Организмдердiң қарым-қатынас түрлерi

Инвазиялық (паразитарлық) аурулары

Жануарлардың, күстардын, балықтардын және аралардның жұқпалы аурулары инфекциялық және инвазиялық ауруларына болiнедi. Жалпы заңдылық дамуы бiрдей болса да, бiрақта коп белгiлерiмең және барыс мiнезiмен ерекшеленедi.

Инвазиялық аурулар (латын сөзiнен аударғанда invasio – ену, шабуыл жасау) жануарлардан пайда болған (қарапайымдылар, гельминттер, шаянтәрiздiлер және жәндiктер) қоздырушылар шақырады. Жұқпалы аурулар (латын созiнен аударғанда infectio – зақымдалу) өсiмдiк организмден пайда болған (вирустар, микробтар, риккетсиялар, саңырауқұлақтар).

Инвазиялық ауру – жануар организмiне паразиттiң – қоздырушының патогендiқ әсер ету нәтижесi.

Паразиттiң патогендiк әсерi бiрнеше факторлардан тұрады: механикалық, аллергиялық, токсикалық, паразит санынан, ену жолдарынаң, мекендейтiң әсерiнен, даму биологиясынан.

Паразиттiқ организмнiң ауру тудырушылығы – ол қатан жеке генетикалық көрсеткіш ауру тудыратын процесi. Жеке организмдердiң арасында паразиттiң бiр түрiнiң штаммдары өздерiне ғана тән қасиеттерiң белгiлейдi. Мысалы, Қазақстанда қойларда және иттерде эхинококкустың бiр штаммы тiршiлiк етедi (қой – ит – қой), ал Белоруссияда – басқа штамм, ит – шошқа – ит жүйесiнде.

Вируленттiк – паразиттiң ерекше сапасың сипаттайды, оның ең айқын икемділігі белгілі бір нақты жағдайларда ие зақымдалуында патогендігін көрсетуі.

Инвазиялық аурудың барысы. Инвазияның экстенсивтiгi және интенсивтiгi

Инвазиялық аурулардың барыс мiнезi көп факторларға – паразиттiң түрiне, биологиясына, инвазияның интенсивтiгiне, жануардың физиологиялық жағдайына тәуелдi болады. Сондықтан, осы көрсетiлген себебтерге байланысты паразитарлық аурулар жiтi айқын клиникалық белгілері көрсетітілуі мен және субклиникалық (белгiлерi айқын көрiнбейтiн), ауру белгілерің анықтауға қиын.

Күйiстiлердiң iшек нематодоздары кезiнде инвазияның латенттiк (latentis - жасырын) барысы орнатылған. Осылай, семiздiгi жақсы қозылардың күзде диктиокаулюс личинкаларымен зақымдалуы шажырқай, сол бездерiнде паразиттiң тоқтауы мен бiтедi. Бiрақта, ерте коктемде сапалық азықтын жоқтығынан, өтпе желден және тағы басқа терiс факторлардан личинкалар иенiң нақты барьерлар арқылы еркiндiк өкпеге өтiп диктиокаулез ауруын шақырады.

Биязы жұндi қойларда қышыма күз-қыс кезенiнде жiтi түрде дененiң үлкен бөлiктерi зақымдаумен өтедi, бiрақ та жазда жақсы жайляу болғаннан және күн сәулесi молшылығынан бүл инвазия жасырын ағады.

Қоп паразиттарлық аурулар айқынемес, клиникасы белгiсiз, созылмалы түрлерде өтедi. Жануарлардың паразиттермен зақымдалуы туа биткен немесе жүре биткен иммунитетке, табиғи резистенттiгiне, түрiне, тұқымына, жасына, бағу және азықтандыру жағдайына байланысты болады. Жануарлар бiр жайляуда әрбiр мерзiмде паразиттiк организмдерiмен бiрдей емес санымен және түрiмен зақымдалады. Сол үшiн паразитологияда келесi тусiнiктердi қолданады.

Инвазияның экстенсивтiгi (ИЭ) – бүкiл зерттелген мал басынан зақымдалған жеке организм саның пайзбен есептен көрсетiледi, мысалы, гельминтокопрология кезiнде 100 мегежiннiң онында ғана аскарида жұмыртқалары табылады, ендеше ИЭ 10 % тен болады.

Инвазия интенсивтiгi (ИИ) жануарды сойып ашып паразиттiн белгiлi түрi саның айқындау және дана үшiң бағалау. Осылай, iрi қараның бауырын сойып ашып қарағанда 10 фасциола табады, немесе ИИ 10 дана болады.
Академик Е. Н. Павловскийдың трансмиссивтік

аурулары тұралы табиғи ошақты оқу
Инвазиялық және жұқпалы аурулардың қоздырушылары ауру малдан сау малға тасымалдаушылар (бунақ аяқтылармен) жұқтырылады, сондықтан трансмиссивтік (трансмиссия - беру) деп айтылады. 1939 жылы академик Е. Н. Павловский трансмиссивтік аурулардың табиғи ошағы тұралы оқу дайындады.

Трансмиссивтіқ аурулардың табиғи ошағы – кұбылыс, қашан қоздырушы, оның арнайы тасымалдаушысы және жануар (қоздырушының резервуары) оздерінің ұрпақтары ауысу бойы шексіз коп уақыт табиғи жағдайда адам қызметіне және үй жануар бары тәуелсіз омір сүреді. Табиғи ошақты ауруларға жатады: кенелік энцефалит, лейшманиоз, туляремия, трихинеллез, альвеококкоз және тағыда басқа аурулар, олар адамдарға және ауыл шаруашылық жануарларға қауіп төндіреді.

Табиғи және синантропты ошағтының және инвазиялық аурулардың ошағы таралуын анық ажырату керек.

Табиғи ошағы - географиялық ландшафтын территориялық учаскесі (жиесіз қалын орманда, тундрада, жартылай бос далада), қайсыда белгілі түраралық қарым-қатынас ауру қоздырушы, жануар – тасымалдау жұқтыруының бастапқысы, ауруға бейімді жануарлар және олардың тасымалдаушылары кезінде сыртқы ортаның қолайлы жағдайлары болғанда (мысалы, тундрада альвеококктың ошағы).

Үй жануарлардың инвазиялық ауруларының ошақты таралуы аурулардың бір неше қатарына мінезді, оларда шектелген таралу болады (мысалы, облыстын бір шаруашылығында жылқылардың қышымасы). Табиғи ошақты аурулар жиі жазда, кенелердің және қансорғыш жәндіктердің (мерзімді) белсенді кезенінде пайда болады және таралады. Үй жануарлары мен адамдар табиғи ошаққа түскен кезде трансмиссивтіқ аурулармен зақымдалуы мүмкін. Тағыда мүмкіндік жұқтыруының бастапқысы синантроптық ошағынан табиғи ошаққа циркуляция жасауы. Уақытында аурудың табиғи ошағын айқындау қажет.

Трансмиссивтіқ аурулардың табиғи ошағы тұралы оқу ветеринарияға және медицинаға өте манызды. Көп жұқпалы және инвазиялық ауруларына қарсы тиімді алдын-алу және сауықтыру шараларын ұйымдастыру және практикада жұзеге асыру. Ол теориялық негізі болып саналады.
Бақылау сурақтары:

1. 
   Паразитологияға анықтама беріңіз?
   
2. 
   Паразитизм дегеніміз не?
   
3. 
   Паразиттердің қарым-қатынас түрлерің атап беріңіз?
   
4. 
   Паразит дегеніміз не?
   
5. 
   Паразиттің түрлерін атаңыз?
   
6. 
   Инвазияның интенсивтігі және экстенсивтігі түралы түсінік.
   
7. 
   Антропозооноз дегеніміз не және ол туралы түсінік.
   
8. 
   Паразит иелерінің сипаттамасы.
   
9. 
   Паразитологияның негізгі қалаушысы кім?
   
10. 
    Девастация деген не? Оның түрлерің атаныз?
    

Шаруашылықтың тәжірибелік қызметкерлері негізгі диагностиканың әдісі ретінде ең жие гельминтокопрологиялық (сапалық, сандық) әдісін қолданады. Біріншісін, гельминттер қай түрге жататының және шаруашылықта (кешен, ферма) гельминтоздық жағдайды аңықтау үшін қолданады. Екіншісін, жаңа препараттарды сараптаудан өткізу және дегельминтезация өткізгенде нәтижелерін тіркеу үшін қолданады. Паразиттердің және олардың үзінділерін макрогельминтоскопиялық зерттеулер, гельминтоовоскопиялық (жұмыртқаларды зерттеу) және гельминтоларвоскопиялық (личинкаларды зерттеу) әдістер деп ажыратылады.

Міндетті түрде материалды (нәжісті) алу ережелерін сақтау керек, сонымен бірге зерттеу мерзімідерін қадағалау керек (жылдың жылы мезгілдерінде материалды алғаннан кейін бір тәуіліктен асырмай зерттеу керек).

Көбінесе құстарды жаппай зерттеу кезінде, олардың 5-нан нәжісін алады. Жаңа алынған нәжісті зерттейді, өйткені плюстық температурада нәжістегі жұмыртқалар дамуы және мүшелері тарап кетуі мүмкін. Егер нәжісті алғаннан кейін тез арада зерттеу жағдайлар болмаса, оны 5-10 формалинде консервлейді немесе суыққа сақтайды. Алынған сынаманы бөлек қағаз немесе шыны стаканға салады, алынған күнін, шаруашылығын, блок немесе секциясын жазып қояды. Өңдірістік шаруашылық жағдайларында диагностикалық сылуларды (вскрытие) өткізу керек.

Суда жүзетін құстарда болатын цестодалардың стробиласы өте жіңішке болады. Сондықтан нәжісті беткі қарағанда, олар көрінбей қалуы мүмкін. Осы мақсатпен зерттелетін нәжісті шыны ыдысқа салып, 10-20 еседей су құю керек, содан кейін жақсылап араластыру керек. Тұнғаннан кейін сұйықтың ұстінгі қабатын төгеді. Осыны тұнба толық жарықтанғанша дейін бірнеше рет қайталайды. Тұнбаны түбі қара немесе ақ кюветтерге төгеді, содан кейін лупа және препаровальді иненің көмегімен паразиттердің үзінділерін немесе бүтін паразиттерді жинайды.

Қиын әдістерге флотация жатады.

Сынамана стаканға салады, оған аз мөлшерде ерітіндіні қосады, содан кейін жақсылап ысқылайды. Алынған массаға 1:20 ерітіндіні қосады. Оны шыны немесе ағаш таяқпен араластырып, таза ыдысқа метал немесе марля елек арқылы фильтрлейді. 30 – 40 минут тұндырады, жүзіп шыққан жұмыртқаларды ерітінді бетінен ілмекпен жинап, заттық шыныға апарады, жапқыш шынымен жабады және микроскоптың астында зерттейді. Бұл әдісті егер гельминттер жұмыртқаларының салыстырма өлшемі ас тұзының ерітіндісінен төмен болса қолданылады.

Зерттеу кезінде нәжістің бірдей мөлшерін, бірдей ыдысты алады, бір уақытта центрафугтайды, диаметрі бірдей ілмектерді қолданады және қабықтың бірдей санын зерттейді. Дәл болу үшін бұл әдісті үш рет өткізу керек және орташа көрсеткіштері алынады.

Паразитологиялық лабораторияда әртүрлi ауру жануарлардың нәжiсiн зерттейдi. Ашып сойғаннан кейiн шошқа мен iрi қараның эхинококк личинкаларын, таспа құрттарын, аскаридаларды, описторхтармен және басқа гельминтердi табуға болады. Жуылмаған қолдармен тамақ жегенде зақымдалуы байқалады. Ең қауiптi – ит, мысық, түлкi және терiсi бағалы аңдардың гельминттерлерi. Оқулы паразитологиялық лабораториясында жұмыс iстеу кезiнде қауiпсiздiк шарттарды қамтамасыз ету мақсатымен әр бiр студент келесi талаптарды орындау қажет:

• 
  халат пен колпак киiп жұмыс iстеу, қажет еткенде алжапқыш пен резеңке қолғап кию керек.
  
• 
  лабораториялық жануарлармен жұмыс iстегенде тынымды фиксация немесе қозғалыссыздандыруға көңiл бөлу керек.
  
• 
  лабораториялық жануарларда тәжiрибе iстегенде, жұмыс орнын және жеке гигиена ережесiн тазалықта сақтау керек. Тәжiрибе аяқталғаннан соң, жұмыс орнында дымқыл жинастыруды әлсiз дезинфектант ерiтiндiсiмен (хлораминнiң, көмiрқышқыл натриi және тағы басқа), ыдыс аяқ пен құралдарды жуғыш затпен жылы суда жуу, таза суда шаю және кептiру. Жануармен контактте болғасын қолды дұрыстап жуу.
  
• 
  лабораториялық жұмыс жасағанда, химиялық заттар ауыз үңгiрi мен киiмге тимеу керегiн сақтау. Жеке қолдану тамызғышын, жартылай автомат мөлшерлеуiшiн, бюретканы алдын-ала нұсқауын оқып, содан кейiн қолдану керек.
  
• 
  электрлi құрал-жабдықтар мен аспаптарды қолдану кезiнде қатаң қауiпсiздiк ережесiн сақтау.
  
• 
  сәуле микроскопымен жұмыс iстегенде зерттеушiнiң көзiне фокустiк сәуле түспеу керегiн сақтау.
  
• 
  паразитологиялық лабораторияда жұмыс iстер алдында арнайы журналда қауiпсiздiк техникасы нұсқауының тiркеуiнен өту керек.
  
• 
  лабораторияның шегiнен арнайы киiмiмен шықпау керек.
  

· жеке қорғау заттарымен қолданып, электроэнергияны сөндiрiп, жазғырылғанды тоқтан босатады;

· дем алу тоқтаған кезде, жазғырылғанды жылы жерге орналастырып, жасанды дем алу көрсетiп, дәрiгердi шақыру.

Механикалық зақымдалу:

· соғылған жерге салқын мұзбен көмек көрсету;

· дене ұлпаның бiтеуi және қан құйылу бұзылған кезде, жараны және жараның шеттерiн дезинфициялық ерiтiндiлерiмен өңдеп, қан құйылымын тоқтатып, таңғышты салып, дәрiгердi шақырады.

· сүйек сынғанда, шыққанда, тамыр созылғанда иммобилизиялық таңғышты салу керек. Барлық жағдайда ауруды ауруханаға жеткiзу керек.

· бiрiншi сатылы күйiкте зақымдалған жердi мiнездi күйiк кеткенше дейiн суық сумен шаяды.

Гельминтоздардың диагностикасы

Ауыл шаруашылық және жабайы жануарлардың көптеген гельминтоздарында емдік - профилактикалық шараларын өткізу алдында ауруға диагнозын уақытында қою керек. Гельминтоздардың диагностика әдістерін екі топқа бөледі: тіршілік кезінде және өлген кездегі, одан басқа гельминтоздарды және инвазиондық, тағыда жұқпалы ауруларды ажырату диагнозын білу керек.

Диагностиканың негізгі әдістері – лабораториялық зерттеулер, олар жиі нәжісте, несепте, бөліндіде (өтте), ұлпаларда (қанда, бұлшық етте), мүшелерде (тері кесігінде), пунктаттың және абсцесстің сұйығында гельминтоздардың қоздырушыларын, жұмыртқаларын және личинкаларын табуға болады.

Маңызына байланысты лабораториялық зерттеулерді гельминто-овоскопиялық, гельминтоларвоскопиялық және гельминтоскопиялық зерттеу әдістеріне бөледі.

Гельминтоовоскопиялық зерттеу әдістері арқылы экскретте, секретте және қарында көп паразиттік құрттардың жұмыртқаларын табуға болады.

Гельминттердің личинкаларын (диктиокаул, мюллерий және т.б.) табу үшін гельминтоларвоскопиялық зерттеу әдістерін қолданады. Осы зерттеулерді өткізу үшін Берман-Орлов және Вайда әдістерін пайдаланады.

Нәжісте гельминттерді немесе олардың мүшелерін табу үшін гельминтологиялық зерттеулерді қолданады.

Лабораториялық сабақ 2

Тақырып: Гельминтоздардың тiршiлiк кезіндегі диагностика әдiстерi

Сабақтың мақсаты: Студенттерді тірі кезіндегі жануарларға диагнозды қою әдістерімен таныстыру.

Қүрал-жабдықтар: инструменттер, ыдыстар, микроскоптар.

Жануарларда гельминттердi клиникалық диагностикалау барлық жағдайда мүмкiн болмайды, себебi түрлi аурулардың симптомдары бiрдей, ешқандай спецификалық белгiлерi болмайды.

Ондағы өзгерiстер гельминтозды емес аурулардың симптомдары болуы мүмкiн. Осыған байланысты гельминтоз диагностикасы зертханалық анализдiң спецификалық әдiстерiмен өткiзiледi.

Паразитарлық құрттар мал ағзасының түрлi мүшелерi мен ұлпаларын зақымдайды. Паразитарлық құрттардың көптеген түрi асқазан-iшек жолының және қосалқы бездерi (бауыр, ұйқы безi) бөлiгiнде болады. Олар жиi өкпеде, бұлшықетте және қан-тамыр жүйесiнде кездеседi. Зақымдалған жануарлар сыртқы ортаға көп мөлшерде гельминттердiң жұмыртқалары мен личинкаларын бөлiп шығарады. Асқазан-iшек жолында, бауырда, бронхтарда болатын гельминттер өздерiнiң жұмыртқаларын немесе личинкаларын нәжiспен бiрге сыртқа шығарады. Бүйрек және құық зақымдалғанда жұмыртқалары зәрмен бiрге шығарылады.

Паразиттердiң өзiн және оның жеке бөлiктерiн қарауға бағытталған зерттеу әдiсiн гельминтоскопия деп атайды. Гельминт жұмыртқаларын табу үшiн гельминтоовоскопиялық әдiстердi, ал гельминт личинкаларын анықтау үшiн гельминтоларвоскопия әдiсiн қолданады.

Гельминтоскопия. Гельминттердi табу үшiн нәжiстi келесi әдiспен байқайды. Нәжiстi сумен араластырып, қосындыны тұндырады. Бiрнеше уақыттан соң судың беткi қабатын тогiп, тұнбаға судың келесi мөлшерiн құяды, сойтiп бiрнеше рет қайталайды. Осылай бөтен заттың көп бөлiгi жайылып, тұнбада паразиттер мен нәжiстiң ерiмеген ауыр бөлiгi қалады. Сосын тұнбаны макроскопиялы және микроскопиялы зерттейдi.

Гельминтоовоскопия. Өңделген жұғынды әдiс – нәжiстi гельминтоовоскопиялық зерттеудiң ең қарапайым әдiсi. Оны кез-келген жағдайда, жануарлардың барлық түрiне қолданады. Оның техникасы келесiдей. Нәжiстiң шамалы бөлiгiн шыны немесе ағаш таяқшамен алып, оны төсенiш шыныға салады да, 2-3 тамшы глицерин мен судың бiрдей бөлiк қосындысын қосады, сосын мұқият араластырады. Қатты бөлiгi жойылған соң, үстiне жапқыш шыныны жауып, микроскоп астында зерттейдi. Глицериннiң орнына кәдiмгi суды алуға болады. Глицерин препаратты мөлдiрлендiредi, соның нәтижесiнде зерттеу оңайға түседi және препараттың тез кеуiп қалуынан қорғайды. Бiр жануарда бiр уақытта 2-3 препарат дайындау ұсынылады. Бұл әдiстiң кемшiлiгi, әлсiз инвазияда терiс нәтижесiнiң үлкен пайызын көрсетедi. Берiлген әдiспен нәжiстi стронгилидоз, аскаридоз, фасциолез, трихоцефалез және т. б. Зерттейдi.

Тұндыру әдiсi. Нәжiстiң шамалы бөлiгiн (5-10 г) судың 10 бөлiктi мөлшерiмен араластырады. Қосындыны металл елек (сүзгiш) немесе марлымен сүзедi де, 5 минут түндырады. Осыдан кейiн сүйықтық қабатын төгiп, тунбаға таза су қосады да, тағы 5 минут тұндырады. Сөйтiп сұйықтықтың үстiнгi бөлiгi мөлдiрленгенiнше қайталайды. Кейiн сұйықтықты төгiп, тұнбадан трематода жұмыртқаларын микроскоппен зерттейдi. Берiлген әдiспен фасциолез және басқа трематодоздарға балайды.

Флотациялы әдiстер. Фюллеборн әдiсi. 10-20 г нәжiстi банкаға немесе 100-200 мл-лiк стақанға салады да, ас тұзының қаныққан ерiтiндiсiнде шыны немесе ағаш таяқшасы мен мұқият ұнталайды (ысқылайды). 1 л суда 400 г тұзды ерiтедi, оны қайнатып, мақта немесе марлы арқылы сүзедi. Ерiтiндiнi суық қалпында пайдаланады; оның тығыздығы 1,2.

Ерiтiндiнi ақырын құяды, оған нәжiс қосып отырады. Қосылатын ерiтiндiнiң жалпы мөлшерi нәжiс мөлшерiнен 20 есе көп болады. Содан кейiн сұйықтықты металл сүзгiш арқылы сүзедi де, жарты сағатқа қояды; осы уақытта жұмыртқалар беткi қабатына шығады, себебi тұздың қаныққан ерiтiндiсiнде тығыздығы жұмыртқалармен салыстырғанда жоғары болады. Тұндырылған сұйықтың бетiнен металл таяқшамен (1 см артық емес) қабыршақты алып, оны төсенiш шыныға көшiредi де, жапқыш шынымен жабады. Алынған препаратты микроскоппен зерттейдi.

Ертiндiнi сүзiп, суытады. Зерттеу үшiн стақанға нәжiстiң шамалы мөлшерiн алып, су қосады да, бiрқалыпты өнiм алғанға дейiн араластырады. Араластырғанда осы өнiмдi металл сүзгiш арқылы сүзiп, 1-2 мин центрифугалайды. Осыдан кейiн сұйықтықтың беткi қабатын төгiп, тұнбаға алынған ерiтiндiнi қосады. Тұнбаны араластырып, қайтадан 1-2 мин центрифугалайды. Копрологиялық таяқшамен пробиркадан үстiңгi қабатың төсенiш шыныға алып, үстiне жапқыш шыны жабады да микроскоппен зерттейдi.

К. И. Скрябин бойынша толық гельминтологиялық сойып-ашу және толық емес гельминтологиялық сойып-ашуды ажыратады.

Скрябин бойынша толық гельминтологиялық сойып-ашу – ең сенімді әдіс, жануарға жұқтырылған, бүкіл гельминттердің сандық жыне сапалық есеп жүргізуге жағдай жасайды. Бұл әдіс келесіден тұрады: өлексені терісінен алып тастағаннан кейін тері асты клетчатканы уқыпты қарап, содан кеуде және құрсақ қуысын ашып, асқорыту, тыныс алу, қан тамырлар, несеп-жыныс және т. б. жүйелердің бүкіл мүшелерін алады.

Осы немесе басқа жүйенің мүшелерін алып, бөлек зерттейді, дәйектілік жуу әдісін қолданады. Бүкіл трубкалы мүшелерді узынынан сойып-ашады, құрамын тазға, шелекке немесе банкаға (мүшенің молшеріне байланысты) салып, кілегей қабықтардан қырынды жасап, кейбір кезде сойып-ашқан мүше қабырғасың компрессориумның астында қарайды.

Паренхиматозды мүшелерді (бауыр, өкпе, ұйқы безі, бүйректер және т. б.) бөлек ыдысқа салып, детритке айналдырып (фарш), қолмен үзеді немесе пышақпен немесе қайшымен ұсақ кесектерге кеседі. Детрит, қырынды, мүше құрамын сумен немесе физиологиялық ерітіндімен жуып, дәйектілік жуу әдісін қолданады. Алынған материалдарды аз порциялармен бірінші қарайды, содан кейін ақ кюветтерде немесе Петри табақшаларда қара және ақ фонда зерттейді. Ірі гельминттерді визуальды таңдап, ал ұсақтарын – 8-10 рет үлкейтетін қол лупа көлегімен таңдайды. Гельминттерді тек кисточкалармен немесе арнайы инелермен жинайды, бірақ пинцетпен немесе қолмен алмайды.

Осы немесе басқа гельминттің тұрған орынның нақты мәліметтерін білу керек болса бөлек мүшелерге толық гельминтологиялық зерттеуді өткізеді, егер. Мысалы, фасциолез кезінде тек бауырды, диктиокаулез кезінде - өкпені, дрепанидотениоз кезінде аш ішекті және т. б. зерттейді. Бұл әдіс тәжірибелі, жайлы және жеткілікті нақты болып саналады.

Толық емес гельминтологиялық сойып-ашу – женілдету гельминтологиялық сойып-ашу, осы процесс кезінде мүшелермен ұлпалардан тек ғана бөлек, бірден мөлшерімен көрінетін гельминттерді алады. Мұндай сойып-ашу гельминтоздардың диагностикасында және де мұражай материалдарын алу үшін көп мағынасы бар.

Лабораторлық сабақ 4

Тақырып: Трематодалар және трематодоздар

Сабақтың мақсаты: Трематодалардың қурылысын, жүйесін, дамуын зерттеу. Трематодалардың топтарымен таныстыру.

Қүрал-жабдықтар: Плакаттар, дымқыл және бойялған препараттар.

Трематодалардың сипаттамасы. Трематодалар Plathelminthes - жалпақ құрттар түріне, Trematoda (сорғыш) класына жататын паразиттiк құрттар. Барлық трематодалар – паразиттер, олар адамдар мен жануарлардың әр түрлi мүшелерi мен улпаларында жайылады. Трематодалардың дене пiшiнi жапырақ тәрiздi және шағын (0,1 мм-ден 10-15 см-ге дейн) болады. Трематода денесi дорсо-вентральды бағытта жинақталған, үстi кутикуламен қапталған. Содан соң булшықет қабатымен бiрге терiлi-бұлшықеттi қап түзедi, онда iшкi мүшелер орналасады.

Трематодада бекiту, асқорыту мүшелерi, жүйке, экскреторлық және жыныс жүйелерi болады. Бекiту мүшесi емiзiкше боп табылады. Көбiне олар екеу (ауыз және құрсақ), сирек бiреу (ауыз) болады.

1 – ауыз емiзiкшесi; 2 – жұтқыншақ; 3 - өңеш; 4 – iшек бөлiгi; 5 – аналық жыныс тесiгi; 6 – аталық жыныс тесiгi; 7 – жатыр; 8 – сары дене; 9 – оотип; 10 – сары уыз ағып келуi; 11 – жұмыртқалық; 12 – шәует жолы, 13 – ен; 14 – iшек бөлiгiнiң соқыр шегi; 15 – экскреторлық қуыс; 16 – экскреторлық тесiк; 17 – Лауреров өзегi; 18 – Мелис денесi; 19 – ұрыққабылдағыш; 20 – жалпы еншығару; 21 – ен қуысы; 22 – құрсақ емiзiкшесi; 23 – жыныс бурсасы.

Асқорыту жүйесi түбiнде ауыз тесiгi бар, ауыз емiзiкшесiнен басталады. Оның соңында жұтқыншақ (фаринкс) қысқа оңеш, iшек болады. Iшек екi болiктен турады, паразит денесiнiң артында бiтеледi. Трематоданың аналь тесiгi болмайды, сондықтан қорытылмаған азық қалдығы ауыз арқылы шығады. Жүйке жүйесi жұтқыншақ маңында орналасқан түйiндерден тұрады, олар дененiң әр бөлiгiне таралады.

Экскреторлық жүйе паразиттiң денесiнiң артқы бөлiгiнiң тесiгi экскреторлы түтiкпен аяқталатын өзекшенiң күрделi бөлiгiнен турады.

Трематоданың жыныс жүйесi күштi дамыған және өте күрделi орналасқан.

Трематодалар (Schistosomatata подотрядынан басқасы) – гермафродиттер (екi жынысты).

Аталық жыныс аппараты бiр-бiр шәует жолына бөлiнетiн еннен тұрады. Олар бiрге қосылып, арнайы бұлшықет қабы – жыныс бурсасымен аяқталатын жалпы шәует жолын түзедi. Шәует жолының соңғы хитиндi бөлiгi циррус деп аталады. Ол жинақы мүшелердiң қызметiн атқарады.

Аналық жыныс аппаратында ұрық жұмыртқасының торшасын, жұмыртқа жолын жатыр түтiгi) бөлiп, жұмыртқалық пен шәуетқабылдағышты қосатын жұмыртқалық болады. Сондай-ақ оотипi сары денелермен көрiнедi, олар жұмыртқаларда қоректiк материалдарды өңдеп бөледi. Мелис денесiнiң секретi оотип пен жатырды шаяды, соның әсерiнен жұмыртқалардың жылжуын оңайлатады. Жатыры түтiкше тәрiздi болады. Оның бiр шетi оотиппен қосылған, басқа шетi қынап қызметiн атқарады. Әр түрлi трематодалардың сыртқы жыныс тесiгi әр түрлi дене бөлiгiне ашылады, жиi құрсақ емiзiкшелерiнiң алдына. Пiшiнделген жұмыртқалар сыртқы ортаға жатырдың сыртқы тесiгi арқылы түседi.

Трематода жұмыртқалары сопақ пiшiндi, сары түстi, бiр полюсiнде қақпақшалар болады.

Трематодалардың дамуы. Трематодалар – биогельминттер, олар аралық иелердiң ауысуымен (су және құрғақ жер моллюскалар), кейде қосымша (моллюскалар, балық, жәндiк) иелермен дамиды.

Жыныстық жетiлген мариттер сыртқы ортаға көп мөлшерде жұмыртқа бөледi. Жұмыртқаның сыртқы қабаты 4 бөлiктен тұрады: үш сыртқы қабаты механикалық зақымдардан, ал тортiншiсi – химиялық әсерден қорғайды. Қолайлы жағдайда жұмыртқадан 1-шi сатыдағы личинкалар – кiрпiкшемен қапталған мирацидий шығады. Мирацидий белсендi түрде моллюскаларға шауып, оның улпасына енедi немесе моллюскамен жұтылады. Кейде аралық иесi iшiнде мирацидий бар жұмыртқаны жұтады. Моллюскада мирацидий кiрпiкшелерiн жояды да, спороцистаға сосын редияға, редиядан церкарийға айналады. Церкарийлар моллюскадан шығып, құйрығының көмегiмен белгiлi бiр уақыт суда жүзiп жүредi де, өсiмдiк, тасқа жабысады, сосын құйрығын жойып, инвазиялық саты-адолескарийға айналады.

Қосымша иелердiң қатысуымен трематодалардың дамуында церкарий оның ағызасына түседi де, метацеркарийға айналады.

Дефинитивтi иелердiң ағзасына инвазиялық личинкалар шөппен немесе сумен түседi. Онда қабығы бұзылып, жас трематодалар әр түрлi жолмен маритке дамиды.

Ветеринарлық паразитологияға трематодалардың 5 подотряды маңызды болады.

Fasciolata - фасциолята – трематода дене пiшiнi мен көлемi әр түрлi. Ауыз емiзiкшелерi дененiң алдыңғы бөлiгiнде, құрсақ емiзiкшелерi оған жақын, ал сары денелер дененiң қабырға бойы орналасқан. Трематодалар бiр, кейде екi аралық иелермен дамиды.

Paramphistomatа - парамфистоматата – осы подотрядтағылардың құрсақ емiзiкшесi жақсы дамыған және дененiң артқы бөлiгiне қозғалған. Олардың дамуы бiр аралық ие қатысуы мен дамиды. Ауылшаруашылық малдарының месқарынын зақымдайды.

Heteroрhyata – гетерофиата – усақ және орташа трематодалар. Екi аралық иелердiң қатысуымен дамиды, метацеркарий балық және шаянтәрiздiлерде болады. Етқоректiлердiң бауырының өт жолдарында жиi описторхтар кездеседi.

Echinostomatata – эхиностоматата – бұл адоральды дискпен қаруланған және қаруланбаған трематодалар. Олар екi аралық иелердiң қатысуымен дамиды, сондай-ақ олардың қосымша иелерi моллюск, балық болуы мүмкiн. Суда жүзитiн құстардың көп түрiн зақымдайды.

Sсhistosomatata – шистосоматата – бөлек жынысты трематодалар. Емiзiкшелерi әлсiз дамыған, жұмыртқалары түртiкшелермен жабдықталған. Бiр ғана аралық иесi қатысумен, яғни моллюскамен дамиды. Сүткөректiлердiң және құстардың қан жүйесiн зақымдайды.