты. 
Бүгінгі күнге дейін дәстүрдің рухани фeнoмeнін Б.Андерсон [35], 
Б.Андерсон, О.Бауэр, М.Хрох, П.Чаттерджи [36], Э.Хобсбаум [37], Ф.Фукуяма 
[38], т.б. тәрізді көптеген ғалымдар тереңнен зерттеген. Әсіресе, соңғы 
жылдары бұған баса назар аударылып отыр. Бұл құбылысты көп жағдайда 
қоғам өмірінде болып жатқан түрлі үдерістерге, соның ішінде көркем 
шығармалардың цифрлық форматқа және Art House (әртүрлі жанрлардың 
қосындысы) бағытына ойысуына, сол сияқты жалпы қоғамның дамуына үлес 
қосатын, адам өміріндегі маңызды факторларды байқататын мәселелерге 
байланысты қарастыруымызға болады. Себебі, дәстүрдің руханилық қасиеті, 
оның қоғамдық-әлеуметтік ортадағы орны мен ролі, ғасырлар бойы сақталған 
салттың әлеуметтік мәдениет феномен ретіндегі көрінісі кімді болмасын 
қызықтыратыны анық. Демек, көптеген гуманитарлық ғылымдарда кездесетін 
бірнеше қабатты композициялық феноменді дәстүрдің анықтамасы ретінде 
түсіндіруге мүмкіндік беретін әдебиеттерді сараптау қажет. 
Қай халықтың болмасын тарихы мен оның рухани байлық қорының 
қалыптасуы мен дамуы ұзақ уақытты қажет етеді. Бұған бірнеше жылдарға 
созылған кеңестік одақтың қол астындағы тәуелділіктен арылып, егемендікке 
қол жеткен бүгінгі күннің көрінісі дәлел бола алады. Демек, егеменді еліміздің 
тұрақтылығы орнап, «Мәңгілік ел» болуға бет бұрған қазіргі уақытта келешек 
ұрпақ қазақ халқының өскелең мәдениетінің даму жолында сан ғасырды артқа 

12 
тастағанын аңғарып отыр. Сол сияқты әр кезеңнің өзіне лайықты мәдениеті, 
салт-дәстүрі, ұғымы, нанымы, тілі, сонымен бірге ауыз әдебиеті болғандығын 
да таныды. Мұның маңыздылығын «Национальная идея «Мәңгілік Ел» и ее 
духовное наследие» атты ғылыми еңбекте: «Реализация национальной идеи 
«Мәңгілік ел» несет в себе огромные перспективы для дальнейшего 
политического, экономического и духовного развития нашего будущего 
поколения. Ведь само название, «Мәңгілік ел» говорит о том, что наш народ 
вечен, и поэтому молодое поколение Казахстана должно не только трудиться на 
благо нашей страны, развивая и поднимая ее экономику, образование и другие 
сферы деятельности. Наша молодежь, в первую очередь, должна сохранить те 
духовные богатства, которые веками отвоевывали и оставили нам в наследство 
наши воинственные мудрые предки. Культура, традиции, духовное наследие 
нашего народа своими корнями уходит глубоко в древность» [39, С. 303.], – 
деген жолдармен түсіндірген. Осы жолда ертеден келе жатқан ежелгі 
мұраларымызда тарихтың, мәдениет пен әдебиеттің белгілері араласа жүретіні 
анық көрсетілген. Бұдан салт-дәстүрдің ерекше құбылысын зерттеу арқылы 
қоғамның, керек болса жеке ұлттың өткені мен бүгінгі тұрмысын анық тани 
алaтынымыз байқалады. Соның бірі кинематография кеңістігіндегі салт-дәстүр 
феноменін қарастыру.
Орыс-кеңес әдебиет сыншысы, мәдениеттанушы Юрий Лотманның 
анықтамасы бойынша, «Мәдениет – тұтас әлем, салт-дәстүр – ұжымдық ұғым, 
яғни биологиялық емес, ол әлеуметтік тұжырым» [40]. Бұдан әртүрлі сатыдағы 
қоғам, яғни ұлттық дәстүрді берік ұстанушы орта немесе керісінше жаһандық 
үдерістің бағытымен жүретін замануи қоғам салт-дәстүрдің бар екенін, 
болғанын немесе болмағанын айқындай алады, оның мағынасына үңіледі, 
тасымалдану тәсілін әрі сол қоғамға қызмет ету үлгілерін анықтауға тырысады. 
«Мәдениет үлгілерінде қызмет ету кезінде салт-дәстүр тұрақтылық (ұзаққа 
жетуі – кoнтинуитeт) әрі сол арқылы өзін тұрақтандыратын фaктopлардың 
болуын қамтамасыз етеді. Оның қайта жандануына себепші болады» [41, С. 
106.], – деп жазады орыс-кеңес фольклортанушысы, этнограф Кирилл Чистов. 
Бұдан мәдениет пен салт-дәстүрдің тығыз байланысын және ертеден 
қалыптасқан дәстүрдің адам өмірінде, оның сана-сезімінде тұрақталықты 
орнатушы функциясын тануға болады. 
Э.Макарян
[42] мен К.Чистовтың [41] пікірлеріне сүйенетін болсақ, салт-
дәстүр мен мәдениет бірімен бірі қабысқан дүниелер, өйткені, салт-дәстүр – 
тасымалдау мен қызмет етуді қалыптастыру механизмі. Яғни, халықтың салт-
дәстүрі – заманауи шақ пен өткен дәуірлерді байланыстыратын мәдени 
жүйелердің тоғысы болып саналады. К.Чистов жоғарыдағы еңбегінде былай 
деп жазады: «При помощи этой сети совершаются отбор, стереотипизация 
опыта и передача стереотипов, которые затем опять воспроизводятся. 
Произнося слово культура и традиция, мы подразумеваем не одноразовые 
явления, побочные или случайные для истории, а те, что имеют значение для 
человечества, или по крайней мере для определенной социальной общности (от 
племени или первичной локальной группы до нации), то есть опыт, 

13 
накапливающийся в виде системы стереотипов человеческой деятельности 
(активности) и результатов этой деятельности, представлений о тех и других и, 
наконец, способов их обозначения или символизации» [41, С. 106.]. Демек, 
мәдениет пен салт-дәстүр әрбір жүзжылдықтар, әрбір мыңжылдықтар сайын 
дамып немесе өзгеріске түсіп отырса да бүгінгі ұрпақ үшін маңыздылығын 
сақтап қалады. 
Неміс философтары Юрген Хабермас [43] пен Ханс-Георг Гадамердің [44] 
салт-дәстүр кеңістігі туралы пікірлері мен олардың еңбектеріндегі мәтін 
ұқсастығы өзінің маңыздылығын жоймаған. Ю.Хабермастың «Текст и 
контекст» атты ғылыми еңбегінде мәтін мәдени құндылықтарды жеткізудің 
үрдісі ретінде белгіленеді, сонымен қоса «оқиғалы тарих» идеясын құптаған, 
яғни, бұл тұжырым Х.Г.Гадамердегі тарихтың бүгінгі болмысына сәйкес келеді. 
Бұл ғалымдарда мұраның феномені, дәстүр ерекшелігінің компоненті болып 
саналады. Зерттеу кезінде белгілі болғандай, дәстүрлі мұра реттеуді, жетістікті 
нақты ұғынады және бұл өзін-өзі тануда қажетті фактор саналады. Дәл осы 
мұраның негізінде ұрпақ жалғастығы, оның қоғамдағы ерекшелігі мен өзектілігі 
және жалпы адамзаттық құндылықтар мен олардың жеткізілу тәслдері көрініс 
табады.
Сол сияқты П.Рикер пікірі Х.Г.Гадамердің ойымен орайлас келеді. Мұны 
П.Рикердің: «Дәстүр бұрыннан келе жатқан әрі қалыптасқан ереже, оны дұрыс 
жеткізген жағдайда үзіліссіз мағына береді» [45], – деген тұжырымынан 
байқауға болады. Ал, мұны талқыламайынша дәстүр жалғастығын тану мүмкін 
емес. Тек зерделеп, саралаған жағдайда ғана әрбір адамның бойында қанына 
сіңген әдеттердің, мінездер мен ұстанымдардың бар екендігін аңғаруға болады. 
Ю.Хабермас осы мәселені сараптай отырып, дәстүр ерекшелігінің әлеуметтің 
барлық саласында, әсіресе, мәдени үрдісте мағыналы екендігін баса көрсетеді. 
Ол өз еңбектерінде дәстүрді әлеуметтендірген жағдайда да, дәстүрдің 
құндылығын бағалағанда да, қоғам өмірінде тәжірибе жүргізгенде де рухани 
мұраның өміршеңдігін меңзейді.
Негізінен рухани мұраны айқындау ісі ертеден келе жатқан дәстүрдің 
мағынасын жандандыру арқылы жүзеге асырылады. Осы тұста Х.Г.Гадамердің 
еңбектеріне сүйенбеске болмайды, оның ішінде «Тарих оқиғасындағы» бүгінгі 
өмірде де тарихи дүниелер бар екеніне куәлік етеді деген ойымен келіспеу 
мүмкін емес. Бұл жерде біздің интроспекциямыз өткен уақыттың өзі емес, тек 
оның мағыналы кеңістігі дей аламыз. Ғалымдар дәстүр ұғымының жағдайын 
жаза отырып, ол құбылысты «Бұрынғы дүниеге бүгінгі релеванттық тәжірибеде 
бар мағына» ретінде сипаттама береді. Яғни, санадағы интроспекция нәтижесі 
бұрынғы дүниелердің мағынасына қатысты ұрпақ жалғастығы мен мұраны 
зерттеу болып саналады.
Зерттеушілер дәстүрді «белсенді» және «баяу» деп екі типке бөледі. 
«Белсенді дәстүр» – адамның күнделікті жалғасып отыратын әрекеті. Ал, «Баяу 
дәстүр» – әлеуметтік топқа жататын болмыс ретінде сол немесе өзге әрекеттің 
әсерін ұғындыра алмайды. «Дәстүр» ұғымын қарастыру әдістемелігінде мұның 
сипаттамасы әртүрлі уақыт бөлігінде түрлі өзгеріске енеді. Орта ғасырдағы 

14 
дәстүрді ұстанатын және қоғамның сұранысына қатысты заңдардың моральдық 
белгілерін орыс философы Николай Александрович Бердяев [46; 47; 48], 
социолог, философ Эмиль Дюркгейм [49], социолог, тарихшы, философ Макс 
Вебер [50] сынды ғалымдар кеңінен қарастырған. Ал, XX ғасырдың 60 
жылдары дәстүр ұғымына поляк социологтары Ежи Шацкий [51] мен Петр 
Штомпка [52], американдық социолог Едвард Шилз [53], француз философы, 
өнертанушы Мишель Фуко [54] ерекше ықылас көрсеткен. Бұлардың 
еңбектерінде дәстүр қоғамның үдемелі дамуындағы негізгі фaктoр ретінде 
көрсетіледі. Дәстүр әрбір халық мұрасының бөлінбес бөлшегі болып табылады. 
Демек, өз ретінде кез келген мұра да дәстүрге айналады, сондықтан ғасырлар 
тоғысында белгілі бір дәстүрді қалыптастыру белгілі дәрежеде немесе 
болашаққа мирас болып қалу мәселесінде пайда болады. Осы тұста неміс 
философы Эдмунд Гуссерльдің пікіріне назар аудару маңызды. Оның ойынша, 
дәстүр фeнoменінің қалыптасқан ережесін бір қарағанда жете түсінгендей 
боламыз немесе түсініксіз күйде қабылдайды екенбіз [55]. 
Болашақ ұрпаққа аманат болып қалатын қандай да бір салтта ата-
бабасының, ұрпақ жалғасының, мұраның тәжірибелері қалыптасқан күйде 
көрініс табады. Поляк философы, публицист Кшиштоф Помянның айтуы 
бойынша, ұрпақ жалғастығы, ескі және жаңа тарих арасындағы байланыс 
құрайды. «Тарих уақыты» тақырыбына зерттеу жүргізе отырып, ол әрбір адам 
өзінің әсерін қабылдай алатын мұра мен ұрпақ жалғастығын жүргізеді деп 
есептейді. Бұл арада тарихтың бүгінгі таңдағы болмысын анықтайтын 
Х.Г.Гадамердің теориясымен байланысы байқалады. Сол сияқты мирастық 
үдеріс үзіліссіз жүреді әрі қоғам тынысына тұтастай араласады және мұның 
дәстүрдегі әлеуметтік үлгілерді орнықтыруда маңызы зор. Дәстүр феноменінде 
белгілі заңдылықтар, алдын ала ойланбаған мұраның сыны да кездеседі. 
Дегенмен дәстүрдің қалыптасуына лайықты әрі қоғам сұранысына сай 
компоненттер болуы керек. Мұраны дәл осылай айқындау үшін ғасырлар бойы 
жинақталған жұмыстың жемісі қажет, ал кейбіреулеріне дәстүр феномені кең 
диапозонды болуы шарт және ол әлеуметтің қажеттілігін өтеуі тиіс. 
Осы уақытта мұра мен оның бүгінге жетуі, жеке тұлға және оның зейіні – 
жеке кеңістікті, әлеуметтік кеңістікті, қоғамдық кеңістікті ашатын мәдени 
ұғымға айналатын мұра түсінігіне біріктіріледі. Мұра тақырыбы аутенттік 
дәстүр мәселесімен байланысты салттың кең ауқымдағы мазмұнды ерекшелігін 
сипаттап-зерттеуге мүмкіндік тудырады. Осы алғышарттарға сәйкес ғалымдар 
мұраның өзіндік қасиетін зерттеуді пайдаланып, дәстүрдің әлеуметтік мәдени 
факторларын жарыққа шығарды. Бұған С.Нұрмұратовтың: «Руханилықтың 
әлеуметтік салада кең таралуына рух жандануына негізгі тәсіл болатын сала 
өнер болып табылады. Әрбір өнер туындысы адам әлемін жаңа рухани күшке, 
рухани атмосфераға айналдыруы шарт. Ондай деңгейге көтерілмеген 
туындылар псевдокұндылықтар, үйлесімділік шайқалтушы теріс құралдар 
болып табылады. Тарихи процестен артық сараптаушы, електен өткізуші 
сынақшы жоқ. Адамдар сонау тарих қойнауынан негізінен өзінін рухани әлемін 
байыта түсетін дүниелерді сақтауға тырысады. Бұл барлық ұлттық мәдениетке 

15 
тән құбылыс. Сондықтан халық шығармашылығының, ұлы суреткерлердің 
туындыларының құдіретті күші бар» [3, 46 б.], – деген сөзі дәлел бола алады.
Қай халықтың болмасын өзіне тән діліне (менталитетіне) сәйкес моралдық 
үрдісі, рухани-адамгершілік мәдениеті, тұрмыстық өмір салты болатыны 
белгілі. Бұлардың барлығы ұзақ уақыт бойы жинақталған әрі халық өмірін 
жақсартатын дәстүр мен салтқа негізделеді. Сол сияқты әрбір кезеңдегі 
ұрпақтың санасына сіңген, белгілі бір қалыпқа еніп, халық арасында дәстүр 
ретінде қалыптасқан мәдени құндылықтары бар. Өзінің санасына сіңірген 
өскелең ұрпақ халықтың осындай жан-жақты зерттелген мәдениетін шашауын 
шығармай, келесі буынға рухани-мәдени мұра ретінде қалдырып отырады. Сол 
өскелең ұрпақ қандай да бір дәстүрлі жоралғылар көрсетілетін әртүрлі 
халықтық шараларға қатыса жүріп, халықтық белгіні, рухани мәдениет пен 
эстетиканы бойларына сіңіреді. Жас ұрпақты халықтық дәстүрмен бірге 
этникалық мәдениетке жақындату арқылы тәрбиелеу әрбір буын арасындағы 
байланысты нығайтады. Сол сияқты үлкендерді құрметтеуге үйретеді әрі өз 
халқының мәдениетін білуге ұмтылдырып қана қоймай, басқа халықтың да 
мәдениетіне назар салуына жол ашады. Сондықтан өткен ғасырлардан бастау 
алып, бабалардың ақыл-ойымен қалыптасқан халықтың салт-дәстүрлері тек 
қана тәрбиелік роль атқармайды, адамзат дамуына үлес қосатын тиімді 
күретамыр бола алады. Мұны чуваштық ғалым Ольга Терехова: «Г.Н. Волков, 
Н.Г. Краснов, Т.Н. Петрова, А.Е. Земляков, П.В. Денисов, В.Д. Димитриев, Н.И. 
Егоров и другие в своих трудах подчеркивают, что каждая нация, заботясь о 
своем духовном «воспроизводстве» из поколения в поколение, прилагает 
усилия для того, чтобы дети воспитывались на культурно-исторических 
традициях отцов, дедов, прадедов. По их мнению, народные праздники, 
обряды, традиции – неисчерпаемая сокровищница народной мудрости, 
воспитывающая молодое поколение в национальном и общечеловеческом 
духе» [56], – деп түсіндірген. Демек, ата салттың, ұлттық жөн-жосықтар мен 
дәстүрлердің ұрпақты тәрбиелеудегі маңызы зор.
Жалпы белгілі этностың мәдениетін бір саяси құрылымнан екіншісіне өту 
кезінде зерттеу маңызды. Яғни, нақты бір ұлт мәдениетінің белгілі аспектілерін, 
олардың қайнар көздерін дер кезінде зерделеу халықтың ежелден келе жатқан 
рухани-адамгершілік өмірінің байқалмаған тұстарын толықтыруға мүмкіндік 
береді. Сол сияқты бүгінгі күнде маңызды орын алып отырған этникалық 
құндылықты сақтау және дамытуды жоспарлауды жүзеге асырады. Осы тұста: 
«Реликты верований и обрядов, еще сохраняющиеся в быту и мировоззрении 
старшего поколения, но быстро изменяющиеся в современных условиях, дают 
возможность выявить архаичные пласты представлении народа о мироздании, 
об окружающей природе, проследить древние черты социального строя 
общества предков. Кроме того, они объясняют их внутренний смысл» [20, С. 3], 
– деп атап көрсеткен тарихшы, ғалым Әбдеш Төлеубаев. Бұдан түйетініміз, 
қоғамның даму бағыты қанша өзгергенімен негізі тереңде жатқан ата дәстүрдің 
әрбір ұлт үшін құнды жәдігер болып табылатындығы. Қазақ қоғамында дәстүр 
халық тіршілігінің мәніне айналған, оның негізгі сипаттамасы халықтың 

16 
рухани-адамгершілік болмысының маңызы мен ұлттық ерекшелігінің, оның 
қасиеті мен тұтастығының сақталуына және ұрпаққа жеткізілуіне мүмкіндік 
бере алатынын көрсетеді. Нәтижесінде сол дәстүрді терең зерттеудің 
барысында оның мәнінің белгілерін ашу арқылы мағыналы қасиеттерін көрсете 
отырып, қазақ халқының рухани-адамгершілік мәдениетінің өзіндік ерекшелігін 
айқындайды, мәдени біркелкілігін сақтауға негіз болады және әрі қарай 
дамуына жаңа алғышарттар табуға жәрдем етеді. Осы тұста қазақ өмірінің мәні 
болған және бүгінгі күнге дейін сақталып келе жатқан дәстүр мен салтқа баса 
назар аударған жөн. Олар көбінде тұтас халықтық өмірімен, тұрмысымен және 
шаруашылығымен байланысты болады. Мұның кейбіреуіне әртүрлі әрекеттер 
мен тұрмыстық-шаруашылық салттар арқылы жеткізілетін ауыз әдебиеті мен 
поэтикалық шығармалар да жатады. Мысалы, шілдеханадан бастап жерлеу 
рәсіміне дейінгі түрлі салттар, көпшілікпен атқарылатын түрлі мерекелерде 
орындалатын халықтық ойын-сауықтар және түрлі көңілді қойылымдар, т.б. 
Сол сияқты сал-серілер мен суырыпсалма ақындардың шығармашылығын, 
көркемөнерпаздар мүшелері ұйымдастыратын театрлық қойылымдарды, 
жәрмеңкелерде күресетін палуандар мен әуесқой актерлердің өнерін, 
жиырмасынша ғасыр басында қалыптасқан алғашқы драмалық үйірмелерді 
айтуға болады. Бұл туралы Ә.Төлеубаев жоғарыдағы еңбегінде: «Әр алуан 
өнердің небір шеберлері үнемі дәстүрлі мәтін мен кейіпкерлер қимылына 
оралып отырады. Ол дегеніміз, халық ауыз әдебиеті мен жалпы фольклор 
халықтың тарихи қалыптасқан көзқарасына байланысты қалыптасқан халық 
бейнесін ашуға мүмкіндік береді әрі сол арқылы бүгінгі мәселелерді анық 
көрсетеді» [20, 6 б.], – деп жазған. Ал, театртанушы Сания Қабдиеваның 
пікірінше: «Народ – это не только сила, создающая все материальные ценности, 
он – единственный и неиссякаемый источник ценностей духовных, первый по 
времени, красоте и гениальности творчества философ и поэт, создавший все 
великие поэмы, все трагедии земли и величайшую из них историю всемирной 
культуры» [57, С. 9.].
Халық пен шығармашылықты біртұтас болмыс ретінде 
қарастырған екі ғалымның да осындай пайымдары нақты деп айта аламыз. 
Негізінен қазақ фольклоры хақында қалам тартпаған ғалым некен-саяқ. 
Алексей Левшиннің еңбектерінде қазақ халқының ән мен жырға жетік екендігі, 
ойын-тойларда екі ауыз өлең шығаратын суырыпсалмалық қасиеттерінің 
жоғары болғандығы туралы деректер бар [58]. Ол ХІХ ғасырда қазақ 
фольклорының қоғамдық қызметін, халықтың өмір сүру заңдылықтарын 
байырғы тайпалардың поэзиясымен салыстыра отырып, экономикасы жағынан 
артта қалған елдердің фольклорын идеализациялауға түбегейлі қарсы болған. 
Тарихшы, этнограф қазақтың фольклорын салыстыруға келмейтін Еуропаның 
жазба әдебиетімен шендестіріп, ауызша айтылатын өлең мен жырдың жаппай 
тараған өнер екенін мойындағанымен, олардың мағынасы мәнсіздеу деген 
ұшқары тұжырым жасаған. Алайда мұны А.Левшиннің тілді білмей, мәтінді 
түсінбегенінен немесе қолына түскен аударма материалдың сауатсыздығынан 
деп қарастырған жөн. 

17 
Салыстырмалы зерттеудің кейбір ерекшеліктерін біз Шоқан Уәлихановтың 
еңбектерінен көреміз. Оның салыстыру аясы мен ізденісі, материалдың 
жағрафиялық ауқымы өзіне дейінгі зерттеу жұмыстарына қарағанда орасан зор. 
Ғалымның жазбаларында ежелгі гректер, римдіктер скифтер, қытайлар, 
кидандар сияқты халықтардың тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрпы, фольклоры 
туралы мәліметтер түркі-монғол халықтарының этнографиясымен, ауыз 
әдебиетінің үлгілерімен ұтымды салыстырып отырады. Ғалымның тарих, 
жағрафия мен этнография жөнінде кең ауқымда ой толғауы кездейсоқ емес, бұл 
– асқан білімнің, сауатты ой қорыта білудің нәтижесінен туған. Ол ең алдымен 
қазақ фольклорының оқшау тұрмағандығын, оның дүниежүзі халықтарының 
әдеби-мәдени мұрасымен сабақтастығын, адамзат жасаған мәдениеттің бір 
тармағы екенін толық дәлелдеп берген. Еуропа жұртшылығының назарын 
аудару үшін ғалым қазақ пен қырғыздардың аңыз әңгімелерін, эпостарының 
мазмұнын көлемі жағынан гректің атақты «Илиада», «Одиссея» жырларымен 
салыстырған. Бұлардың арасында қатты ұқсастықтар бар екендігін атап 
көрсеткен. Ол кезде мұндай тұжырым қазақ пен қырғыз фольклорымен жаңа 
таныса бастаған Еуропа ориенталистері үшін ерекше назар аударарлық 
құбылыс болатын.
Ш.Уәлихановтың салыстыру арқылы түйіндеген ой-пікірлерінің өзіндік 
ерекшелігін өз заманында өркен жая бастаған алмасу теориясының ауқымында 
қалып қоймайтындығынан байқай аламыз. Ол әрбір халықтың ауыз әдебиеті 
сол халықтың ұзақ жылдық тарихы мен көркемдік дамуының нәтижесі деген ой 
қорытады. Мұны әрине біз қырғыздың «Манас» жырын көне грек эпостарымен 
салыстыра қарауынан білеміз. Ғалымның пікірінше, «Манас» – бір кезеңге және 
бір адамның Манас батырдың төңірегінде топтастырылған барша халық 
ертегілерінің хикаялары мен аңыздардың, география, дін және салтсана, әдет-
ғұрып жөніндегі түсініктерінің энциклопедиялық жинағы. «Манас» – бүтін бір 
халықтың шығармасы, соның көп жылдық творчествосының жемісі. Дала 
Илиадасы десе де болғандай» [59, 154 б.]. Ш.Уәлихановтың осы көзқарасы 
қазақ пен қырғыз фольклорының өзіндік ішкі сипатын білуге, халық өмірімен 
тығыз байланыста қарауға сол дәуірдің өзінде-ақ үлкен себепкер болғаны анық. 
Оның ғылыми еңбектеріндегі салыстыру тәсілі түрлі халықтардың 
фольклорындағы ұқсастықтардың болу себептерін анықтауға, соған жауап 
беруге бағытталмаған. Ол үшін маңыздысы – қазақ, қырғыз эпостарының өзге 
елдердің ауызша сөз өнерімен ара қатынасы, алатын орны, даму дәрежесі, 
ғылым алдындағы мәнін ашу болды.
Қазақ фольклорының өзге халықтардың ауыз әдебиетімен байланысына 
назар аударған ғалымдардың бірі – Ресей шығыстанушысы, этнограф, археолог 
Василий Радлов. Ол түркі халықтары мұрасын салыстырып зерттеуге өлшеусіз 
үлес қосты. Қазақ поэзиясының, дәстүрі мен салтының қырғыз, тараншы, 
Қырым мен Осман түріктері және Алтай мен Сібір халықтарының ән-жырымен 
байланысты екендігін Василий Радловтың еңбектері арқылы білуге мүмкіндік 
зор [60]. Сонымен қатар ол халық поэзиясының көне бастауын іздеуге де жол 
ашты.

18 
Салыстырмалы зерттеуді арнайы бір ғылыми мақсатқа бағыттаған, 
ұқсастықтардың болу себептеріне жауап іздеуге талпынған және ұқсас 
құбылыстарды жүйелі түрде жинақтаған ғалымдардың ішінде ерекше орын 
алатыны – Григорий Потанин. Зерттеушінің өзінің «Восточные мотивы в 
средневековом европейском эпосе» деген көлемді еңбегінде салыстырмалы 
зерттеуді арнайы әдіс ретінде қолданғанын көреміз. Аталмыш кітабында ол: 
«Бұл кітаптың басты мақсаты – орта ғасырдағы Батыс елдерінде кең тараған 
батыс пен шығыс ордалық өнердің бірлігі жөнінде сөз ету. Эпикалық 
материалдармен айырбас жасасып отырған ерте кездегі дәуірде ортаазиялық 
ордаларға Орта Еуропа мен Орта Азия ен даласы арасындағы мәдениетте ешбір 
айырмашылық қалмаған уақытты еске алуға болады. Ондай араласу тек бір 
жақты емес, шығыстан батысқа және батыстан шығысқа өтіп отырған» [61, 1 
б.], – деп жазады. Бұл тұжырымдар әлемдік әдеби шығармалардың сюжеті мен 
құрылымы жағынан, жаһандық мәселелерді көтеретін идеясы мен 
кейіпкерлердің әлеуметтік ортасы жөнінен ұқсастықтардың барын және түрлі 
халықтардың тіліне аударылу арқылы өзара тығыз байланыста болатынын 
байқатады. 
ХІХ ғасырдың соңына қарай қазақ фольклорын түркі халықтарының 
мұрасымен салыстырып зерттеуге фольклоршы, этнограф Әубәкір Диваев та 
елеулі еңбек сіңірді. Ол Қазақстан мен Орта Азия елдерінің ауыз әдебиеті 
үлгілерін жинай жүріп, қазақ мәдениетінің сол елдердің әдет-ғұрпымен, 
тұрмыс-тіршілігіндегі өзгешеліктермен байланысты екенін зерттеп, жазған [62]. 
Ә.Диваев түркі елдерінің тұрмыс-тіршілігін әрі салт-дәстүрін жете білгендіктен 
фольклордың да дербес сипатын көрсете алды. Сөйтіп, қазақтың ғана емес, 
өзбек, қырғыз халықтарының фольклорындағы ұқсастықтарды белгілеумен 
қатар олардың тұрмыс-салтынан туындайтын ерекшеліктерді ажыратуға күш 
салды. Сол сияқты салыстырмалы зерттеу әдісін қолданған ғалым Иван 
Чеканинскийдің де ізденісі қазақ эпостарының жекелеген мотивтерін жіктеуге, 
салт пен дәстүр, әдет пен ғұрып суреттелген жырлар арасынан ұқсастықтар 
табуға бағытталған. Мәселен, ғалымның «Алпамыс» пен «Қозы Көрпеш – Баян 
сұлу» жырларында кездесетін салт-дәстүрлерді сипаттауы, халық болмысының 
көрінісін іздестіру нәтижесінде олардың фольклорлық-идеялық мазмұны мен 
көркемдік ерекшеліктерін бөліп ажыратуы осыны айғақтайды [63].
Жалпы қазақ болмысы мен ауыз әдебиетінің өзге де түрлерін зерттеу, 
олардың шығу жолдарын, даму эволюциясын нақтылы тарихи жағдайлармен 
біріктіре қарастыру, сөйтіп фольклордың жалпы белгілерімен бірге оның 
ұлттық сипатын анықтау кеңес дәуірінде қолға алынған. Расында, ХХ ғасырдың 
1950-60 жылдарына дейінгі зерттеу еңбектерде қазақ фольклорын жеке дара 
алып қарастыру басымырақ болып келді. Оған себеп, алдымен фольклордың 
идеялық-көркемдік ерекшеліктерін, қоғамдағы алатын орнын, бейнелер 
жүйесін, ұлттық салт-дәстүр ерекшеліктерін анықтау қажет болды. Шындығына 
келгенде мұны жан-жақты типологиялық зерттеуге даярлық деп айта аламыз.
Ғылымның негізгі функциясы – фольклордағы белгілі бір ұқсас 
құбылыстарды 
салыстыра 
қарастыру. 
Мифологиялық, 
тарихи, 

19 
антропологиялық, этнографиялық мектептер, алмасу теориясы, т.б. сияқты 
әртүрлі тарихта орын алған зерттеу ағымдары мен әдістерінің де негізгі 
сүйенетіні – салыстыра саралау тәсілі. Демек, бұл мұндай ғылыми амалдар 
теориялық мәселеге, нақтылы бағытқа, әдістемелік сұрыптауға лайықты 
қолданылып, әртүрлі сипатта болады деген сөз. Орыс-кеңес лингвисті, 
әдебиетші Виктор Жирмунский ғылыми салыстыру тәсілін: «салыстыру, 
тарихи-генетикалық, тарихи-типологиялық және бір-бірімен алмасуды 
анықтайтын әдістер...» [64, 75-76 б.б.], – деп бөліп қарастырады. Фольклорды 
ғана емес, көркем шығарманы жүйелі қарастырудағы мұндай амалдар оның 
түрлі құрамдас бөліктерін бір-бірімен байланыссыз алып, сол арқылы бүкіл 
шығармаға қатысты біржақты қорытындылар жасаудан сақтандырады. Бұдан 
«шығарманың жекелеген бөлшектерін қарастырмауымыз керек» деген ұғым 
тумауы тиіс. Керісінше, жан-жақты, тұтас, мейлінше толық сипаттап, 
қарастыру міндет. Жүйелі талдаудың мақсаты да осы. Анығырақ айтқанда, 
қандай да бір әдет-ғұрыпты бүтіннің бір бөлшегі ретінде анықтауымыз керек. 
Тағы бір айта кетерлігі, уақыт пен кеңістік ұғымдарының ұлттық сипаты 
алдымен фольклорда сақталған. Ежелгі аңыздардан бастап эпостық жырларға 
дейін, наным-сенім өлеңдерінен қазіргі әңгімеге дейін халықтың уақыт пен 
кеңістік жөніндегі түсініктері сан түрлі кезеңдерді бастан кешті. Көркемдік 
ойлаудың тарихын уақыт пен кеңістік туралы ұғымдардың қалыптасу 
тарихынан бөліп алуға болмайды. Түптеп келгенде, бұл мәселені арнайы 
қарастырудың маңызы мынада: 
– халықтың дәстүрлі түсінігін, дүниетанымын, оның даму жолдарын 
анықтауға септігін тигізеді; 
– ұлттық ойлау жүйесінің қыр-сырын, типтік ерекшеліктерін ажыратуға 
көмектеседі; 
– көркемдік ойлаудың даму сатылары, уақыт пен кеңістік ұғымдарының 
түрлі сипаты дәстүр түрлерінің қалыптасу, өсу жолдарын көрсете алады; 
– әдебиет пен өнердегі ырғақ, кезең, бейнелеу тәсілдері уақыт пен кеңістік 
туралы түсініктердің тарихымен сабақтастырылады;
– ауызша сөз өнері мен жазба әдебиетінің арақатынасы ұлттық салт-
дәстүрлерге қатысты ұғымдар арқылы ажыратылады. 
Осы айтылғандарды тарату үшін алдымен сол уақыт пен кеңістік 
ұғымдарын жіктеп алу қажет. Бұл туралы Роман Зобов: «Нормально 
протекающие процессы творчества обычно протекают в рамках определенного 
культурного контекста. Это связано с тем, что в творческих актах необходимо 
соблюдение известной меры в соотношении рационального и иррационального 
(образно-эмоционального и пр.). Нарушение меры неизбежно деформирует 
творчество. Но известно, что «чувство меры» формируется вместе с усвоением 
культуры, что хорошо видно на примерах культуры античной Греции, эпохи 
Возрождения и др» [65, С. 7.], – деп жазған. Сондай-ақ, қазақтың 
әдебиеттанушы-шығыстанушы ғалымы Әлкей Марғұлан қазақтың қаһармандық 
жырлары мен ертегілерін туғызуда атаеркі (патриархалды) дәуіріндегі негізгі 
салттар мен жөн-жоралғылардың көптеген түрлерін жіктейді. Солардың ішінде 

20 
қазақ халқында «Тарихи дәстүрі бойынша, батырлардың бірінші ерлік қадамы – 
садақ атып, найзамен сайысып үйрену, далада бірінші рет халыққа зиян 
келтіретін жыртқыш аңды атап, мергендік ат алу, 12-14 жастарында бірінші рет 
ерлік, жаугерлік тұлғасын көрсету» атап өтеді [66, 240 б.]. Ғалымдардың 
мұндай тұжырымы белгілі бір халықтың салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, аңыз-
ертегілері, жалпы көркем шығармалары уақыт пен кеңістіксіз болмайтынын 
меңзейді.
Батырлықтың көшпенді халық үшін маңыздылығына музыкатанушы Әлия 
Сабырованың: «Оғыздың батырлық жырларында олардың салты бойынша, 
адам өлтіріп, қан төгілмей, балаға ат қойылмайтын. Байбөрі баласы Бамсы 
Байрақ он беске келгенде алғаш рет жаумен соғысып бас кесіп, қан төккеннен 
кейін той жасап, тойға шақырылған Қорқыт оның атын Бамсы Байрақ қояды.
Сол себептен тарихта Ерасылдын Қабанбай, Дарабоз атануы, Әбілмансұрдың 
Абылай, Еспенбеттің Адақ, Ағыбай батырдың есіміне Ақжолтай атағының 
қосылуы осы көне дәстүрдің жалғастығын дәйектейді» [67, 63 б.], – деген 
жазбасы да дәлел бола алады. Бұдан отбасы тәрбиесіндегі ата дәстүрдің аса 
маңыздылығын, ер баланы жұртын қорғайтын ер азамат деңгейіне жеткізудегі 
әрекеттердің бүтін бір ел үшін қажеттілігін байқау қиын емес. Осы шағын 
мысалда салт пен жөн-жоралғының негізі айқын көрініс тапқан. 
Қазақстанның заманауи халықаралық ақпарат кеңістігіне енгені біздің 
қоғам үшін пайдалы десек те біз өз күретамырымызды, тарихи болмысымызды, 
халық фольклорындағы осындай салт-дәстүр, жөн-жоралғы мен рәсімдерімізді 
естен шығармауымыз қажет. Өткен уақыт мәдениетін, шыққан тегін, ұлттың 
арғы заманнан келе жатқан болмысы жөніндегі тарихи мәліметтерді білмей, 
қазіргі жастардың жаһандану кезіндегі өркениетті ортаға бейімделуі оңайға 
соқпайды. Осы жолда біз бүгінгі ұрпаққа ата-бабаларымыздың қаншалықты 
білімдар болғанын әрі рухының мықты болғанын түсіндіруіміз, ұғындыруымыз 
керек. Олар бізге халықтық белгісі басым ұлттық фольклорды айтпағанда, 
ұлағатты сөздерді, эпостарды, ертегілер мен аңыздарды мұра етіп қалдырды. 
«Ғажайып эпос туралы ой- тұжырымдарымыз ескінің ескерткішін қайта 
қалпына келтіру, яғни реконструкция бағытына жүргізілмек емес. Өзінің 
толыққанды көркемдік нәрімен, табиғи бітімімен бізге келіп жеткен бұл жыр 
бізді әлі талай биіктерге жетелейтіні сөзсіз». бұдан ары сабақтай келіп [68, 111 
б.], – деп жазады фольклортанушы Шәкір Ыбыраев. Бұдан түйетініміз, ұлттық 
мәдениетті, сол ұлттың дәстүрі мен тұрмыс-тіршілігін баяндайтын әдеби 
шығармалардың (батырлар жыры, лиро-эпостық дастандар, т.б.) басты 
функциясы ұрпақты тәрбиелеу болып табылатындығында жатыр. Осыдан келіп 
өнердің туындайтыны белгілі. Өйткені қандай халықтың да музыка, театр, 
кино, т.б. өнерінің негізгі бастауы сол халықтың түп тамыры, яғни, эпостық 
жырлары, классикалық туындылары, ертегі-аңыздары екендігі анық. 
Соның ішінде кино өнерін алып қарайтын болсақ, қазақстандық 
режиссерлердің кейбір фильмдерінен жоғарыда айтылған дүниелердің көрінісін 
байқау қиын емес. Ұлттық салт пен дәстүрге байланысты құндылықтар үздіксіз 
насихатталып, баспасөз құралдарында жиі жарияланып, кинофильмдер мен 

21 
телевизиялық бағдарламаларда үнемі көрсетіліп отырғанда ғана жас ұрпақтың 
ұлағатты тәрбие алатыны әрі гуманистік және рухани жағынан байи түсетіні 
ақиқат. Демек, біздің міндетіміз – құнды қазынаны шашауын шығармай сақтау 
әрі келесі ұрпаққа жеткізу. 
Ұзақ та бай тарихы бар кең далада еркін жүріп, азат өмір сүрген халық әр 
кезеңде орын алып отырған небір қиындықтардан шығуға мүмкіндік беретін 
тамаша дәстүр мен салттың, заңдылық пен тәрбиенің негізін жасап келген. Ен 
далада көшпенділікпен өмір сүрген қазақ халқының әрбір азаматына үнемі 
шынығып, шымыр болуға, сол сияқты ой-санасы мен қажыр-қайраты жағынан 
сол көшпенділік өмір салтының қиындығын жеңе алатындай деңгейде болуға 
талап қойылған. Осы уақытқа дейін тарихшы, этнограф, антрополог, т.б. 
ғалымдар көшпенділер өмірін зерттеп келеді. Соның ішінде «Эстетика. 
Кочевники: Познание мира традиционным казахским искусством» атты кітап – 
көшпенділер туралы неғұрлым толыққанды ақпарат беретін ғылыми еңбек. Осы 
кітаптағы өнертанушы, профессор Қанат Нұрланованың мақаласында 
көшпенділік жөнінде әмбебап түсінік, көшпенділер арасындағы өзара байланыс 
тарихының объективті көрінісі кеңінен айтылады. Мәселен: «Жизнь кочевого 
общества была такова, что человек подолгу находился наедене с самим собой и 
природой, уход за многочисленными табунами лошадей, отарами овец сколь 
был труден, столь и был уединен. Все жизненное самочувствие кочевников 
глубоко связано с осознанием гармонической взаимосвязи мира человека и 
природы, это ощущение целостной взаимосвязи охватывало всю жизнь 
человека, начиная с момента его рождения, пронизывало все уровни 
обыденного бытия, включая сферы эмоционально-интеллектуальной и духовно-
практической жизни. Драгоценность этого опыта общения заключается в том, 
что в течение всей своей жизни человек опирается на всю полноту этого 
душевно-духовного опыта «практического» общения со Вселенной, а именно 
на духовно-интеллектуальный, жизненно-практический смысл его. Глубинным 
смыслом этой взаимосвязи проникнута вся жизнь, она закреплена в обычаях, 
обрядах, запечатлена в орнаментальных узорах, в поэтических летописях-
шежире; это взаимоотношение- взаимообщение с природой является основой 
внутренней богатой духовной жизни человека, доминантной в отношении к 
человеку и миру в целом» [69, С. 212.], – деген жолдар адам мен табиғаттың 
қарым-қатынасын, сол табиғи факторлардың ықпалынан рухани-мәдени 
құндылықтардың қалыптасқындығын байқатады.
Жалпы қоғамның мақсаты – кез келген ақыл-ой иесі бола алатын адам 
тәрбиелеу, адамгершілігі биік және рухани бай тұлға қалыптастыру. Әрбір 
ғасыр сайын ауыздан ауызға жетіп отырған халық ауыз әдебиеті, дәстүрі, 
философиялық мағынасы терең афоризмдер, мақал-мәтелдер сол жолда оларға 
үлкен күш береді әрі оларды тәрбиелейді. Үлкенді құрметтеуді, сыйлауды, 
неғұрлым сабырлы және ұстамды болуды, артық сөз айтпауды, аз сөйлеп, көп 
тыңдауды және өзге жат қылықтардан аулақ жүруді үйретеді. Демек, 
мәдениеттің қоғамдық құндылық екені баршаға аян. М.С.Каган [70], 
Э.С.Макарян [71], В.М.Межуев [72] сынды көрнекті мәдениеттанушылар 

22 
мәдениетті ең алдымен, жалпы үдеріс көрінісі ретінде және адам еңбегінің 
жемісі ретінде қарастырады. Яғни, мәдениет – қоғам өміріндегі адам еңбегінің 
міндетті аспектісінің маңызды көрінісі. Осы тұста этнограф, жазушы Ақселеу 
Сейдімбектің: «Мәдениет – адамның қоғаммен байланысын реттейтін 
болмысында тәсіл, әрекеттер жүйесі. Осы көзқараспен қарағанда, мәдениет – 
қоғамның даму көрсеткіші әрі оны жетілдірудің стимулы» [24, 93 б.], – деген 
тұжырымына да сүйене аламыз. Бұдан мәдениет пен әдебиеттің, салт пен 
сананың, ұлт пен дәстүрдің адам және қоғамнан айналып өтуі мүмкін еместігін 
байқау қиын емес. 
Шындығында, тұрмыс-тіршілігі көшпенділікпен тығыз байланысты қазақ 
халқы барлық жағынан перфекционисттер бола білді: киіз үйде тұрды, қандай 
жағдай да ыңғайлы болу үшін еркек те, әйелге атқа мінуді дағдыға айналдырды. 
Бұл кезеңде құл мен түрме ұстауға мүмкіндік болмаған, өйткені қыстау мен 
жайлау арасында түрменің болуы мүмкін емес еді. Көшпенділер тайпа мен ру 
болып шоғырланып отыратын, себебі ол уақытта өз руы немесе тайпасынан 
адасып қалу өліммен тең болады. Көбіне олар тұрақтарын тек жау шапқан 
кезде, оқыстан тасқын болып, жұқпалы ауру меңдегенде немесе басқа да қауіпті 
жағдайлар туындағанда ауыстырған. Олардың ұстап-тұтынатын зат-бұйымдары 
тез жинастыруға ыңғайлы, тіпті кейде қажетті заттарды жинастыруға мүмкіндік 
болмай қалатын сәттер де кездескен. Сондықтан бұл заманның адамдары ұсақ 
заттарға құмартпаған, алтын немесе бағалы заттарды жинастыруға ұмтылмаған. 
Ал, негізінен көшпенділердің ең басты байлығы – мал. Демек, олар ақшаны 
қажет етпеген, отырықшылық тұрмыс болмағандықтан түрлі базар мен 
дүкендер салуға тырыспаған, керек заттарын сырттан келген саудагерлерден 
алып, мал етіне, терісі мен жүніне айырбастаған. Дүниеқұмарлықтан аулақ 
жүретін қасиеттері көшпенділерді жомарт, қонақжай әрі ақылды етіп 
тәрбиеледі. Олардың өмірінде ұсақ кикілжің болған емес, көшпенділер 
мейлінше бос сөз бен бос жүрістен гөрі, ақыл мен парасатқа жүгінген. Өтірік 
үшін қатаң әрі қайталанбастай жазаланған, олардың өз сөздері мен істеріне 
маңыздылық беріп отырғандығы, адал болуға тырысуы сондықтан. 
Қылмыскерге немесе ата салтын бұзып адасқандарға жаза аса қатаң болған: 
қолдарын, саусақтарын, құлақтарын кесіп тастаған немесе оларды дарға асқан. 
Ең ауыр жаза олар үшін дарға асқан емес, өз руы мен тайпасынан 
аластатылғаны еді. Міне, осындай даланың қатал заңы да ата-баба дәстүрінің 
сақталуына зор ықпал етті.
Егер ер азамат бір отбасының асыраушысы, халқының қорғанышы, әрі сол 
отбасы немесе рудың үлкені болса, ондағы жауапкершіліктің жүгі ауыр келеді. 
Сондай-ақ, бірін-бірі бала кезден біліп, танитын қауым мүшелерінің әрқайсысы 
өз құқы мен міндеттерін жас шамасына және әлеуметтік жағдайына қарай 
лайықты орындап отырған. Балаларды жас кезінен қоғамдық қағидаға үйреткен, 
белгілі бір рудың адамдары бір-біріне жақын, мейірімді болуға ұмтылған. Осы 
тұста музыкатанушы Әсия Мұхамбетованың: «В традиционных семьях, где 
ребенок вырастая в окружении музыки, обрядов, танцев, поэтического слова, 
незаметно приобщался к миру прекрасного, проблем с духовностью не было. 

23 
Как сегодня пробудить в ребенке духовность? Как воспитать его, чтобы мир 
искусства стал ему родным и близким? Почему этот вопрос глубоко 
национальный? Потому что все они призваны раскрыть творческий потенциал 
ребенка, который заложен внем генетический. Его легче раскрыть на 
национальных традициях, а раскрывшись. он легко овладеет всем, что ребенка 
окружает, что ему будет интересно и нужно в жизни» [19, С. 423-424], – деген 
пікірі ойға оралады.
Бүгінгі қазақтардың этикалық және адамгершілік шарты қаншама уақыт 
бойы сатылап орнықты, қоғам талабына сай, оның идеалы мен рухани 
қажеттілігіне қарай жетілдірілді. Ұлт үшін ежелден келе жатқан принцип ол – 
өзінің шыққан тегін біліп жүру болып табылады. Бұл ең алдымен, салты мен 
дәстүрін сақтап әрі ұрпағын жалғастыру үшін аса қажет болған. Қазақтың 
халықтық дәстүріндегі тағы бір ерекшелік – әрбір ер азамат жеті, тіпті тоғыз 
атасына дейін білу міндетті. Ұлы Абайдың сөзімен айтқанда, «Бұл далада 
қасиетсіз әкеден адамзаттың данышпан ұлы туып көрмеген» [73]. Сол сияқты 
Жүсіп Бaлacағұн өзінің «Құтты білік» поэмасында: «Ұлды үйрет күллі өнер-
білімге, Ол өнермен дүние табар түбінде. Ұл қызыңа әдеп үйрет, білім бер, Қос 
жалғанда нәсіп көріп, күліндер» [74, 456 б.], – деп тұжырымдаған. Мұның 
барлығын жақсы адам болып қалыптасуға, қоғамға, дәстүрге, өскен ортаға адал 
болуға баулу ниетінен туындаған данышпандық сөздер деп білеміз.
Ата-бабасына деген құрмет пен дәстүрді түбегейлі сақтау «Менің Қорқыт 
бабамның кітабы» атты кітапта тереңнен жазылған. Мұнда әртүрлі қауым 
арасындағы бітіспес қақтығыстар кезінде ұрпақ жалғастырушы ұл өз 
шаңырағының иелерін және олардың абыройларын қорғап қалғандығы 
айтылады. Мейірімді әкесі баласына үлгі бола білгендіктен бала да әкенің мінез 
болмысын бойына сіңіріп өскен. Түркі ғалымы Махмұд Қашғари: «Кәрияның 
сөзі бекер болмас, Жалғыс шыбық бақша болмас». «Көкке аспанға түкірсе, 
жүзіне түсер». - Бұл мақал үлкендерге жамандық жасаса, өзіне де жамандық 
тиеді деп насихаттайды» [75, 58б.] десе, қазақтың ағартушысы Ыбырай 
Алтынсарин өзінің «Қырғыз хрестоматиясы» еңбегінде «Ақылды кісінің сөзі 
бекерге кетпейді» деген мақалдың қазақ халқының адамгершілікті болмысы 
үшін, өзінің отбасына қамқорлық және үлкендер ақылына құрмет көрсететін 
азаматтар үшін маңызды екенін ашып жазған [76, С 35.]. Яғни, аға буын өзінің 
өмірден жинақтаған тәжірибесін кейінгі ұрпаққа аманат етіп қалдырады, 
оларды дәстүр мен салтқа берік болуға үйретеді әрі оны бұзбауды тапсырады. 
Әрине жастарды тәрбиелеуде ата-ананың орны мен беделі қай дәуірде болса да 
үлкен маңызға ие. Ж.Баласағұн өзінің «Қайырымға жасар кісі қайырым, 
Жақсылығын он есе өзі қайырып! Асыл болса кімнің ата-тегі егер, Одан елге 
пайда тиер сене бер!» деген тұжырымдамасын түркі тектес халықтардың ең 
маңызды тірегі екеніне назар аудартқан [74, 554 б.]. Кәмелетке жеткен жігіт 
өзінің отбасына және барша қауым алдында қызмет етуге ант берген. Осы салт 
жоралғысы үлкен өмірге қадам басқан жастарды қалыптастыруда айтарлықтай 
қоғамдық роль атқарды. 

24 
Кейбір салт-дәстүрдің пайда болып, қалыптасуы белгілі бір қоғамдық-
тарихи құрылымдарға байланысты болып келетіні белгілі. Мысалы, қазақ 
хандығының қалыптасуы кезінде халықтың Ұлы, Орта және Кіші жүз болып, 
үшке бөлінуі қазақ топырағында бұрын-соңды болмаған әдет-ғұрыптардың 
өркен жаюына алып келді. Айта кететін болсақ, олардың әрқайсысының өз 
ерекшеліктеріне 
тән 
адамгершілік-этикалық 
жөн-жоралғылары 
мен 
ұйғарымдары болды. Мәселен, басқа жүзден қыз алып, ұрпақ көбейтуге тыйым 
салынған, өйткені, ең алдымен өз тұқымына құрмет көрсетілуі керек. Ағылшын 
драматургы Уильям Шекспирдің «Ромео мен Джульетта» трагедиясындағы 
оқиғалар, Кaпулeтти мен Мoнтeкки отбасылары арасындағы қақтығыстың 
барлығы дерлік Қазақ хандығының тарихында да кездеседі. Бірақ олардың 
құрылымы әрқилы. У.Шекспир шығармасында қайғы таза махаббаттан 
туындаса, кемеңгер жазушы Мұхтар Әуезовтің «Еңлік – Кебек» трагедиясында 
тартыс тым тереңде жатыр. Мұнда ертеден келе жатқан жер дауы жесір дауына 
ұласып, Еңлік пен Кебектің өліміне ағайындары себепші болады. Аталмыш 
көркем шығармадағы қаталдықтың жастардың ата салттан аттап өтуінен орын 
алғандығын М.Әуезов астарлап көрсеткен.
Сол сияқты «Естірту» дәстүрінде жанұяның бір адамының өмірден өткенін 
жеткізу үшін ауыл ақсақалдары келіп басу айтып әрі қайтқан кісінің 
жақындарына адамгершілік қолдау көрсетеді, сабырға шақырады. Ал, «Көңіл 
aйту» тоқтау айту, тағдырдың жазғанына қарсылық білдірмеу, өзін және 
жақындарын қинамау, қалғандарына демеу болуға шақыру ұғымына тіреледі. 
Өмірден өткен адамды жерлеу, жоқтау, әрбір апта сайын және қырық күнінде 
еске алып, құран бағыштау, бір жыл болғанда «ас» беру де – бүгінгі күнге дейін 
қазақтан ажырамай келе жатқан дәстүрдің бірі. Атақты американдық 
антрополог Клиффорд Гирц өзінің «Интерпретация культур» атты ғылыми 
еңбегінде антропологиядағы ерекшеліктерді жан-жақты сараптаған. Осы 
кітаптың «Ритуал и социальные изменения: Яванский пример» тарауында автор 
былай деп жазады: «После похорон в доме покойного устраиваются 
поминальные «сламетаны», (пиршество) – на третий, седьмой, сороковой и 
сотый день после смерти, когда как считается. Тело окончательно превращается 
в прах и грань между жизнью и смертью становится абсолютной» [77]. Расымен 
де дүниеден өткен адам бір жыл өткенге дейін артында қалған жақын 
туыстарының, дос-жарандарының арасында бірге болады деген ұғым бар. Яғни, 
К.Гирцтің жазбасынан қазақ ұлты мен Яван аралындағы компонгтардың 
жерлеу рәсімдерінде ұқсастықтың бар екендігі байқалады. 
Ал, жесір әйелдің міндетіне келсек, оның қатты қайғыдан есі ауысып, 
шашын жайып, бетін жыртып жоқтау айтуы – ежелден келе жатқан дәстүрдің 
бірі болып табылады. «Бет жырту» деп аталған бұл ырым адам бойындағы 
барлық қайғыны сыртқа шығарып әрі қайтқан кісіге есесін қайтарғандай 
әсермен жасалған. Сонымен қатар ол бір жылға дейін қара жамылып, ешбір 
әшекей тақпауы керек. Бір жылдан кейін ғана қара киімдерін шешіп, тұрмысқа 
да шыға алады, ең бастысы, тек қайтқан күйеуінің бауырына немесе 
туыстарының біреуіне әйелдікке беріледі. Мұндай дәстүрдің жесір қалған 

25 
әйелдің одан әрі жақсы өмір сүруіне және ең бастысы ұрпақ жалғастығына оң 
ықпалын тигізген. Дәл сондай заңдылық әйелі өлген еркекке де қатысты. Бұл 
дәстүр шаруашылықты бөлінуден сақтап, отбасы тұрмысын жақсартуға және 
руластар татуластығын нығайтуға мүмкіндік тудырған.
Қазақстанның кейбір аймақтарында әлі күнге дейін байқалатын дәстүрдің 
бірі – «бесік құда» болу салты. Мұнда жақын араласатын екі отбасы жаңа 
дүниеге келген ұлы мен қызын атастырып, өскенде бір-біріне қосылуға уәде 
берілген. Осы дәстүрдегі кейбір өзгешелікті жоғарыдағы мақалада атап өттік: 
«Если мужчины из разных семей крепко дружили между собой, а жены их были 
беременны, они клялись породниться. Подобное сватовство происходило: если 
они не знали у кого, кто родится, если будут разнополые дети, то поженят их, а 
если будут оба одного пола, то их дружба продолжится. Такой обычай 
назывался (бел куда), если договаривались без выкупа, то «қалыңсыз». 
Разновидностью калымного брака являлся издавна существовавщии среди 
казахов «колыбельной сговор» («бесік куда»). Так сватались в основном люди 
среднего достатка, так как размеры калыма были значительно ниже обычного» 
[39, С. 306]. Сол сияқты отбасын құру, үйленуге байланысты тек қазақ халқына 
ғана тән, ешқашан өзгермеген және өзгермейтін дәстүрдің бірі – бір рудың 
адамдары жеті атадан асқанға дейін бір-бірінен қыз алыспауы. Мұндағы мақсат 
– қан тазалығын сақтау және дені сау ұрпақ өсіру. Жастар арасында кездесетін 
сүйіспеншілік жағдайы туындағанда туыстар арасындағы некеге сегізінші 
немесе тоғызыншы атадан туған ұлға рұқсат еткен. Сегізінші-тоғызыншы 
атадан қыз алысып, қыз берісу дәстүрін «сүйек жаңғырту» деп атаған. Бұл тек 
сол әулеттің үлкен ақсақалының батасымен орындалады. Содан кейін ғана 
«құдалық» жасалған. Ақ бие құрбандыққа шалынып, құран оқылатын 
ақсақалдар кеңесі кезінде жастардың некелесуіне рұқсат беріледі. 
«Діл» немесе «менталитет» («ділділік») – жекелеген кісінің немесе белгілі 
бір әлеуметтік топтың өзіне қатысты рухани, қоғамдық және физиологиялық 
анықтамасы. Негізінен тұқымдық фактор әртүрлі этностың өзіндік болмысын 
айқындайды. Қазақ халқының діліне сыйластық, қонақжайлылық және 
әділеттілік тән. Ұлтына қарамастан барлық адамдардың бойында адамзатқа 
лайық тұтастай мінез-бітімі болады: ұялшақтық, әділ, мейірімді, жомарт, адал, 
жауапкершілікті сезіне алатын, т.б. Осы қасиеттердің барлығы дерлік қазақ 
қоғамының өміршеңдік базисін құрайды. Демек, аталған ұлттың ділі жоғарыда 
келтірілген барлық салт пен дәстүрлер жиынтығынан тұрады. 
Бұған қоса көшпенді қазақ халқы үшін киіз үйдің маңызы жоғары және 
мұның үлкен философиялық мағынасы бар. Бұл біріншіден – көшіп-қонуға өте 
ыңғалы, екіншіден – зерттеушілердің айтуы бойынша, шаңырақ күнді, ал 
уықтар сол күннен шашыраған сәулені білдіреді [78; 79; 80]. Киіз үйдің ортасы 
ошақ тұратын қасиетті жер деп саналады, мұнда от ешқашан өшірілмеген. 
Үлкен киіз үйдің іші отбасы мүшелері мен келетін қонақтарға арналып, бірнеше 
бөліктерге бөлінеді. Ежелден келе жатқан дәстүр бойынша отағасы киіз үйдің 
есікке қарсы оң жақ қапталында отырады. Сол жағы отбасы мүшелері мен 
әйелдерге арналса, ал оң жағы ер кісілерге, қонақтарға лайықты деп танылған 

26 
әрі бұл жерге сол шаңырақтың ержеткен балалары мен бойжеткен қыздары да 
отыра алады. Отағасы өмірден өткенде оны киіз үйдің оң жағына қояды, 
өйткені ол – жақында осы үйден аттандырып, шығарып салатын «қонақ». Ал, 
сол үйдің үлкен ұлдары үйленгенде оларға бөлек киіз үй тігіп, жеке отау етіп 
шығарған және ол «үлкен үй» деп аталады. Шаңырақ аттаған жас келін ең 
алдымен босағада тұрып, отқа май құйған. Бұл рәсім осы шаңырақта береке, 
бірлік болсын деген мағынаны меңзейді. Осы дәстүрдің орындалуы кезінде 
келін «От ана жарылқа, батаңды бер» деп Жаратқаннан тілек тілейді. Яғни, 
мұны болашақ отананың бір отбасын берекелендіру, бақыт пен шаттыққа бөлеу 
функциясын түсінгендігінен деп білеміз. Негізінен қазақ халқында ажырасу өте 
сирек кездескен, ал, ондай жағдай болса, «қазан ошақты» бермеген. Өйткені 
қазан-ошақ отбасы өмірінің негізгі мәні саналған. Қазақ жұрты ұстанған тағы 
бір салт – отқа табыну, отты құрметтеу. Мұны оттан секіріп немесе аттап өтіп, 
науқасынан арылу, т.б. әрекеттерден байқау қиын емес.
Сол сияқты ұлттық мейрамдар да әлі күнге дейін маңызды роль атқарып 
келеді. Әсіресе, бүкіл түркі жұртына ортақ ең маңызды мереке, жаңа жыл – 
Наурыздың, яғни, күн мен түннің теңескен уақытының қазақ халқы үшін, елдің 
тұрмыс-тіршілігі үшін аса маңызды орны бар. Себебі, бұл уақыт – табиғаттың 
оянған, жаңарған, адам мен жан-жануардың қыстан аман-есен шыққан кезі. 
Жеті немесе он төрт дәмнен жасалатын наурыз көже, жас жігіттердің күш-
қайратын, ептілігін көрсететін ойындар, т.б. көңілді шаралар Наурыз 
мерекесінің сәні мен салтанаты саналады. Аталмыш мейрамның тағы бір басты 
мақсаты – адамдардың бір-бірінің кінәсін кешіріп, өкпесін ұмыттыру. 
Наурыздың рухани маңызын аша отырып, тарихшы-ғалым Ольга Самарина 
оның мерекелік атмосферасын тарихи-мәдени феномен ретінде қарастырады. 
Ол: «Праздник – это особая и вместе с тем естественная демонстрация народом 
радости жизни, здоровья, самореализации, комфортного ощущения себя в мире. 
Общее праздничное гуляние собирает в обязательном порядке всех жителей 
деревни, соседних сел. Все это сближает людей, поддерживает в них чувство 
коллективизма. Праздник способствует укреплению родственных связей, так 
как обычно собирает всю родню. Кроме того, в прошлом он предоставлял 
молодежи, собиравшейся из окрестных деревень, широкую возможность 
выбрать себе пару. Праздник позволял людям сделать передышку в череде 
тяжелых крестьянских работ, отвлекая их от семейных проблем» [81, С. 175-
176], – деп жазады. Сондықтан жалпы адам, табиғат, төрт түлік, жан-жануар, 
тіпті өсімдік үшін түрленудің бастауы, жылдың басы саналатын Наурыз 
мерекесін бақыт пен байлықтың, татулық мен бірліктің негізі дейміз. 
Мейірімділік те – қазақ болмысының бөлінбес қасиеті. Бұл халықтың 
рухани байлығын, ақыл-парасаты мен көзінің ашықтығын айқын білдіреді. Дала 
жұртының түсінігінше, адам бойында ең басты үш қасиет болуы керек: 
сүйіспеншілік, әділдік және мейірімділік. Жалпы қай ұлттың өкіліне болмасын 
аталмыш қасиеттер басты ұстаным болуы тиіс. Себебі, мұның адамды 
ерекшелендіретін, халықпен жақындастыратын күші басым. 

27 
Қазақ жұртының осы мейірімділіктен туындайтын бір қасиеті – 
қонақжайлығы. Көптеген саяхатшылар мен ғалымдар қазақтар мекендеген 
жерлерді басып өткен кездерін еске алған естеліктері мен жол жазбаларында 
бұл халықтың құшақ жая қарсы алатын қонақжайлылығын сөз еткен. Мысалы, 
Ә.Диваев: «1876 жылы Түркістан өлкесіне келісімен біз көшпелі елдің шектен 
тыс ажарлы, қонақжай әрі ақкөңіл тайпаларымен, яғни, қазақ-қырғыздармен 
кезіктік…» [82], – деп еске алса, ұлы қазақ даласына бірнеше мәрте саяхат 
жасап, жергілікті халықтың тұрмысын тереңнен зерттеген саяхатшы, ғалым 
Петр Семенов-Тянь-Шанский: «Кейбір келеңсіздіктер мен ру арасындағы 
тартысқа қарамастан қазақтар қонақжай күйлерінен бір айнымайды. Ғасырлар 
бойы қандарына сіңген ол дәстүр бойынша әрбір жолаушы қыдыр, оны үйге 
ендіріп, түстендіріп, қондырып, тамақтандырып, ешбір мазасыздық танытып 
тергеп жөнін сұрамастан аттандыру қажет деп есептейді. Тек қана 
тамақтандырып болған соң үй иесі қаласа ғана келу мақсаты мен жанұясы 
туралы жөн сұрасып жатқан. Танымайтын адамға осы қарапайым дәм татқызу 
жолдан қалжырап келе жатқан кісіге аса бір рухани кеңшілік, көмек әрі қолдау 
болып саналады. Демек, бұл салттың да қазақ халқының гуманистік қасиетін 
білдіретін күші басым» [83], – деп жазады. 
В.В.Радлов та өзінің еңбектерінде қазақ халқының қайталанбас мейірімі 
мен жомарттығы туралы айта келіп, сол қасиеттердің көшпенді адамдардың 
қанына сіңгенін атап көрсетеді [60]. Ертеден қалыптасқан дала заңы бойынша 
келген қонақты үй иесі бар шаруасын жиып қойып күтеді, төрге отырғызып, 
құрмет көрсетеді. Жас баланы босағаны аттаған қонақты төрге шығарып, 
сыйлауға баулиды. Негізінен қонақ күтудің жөн-жоралғысы сол отбасының 
берекесі мен бірлігін, жанұя мүшелерінің адамдық болмысын танытатын 
болғандықтан қазақ жұрты бұл дәстүрге де немқұрайды қарамаған. Керісінше, 
барлық кәдені жөн-жосығымен, орнымен орындап отыруға тырысқан.
Сол сияқты шешендік-риторикалық өнер де – қазақ болмысына тән 
қасиеттердің бірі. Ж.Баласағұн өзінің «Құтты білік» поэмасында сөз тапқыш, 
шешен адамды «ақылды, жан-жақты жан» деп бағалаған. Сонымен қатар 
«Білімдінің нұрлы сөзі сарқылмас, Тұнып аққан бұлақ көзі тартылмас. ...Тіл мен 
нәпсі, тия алған бұл екеуін, Қолына алар қазынаның жетеуін» [74, 163-164 б.], – 
деп жазған. Негізінен әрбір қазақ баласы осы шеберлікті, шешен сөйлеуді, 
тауып сөйлеуді үйренуге тырысқан. Шешен сөздің, адам психологиясының қат-
қатпарын қопара отырып, ішкі сезіміне ерекше нұр құятын тапқыр сөздің емдік 
те қасиеті бар. Ертедегі бақсы-шамандардың түрлі сырқатты емдеуде қолданған 
әдістерінің де бірі осы. Сол сияқты сөзбен адамды дуалап алуға да, оған түрлі 
сиқырлы сөздер айтып, арбауға да болады. Бұл туралы әсіресе, шығыстың 
ғұлама философы Әбу Насыр Әл-Фараби кеңінен жазып кеткен [84]. Осы тұста 
сөйлеу мәдениеті мен этикасының өзіндік мөлшері болатынын ұмытпаған 
абзал. Егер шешен кісі өз ойын нақты жеткізе алмаса, айтпақ болған ойы 
керісінше реңк алып кетеді. Жалпы бүгінгі ұрпақ үшін асыл мұра саналатын 
мақал-мәтелдер мен афоризмдер осы шешендік өнер арқылы жеткен. Яғни, 
қазақ халқы үшін шешендік өнер қоғамға, әлеуметтік ортаға құрмет болып 

28 
табылады және әрбір қазақ баласы өткір тілді, мәнерлі сөйлейтін адамдардың 
(жыраулар, ақындар, қиссашылар, ертегішілер, т.б.) сөздерін қызыға тыңдауға 
бар. Айтушылардың есте қалатын ерекше сөздері болса, халыққа кеңінен 
танылып, афоризмдік деңгейге жетеді. Бұл да – дала жұртының рухани 
байлыққа деген ыстық ықыласын байқататын бірден-бір фактор. «Ведь 
искусство является одним из основных средств воспитания чувств, 
позволяющим наиболее успешно решать все задачи эстетического воспитания, 
которое несет духовные ценности, представленные в художественных символах 
и ярких эмоциональных образах» [85], – деп жазады тарихшы, ғалым 
Д.Мерғалиев. Сонымен қатар ол қазақ жұртшылығының шешендікті өте 
қадірлейтінін жақсы түсіндіреді. ХV-ХVIII ғасырларда өмір сүрген Бұхар 
жырау, Тілеуке, Асан қайғы, Шалкиіз, Шал, Дулат, Махамбет, Ақтамберді, т.б. 
ақындар мен жыраулар суырып салмалық және шешендік өнерді өздерінің 
шығармашылығында кеңінен қолданған. Олардың асқан шеберлігін, қоғам және 
адам өміріндегі болып өткен және болып жатқан келеңсіздіктерді немесе 
жағымды істерді өзгеше сезіммен жеткізген шешендік белгілерін халық идеалы 
деп тани аламыз.
Осы шешендіктен, суырып салмалықтан туындаған өнердің бірі – айтыс. 
Мұның көптеген үлгілері В.Радлов [60], Ә.Диваев [62], т.б. ғалымдар мен 
фольклортанушылардың еңбектері арқылы бүгінгі күнге дейін жетті. Қазақ 
айтыстары жекелеген тұлғалардың болмысы мен ешкімге ұқсамайтын 
ерекшелігімен, оған қоса ойды жеткізудегі ұшқырлығымен белгілі. Айтыс – 
қазақ халқының шешендік өнерінің түрі. Бұл жөнінде өнертанушы, ғалым 
Гүлзада Омарова: «Владение искусством импровизации, как непременным 
требованием к профессионалу, выражается в способности сиюминутного 
отклика на то или иное событие, мысль, эмоцию, через музыкально-
поэтическое или инструментальное искусство в айтысе, эпических жанрах, 
песнях и кюях. Способность с первого раза запомнить песню или кюй с одного 
прослушивания рождает в последующем исполнении их другими музыкантами 
естественную многовариантность данного «опуса» и раскрывает саму 
импровизационную природу творчества» [86, С. 146], – деген ой түйеді. Бұл 
тұжырым шешендік өнердің қоғам және әлеумет алдындағы салмағының 
басымдығын, жауапкершілігінің күштілігін байқатады.
Жалпы айтыстар мен басқа да сөз қақтығыстары жергілікті жұртшылық 
үшін күнделікті әдетке айналған және шешендік өнерде сынақ болып саналған. 
Айтыста айтылған мағыналы сөздер тәрбиелік мәнде жастарға жеткізілген. Ең 
қызықты айтыстар мерекелерде немесе үйлену, ұзатылу, шілдехана тәрізді 
тойларда ұйымдастырылған. Мысал ретінде Жанақ пен Баланың, Біржан мен 
Сараның айтысын, есімі тек Қазақстанға ғана емес, барлық посткеңестік 
елдерге мәшһүр болған Жамбыл Жабайұлы қатысқан айтыстарды, т.б. айта 
аламыз. Бұлардан басқа да көптеген ақындар өзінің қайталанбас 
шеберліктерімен әрі тамаша жырларымен халық жадында қалды. Олар: 
Нұрпейіс, Иса, Шашубай, Төлеубай және т.б. Бұл жөнінде Д.Мерғалиев: 
«Характерным для традиционной музыкальной культуры оказалось и то, что 

29 
она долгое время оставалась бесписьменной. Устное музыкальное искусство 
казахов наложило определенный отпечаток на взаимосвязи художника-
исполнителя и аудитории, снимая всякие противоречия между способом 
бытования искусства и его внутренней сутью. Здесь музыкант – это художник, 
творящий 
«публично». 
Целостность 
восприятия 
мира, 
присущая 
мироощущению кочевника, явственно прослеживается в айтысе – песенном 
состязании акынов» [85], – деген тұжырым жасайды. Бұдан түйетін ой – 
музыкалық өнер, оның ішіндегі айтыс өнері мен халық арасындағы 
байланыстың, халықтың мұңы мен зарын немесе қосыла алмаған ғашықтардың 
трагедиялы тағдырын баяндайтын жырлардың рухани құндылығының бүгінгі 
ұрпақ үшін аса маңызды болып қалатынын көреміз.
Қазақ халқының пайымдауынша, сөз қуаныш пен қайғыны жеткізуі, адамға 
ләззат сыйлап, күйініш сезімін білдіруі мүмкін, еларалық, руаралық 
қақтығыстарды тоқтатып немесе соғыс отын тұтандырып жіберуі де ғажап 
емес. Сөздің адамды аспандата мақтап, мадақтап, көкке көтеру немесе 
керісінше бас көтертпейтіндей, жүзін төмен қаратып тастау да қасиеті бар. 
Аталмыш ақын-жыраулар осындай қағиданы ұстанған және олардың әрбір 
ұтымды да ұтқыр сөздері қоғамдық-адамзаттық мәселелерді шешуге, ел 
арасындағы қақтығыстарды немесе белгілі бір отбасылық кикілжіңдердің оң 
шешілуіне мұрындық болды. 
Жалпы ұлттық құндылық болып табылатын осындай дәстүрлер мен 
салттардағы, әдет пен ғұрыптардағы ерекшеліктің, аталмыш дәстүрдің қазақ 
қоғамындағы орны мен орындалу барысы сол халықты өзгелерден 
өзгешелендіріп тұратыны рас. Жоғарыда сөз болған дәстүрлер мен жөн-
жоралғылардың көбі барлық түркітілдес елдерге ортақ болғанымен уақыт өте 
келе жеке дара ұлттық табиғат жағдайына, өмір сүру дағдысына, жағрапиялық 
орналасуына қарай өзгерген. Тарих – тіршілік сабақтастығы болғанда, салт-
дәстүр – рухани сабақтастықтың көрінісі. Салт-дәстүрдегі болмыс шындықтың 
айна-қатесіз көшірмесі емес, ол – халықтың шындықты елеп-екшеген 
концепциясы. Демек, бұл арадағы тарих – көркемдік ұғымдармен, әлеуметтік 
түсініктермен астасқан рухани дүниенің меншігі. Ғасырлар өткен сайын ата-
бабадан қалған жөн-жоралғыларды сол ортаға лайықтап түрлендіріп, 
оқиғаларды құбылтып, халықтың басынан кешірген тағдыр-талайын және 
әлеуметтік қарым-қатынасын, дүниетанымын тұтас жинақтайтын көркемдік 
ізденістердің айрықша бір әсем де әсерлі шежіресі. Демек, тарихпен, қоғаммен, 
адаммен біте қайнасып жатқан ұлттық дәстүр-салттардың құны жоғары әрі 
мұның бүгінгі ұрпаққа берер тағылымы тереңде жатыр. Сондай-ақ, қазіргі 
әлемнің жаһандық даму үдерісінде қазақ ұлтының ерекшелігін танытатын, 
әлемдік мәдениет пен руханиятта өзгеше қыры мен болмысын байқататын 
осындай ата дәстүр болмақ.
Сонымен, қазақ ұлтының қоғамдық-әлеуметтік құрылымындағы, тұрмыс-
тіршілігіндегі ерекшелікті айқындайтын әдет-ғұрыптарды пайымдаудың 
алғышарттары кеңінен қарастырылған зерттеу еңбекте салт пен дәстүрдің 
ұжымдық ұғым екендігі, әрбір ұлттың өзін-өзі тануын, яғни, адамзаттың 

30 
шыққан тегін білуін қамтамасыз ететіндігі, мәдениетпен және өнермен тығыз 
байланыстылығы, әр халықтың рухани-мәдени болмысын өткеннен бүгінге 
тасымалдау функциясы, яғни ұрпақ жалғастығына әсер-ықпалы, сол ұрпақты 
тәрбиелеудегі маңыздылығы, гуманистік мәні анықталды. Әрине мұның 
барлығы тұтас бір халықтың қалыптасу, тарихи даму жолдарына негіз бола 
отырып, сол ұлттың әлемдік аренадағы өзіндік орнын айшықтайды.

жүктеу/скачать 1,53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: