Учебно-Методический Комплекс дисциплины (для преподавателя) включает следующие материалы
Дәріс № 12 Дәрістің тақырыбы: Тозаңдану
жүктеу/скачать 2,31 Mb.
|
| Дәріс № 12
Дәрістің тақырыбы: Тозаңдану Қарастырылатын сұрақтар: Ұрықтану Апомиксис Дәрістің мақсаты: Тозаңдану, ұрықтану. Тозаңдану туралы жалпы түсінік. Айқас және өздігінен тозаңдану олардың айырмашылығы, айқас тозаңданудың түрлері, биологиялық артықшылығы туралы айту. гүлді өсімдіктердің жәндіктермен тозаңдануға бейімделушілік қасиеті. клестогамды, гетеростилді гүлдер. ұрық қайысының дамуы, қосарланып ұрықтану процесі, оның биологиялық маңызы жемістің пайда болуы түрлері, таралуы, шырынды және құрғақ жемістер олардың алуан түрлілігі, биологиялық маңызы. Тозаңдар пісіп-жетілген соң, тозаңқап қақырап ашылады, одан шашылған тозаң аналықтың аузына келіп түседі. Бұл процесті тозаңдану деп атайды. Тозаңданудың екі түрлі жолы бар: өздігінен тозаңдану және айқас тозаңдану. Өздігінен тозаңдану тек қос жынысты гүлдерге ғана тән. Бұл жағдайда бір гүлдің өзінің аталық тозаңы сол гүлдің аналығының аузына барып түседі. Ол ашылмайтын гүлдерде айқын байқалады. Өздігінен тозаңданатын өсімдіктерді автогамиялық өсімдіктер деп атайды. Ч.Дарвиннің айтуы бойынша, айқас тозаңдану эволюцияның барысында біршама алға басқандықты көрсетеді. Айқас тозаңданғанда жаңа пайда болатын ұрпақ атасы мен анасының екеуінің де кейбір қасиеттерін бірдей қабылдауы мүмкін, ал оның өзі осы ұрпақтың әртүрлі ортаға өмір сүруге бейімделушілік қабілетінің артуына мүмкіндік береді. Өсімдіктердің басым көпшілігі айқас тозаңданады. Тозаңның бір гүлдің аталығынан екінші гүлдің аналығына келіп түсуінің мынадай жолдары бар: анемофилия (жел арқылы), гидрофилия (су арқылы), энтомофилия (насекомдар арқылы), орнитофилия (құстар арқылы), мирмекофилия (құмырсқалармен) және т.б. Гүлдердің өзін тозаңдандыратын белгілі бір насекомдарға бейімделушілігі жиі байқалады. Мысалы, беденің түрлерінің ұзын түтікке біріккен күлте жапырақшалары болады, бұл жағдайда тек түкті аралармен кейбір ұзын тұмсықты аралар ғана одан шірнеліктерді ала алады және айқас тозаңдандырады. Бұл жағдайда беденің және оларды тозаңдандыратын насекомдардың белгілі бір территорияда табиғи жағдайда таралуы сәйкес келуге тиісті. Бедені алғашқы еет ауыл шаруашылығы дақылы ретінде Австралияға және Жаңа Зеландияға апарып сепкенде бұл жерлерде жоғарыда айтылған насекомдардың болмауына байланысты тозаңдану процесі жүрмеген, дәнде байланбаған. Бедеден жеткілікті мөлшерде дән алу үшін, бұл жерлерде жоғарыда айтылған насекомдарды әкелуге тура келген. Айқас тозаңданудың екі түрі бар: гейтеногамия (көрші гүлден тозаңдану), бұл жағдайда тозаңдану бір өсімдіктің деңгейінде жүреді, бірақ бір гүлдің тозаңы екінші гүлдің аналығының аузына келіп түседі; және ксеногамия (нағыз айқас тозаңдану), бұл жағдайда бір особьтың гүлінің аналығының аузына келіп түседі. Өзін-өзі тозаңдандыруды болдырмау үшін өсімдіктерде әртүрлі бейімделушілік қалыптасады. Олардың ең көп таралғандары дихогамия және гетеростилия. Дихогамия деп қос жынысты гүлдердің аталықтары мен аналықтарының әр уақытта пісіп жетілуін айтады. Гетеростилияда қос жынысты гүлдердің бір экземплярында аналықтың мойны ұзын, аталықтарының жіпшелері қысқа болады, ал екінші біреулерінде бұл жағдай керісінше болады. Яғни соңғысында аналығының мойны қысқа, ал аталықтарының жіпшелері ұзын болып келеді. Жақсы жетіліп қалыптасқан дән мойыны ұзын аналықтың аузына, жіпшесі ұзын аталықтың тозаңы, ал мойны қысқа аталықтың тозаңы түскен жағдайда ғана пайда болады. жүктеу/скачать 2,31 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|