Атабаев Қ. Қазақ тарихының деректанулық негіздері. Алматы, 2002ж

1. 
   Қайталанбайтын деректерге қандай деректер жатады?
   
2. 
   Филологиялық сын неге бағытталған?
   
3. 
   Синергетика дегеніміз не?
   

ХХ ғасыр басында Шоқанның ғылыми ізденістерін, Абай ойын, Абай ісін үзбей жалғастырып алып кетушілердің бір және бірегейі – Ахмет Байтұрсынұлы. А. Байтұрсынұлы Абайдан соңғы дәуірде еліне, ұлтына еткен еңбектері, сіңірген туралы соңғы жылдары аз айтылған жоқ. Дегенмен уақыт өткен сайын оның қызметінің кей қырлары өзін аша түсуде, маңызын тереңірек ұғынуды қажет етеді.

Осындай Ахмет Байтұрсынұлының ерекше назар аударуды қажет ететін қырларының бірі – оның тарих ғылымына, тарихи деректануға қосқан үлесі.

Өз халқының келешегін ойлаған ойшыл ретінде ол тарихқа қатысты өзінің ойларын білдірді, пікірлерін жазды. Қазақ тілінің жұрт мойындаған маманының, қазақ сөзін зерттеушінің « Сөздің ең ұлысы, ең сипаттысы – тарих », - деп артында қанатты сөз қалдыруы, оның халық келешегінің халық жады – тарихпен тікелей байланысты екендігін терең түсінгендігінің белгісі.

А. Байтұрсынұлының тарх ғылымы туралы, тарихи деректану туралы негізгі ойлары оның 1926 жылы жазған « Әдебиет танытқыш » деп аталатын бөлімінде аталған.

Бүгінгі күні тәуелсіз Қазақстанның төл тарихыныңқалыптасу кезеңінде, өз бастауымызға көз салсақ, кезінде А. Байтұрсынұлының тарих туралы, әсіресе тарих ғылымының аса бір күрделі саласы, тарихи деректану ғылымы туралы айтқан ойлары, білдірген пікірлеоі өзінің дәлелділігімен, ғылыми құндылығымен ерекшелетіндігін байқауға болады. Мысалы, тарихтың атқарар қызметі, оның ғылым ретінде алдында тұрған мақсаттары мен міндеттері туралы « Тарихтың қызметі – бүтін адам болмысының, яки бүтін бір жұрттың я бір таптың өткен өмірін болған күйінде айнытпай айту; тарихтың мақсаты – бүтін адам баласының өмірі нендей табиғат заңымен өзгеретінін білу », - деп, тарих ғылымының белгілі бір табиғи заңдылықтарға негізделгені, оның жалпы адамзаттық құндылықтакры басшылыққа алған методологиялық бағдары туралы өте дұрыс, ғылыми негізделген пікір айтса, одан әрі тарихидеректану ғылымының негізгі принциптері қағидаларының бірі – кез келген деректің деректанулық талдауды қажет ететіндігі туралы: « тарихшылар халық басынан кешкен түрлі уақиғалардың мағлұматын сымға тартқандай, сынға салып мінсіз етіп, дұрыстап өткізеді», - деп , тарихшылардың өздеріне жеткен мағлұматтарды, яғни тарихи деректерді « сынға салып», демек деректанулық талдаудан өткізіп, « мінсіз етіп», яғни ғылыми құндылығын анықтап алатындығын айтады.

Ахмет Байтұрсынұлы тарихи деректердің табиғатта «таза» күйінде кездеспейтіндігі, олардың түрлері қоспарлардан тұратындығының себептері туралы: « Шежіре жазушылар естіген-білгенін сол қалпында, шикі түрінде тізеді.», десе , ғылымның жай шежіре жазудан айырмашылығы « Тарихшы лар құр естігенімен қанағаттанбай, рас өтірігін тексеріп, расын ғана алды», - деп көрсетіп берді.

1. Атабаев Қ. Қазақ тарихының деректанулық негіздері. Алматы, 2002ж.

2. Атабаев Қ. Деректану. Алматы, 2007ж

1. 
   Деректануда қаралатын екі проблемалар кешені?
   
2. 
   Деректерді ғылыми айналымға түсірудің экстенсивті жолы дегеніміз не?
   
3. 
   Деректерді ғылыми айналымға түсірудің интенсивті жолы дегеніміз не?
   

Ахмет Байтұрсынұлы тарихи деректердің табиғатта «таза» күйінде кездеспейтіндігі, олардың түрлері қоспарлардан тұратындығының себептері туралы: « Шежіре жазушылар естіген-білгенін сол қалпында, шикі түрінде тізеді.», десе , ғылымның жай шежіре жазудан айырмашылығы « Тарихшы лар құр естігенімен қанағаттанбай, рас өтірігін тексеріп, расын ғана алды», - деп көрсетіп берді.

Тарих ғылымының негізін тарихи деректер құрайтындығын, деректерде салынған ақпараттарды алып, ғылыми еңбектерде пайдалану үшін тарихи деректану ғылымының қажеттілігін , Шежіре, заманхат, өмірбаян, мінездеме – бәрі детарихтың жемі есебіндегі нәрселер. Тарих олардың айтқанының бәрін ала бермейді. Аударып атқарып, түрлі жағынан қарап, түрлі мағлұматтармен салыстырып, сипатталған мағлұматтарды ғана алды», - деп , қаранайым ғана сөздермен, аса маңызды ғылыми проблеманың шешімін түсіндіре білді.

Сонымен Ахмет Байтұрсынұлының «Әдебиет танытқыш» деп аталатын еңбегіндегі деректану проблемаларына арналған ойларын талдау, оның ұлттық деректерімізге ерекше көңіл бөлгендігін, оларды «сыннан» өткізудің, яғни деректану ғылымының қажеттігін нақты аргументтер келтіріп, дәлелдеп бергендігін, ұлттық деректер ерекшелігін дәл басып көрсеткендігін және оның осы салада Шоқан Уәлиханов пен Әлихан Бөкейханнан кейінгі өз ойларын айтқан, қазақ халқының төл деректеріне жан – жақты ғылыми таолау жасаған қазақ ғалымы болғандығын көрсетеді.

1. 
   Деректану теориясы бойынша зерттеудің негізгі нысаны не ?
   
2. 
   Кеңес дәуірінде деректерді сыныптау неше кезеңмен жүргізілді?
   
3. 
   Типтік сыныпталу мен түрлік сыныпталудың айырмашылығы неде?
   

Тарихи деректерді талдау методының дамуына ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы ірі ғылыми жаңалықтардың ашылуы да үлкен әсер етті. Олар көптеген тарихи деректерді зерттеуге және оларды сыни талдаудың методын жетілдіріге ықпалын тигізді. Сонымен, «Деректану» тарихи деректерді іздеп тауып жинау, зерттеу және жүйеге келтіріп, жариялау нәтижесінде пайда болып, қалыптаса бастады.

Дегенмен, Батыс Еуропада деректану ғылымының дамуы неміс тарихшысы Э. Бернгейм (1850-1942) мен француз ғалымдары Ш.В. Ланглуа (1863-1920) және Ш. Сеньобостың (1854-1942) аттарымен тікелей байланысты. 1889 жылы Грейсвиль университетінің профессоры Э. Бернгейм «Тарих ғылымына кіріспе» 1898 жылы француз ғалымдары Ш. Ланглуа және Ш. Сеньобос «Тарихи зерттеуге кіріспе» атты оқулық жариялады. Оқулық ретінде дайындалған екі еңбек те бірнеше рет қайта басылып шықты және екеуіде орыс тіліне аударылды. Бір қызығы екеуі де пайда болған күндерінен бастап үздіксіз сынға ұшырап келеді. Дегенмен, содан бері бұл еңбектерге сілтеме жасалмай бір де бір деректанушылық еңбек жазылған жоқ деп айтуға болады. Олар тарихтың позитивтік методологиясының, әсіресе тарихи фактілер мен оларды ғылыми еңбектерде пайдаланудың өзіндік эталонына айналды деуге болады. Көптеген жағдайда бұл еңбектер әлі де өз маңызын жойған жоқ.

Аталған еңбектердегі тарихқа және тарихи деректерге қатысты тұжырымдрды буржуазиялық ғалымдардың көзқарасы ретінде жоққа шағармақ болған кеңестік тарихнама өзі уақыт соңына шыдай алмай сахнадан кетуге мәжбүр болды. Ал жоғарыда атлған ғалымдардың еңбектері күні бүгінге дейін пайдаланылып келеді.

Өз еңбегінде Бернгейм тарих ғылымына түсінік береді, оның басқа да қоғамдық ғылымдармен байланыстылығын көрсетеді. Ол тарих ғылымының методология, методика, түсініктер және баяндау сияқты зерттеу процесі барысында көрінетін бір-бірімен тығыз байланысты төрт аспектісіне тоқталады.

Автор методологияны ғылым методы мен оның міндеттері туралы түсініктер мен білімді баяндау ретінде анықтайды. Методика құрамына Бернгейм деректер туралы материалдар жинайтын, деректерді сыннан өткізетін, материалдарды сұрыптап, олардың іс жүзіндегі ғылыми құндылығын анықтайтын деректануды кіргізеді. Деректермен жұмыс істеу методикасынан тарихшы оны түсінуге, ой елегін өткізуге және өз зерттеу жұмысының қорытындысын баяндауға көшеді. Одан ары методика мәселесі көптеген тарихнамалық және библиографиялық көрсеткіштер арқылы жан-жақты ашып көрсетілген. Еңбектің деректануға арналған бөлімінде тарихшы деректерге жіктеу жасаған, оларды жинау және сақтау мәселері туралы айтқан. Деректерді сынау сыртқы сын және ішкі сынға бөлінген. Сонымен қатар еңбекте деректерді талдау туралы да айтылған. Бернгейм еңбегінде деректанулық концепция мен деректерді сынау идеясы өзінің логикалық жалғасын тауып одан ары дамытылды. Сыныптау, демек көптеген объектілерді айқын логикалық сыныптарға бөлу, ғылым үшін зерттеудегі объекті белгілі бір тәртіпке келтіру үшін ғана қажет емес, сонымен қатаролардың ерекше белгілерін және қасиеттерін де айқындауға мүмкіндік беретін таным құралы ретінде де қарастырылған.

1. 
   Зерттеуші Л.Н. Пушкарев жазба деректерді қандай жіктерге бөліп көрсетеді?
   
2. 
   Жазба деректер эволюциясына әсер ететін факторлар?
   
3. 
   Ең алғаш деректерді зерттеу қоғамын ұйымдастырған кім және ұйымның міндеті?
   

Деректерді сыныптаудың біздегі бүгінгі жайы туралы тарих ғылымдарының докторы Мерует Әбусейітова, ортағасырлық Қазақстан тарихының деректану мәселесіне тоқтала келе «Важнейшие вопросы казахстанского источниковедения еще не получили удовлетворительного разрешения. Речь идет прежде всего о классификации источников, выработке общих принципов их типологизации. Задача систематизации источников по истории Казахстана связана с необходимостью выработки общих теоретических принципов типологии, что потребует привлечения некоторых формальных методов анализа» (10)- деп, Қазақстан тарихының маңызды бір проблемасының әлі шешімін таппай отырғандығын айтады.

Орыс деректану мектебінде бұл мәселе ұзақ жылдарға созылған ізденістер нәтижесінде біршама шешімін тапқан деп айтуға болады. Сондықтан, сол мектептің тәжірибесіне сүйенсек сыныптау зерттеушіге тәуелсіз обьективті өлшемдерге негізделуі керек, олар обьективті деректердің өзіне тән қасиеттерінен шығуы қажет және онда деректердегі шындықтың ену және бейнелену заңдары көрінуге тиіс.

Демек, сыныптау проблемасы тек таза техникалық емес, методологиялық та пробема болып табылады және тек қалың деректер арасында бағыт көрсету функциясын атқарып қана қоймайды, сонымен қатар оларды зерттеу тәсілі қызметін де атқарады.

1. 
   Хартия мектебінің мақсаты не болды?
   
2. 
   «Деректану» деген терминді бірінші рет ғылымда қолданған ғалым?
   
3. 
   . КСРО-да бірінші рет деректану пән ретінде қашан қолға алынды?
   

Типтік сыныпталудың тарихи деректерді түрлік сыныптаудан айырмашылығы ол деректердің мазмұны мен формасының сәйкестігі принципіне негізделген. Тип ақпаратты салу және сақтау тәсілдермен ерекшелннген деректерді біріктіреді. Негізінен деректердің жеті типін айтуға болады: жазба, заттай, этнографиялық, фольклорлық, лингвистикалық, фотокиноқұжаттар, фоноқұжаттар. Мұндай сыныптау дерекке тән ерекше белгілерін (пайда болу, мазмұны, формасы) ескереді, дегенмен, бұл- шартты сыныптау. Өйткені, фольклорлық (ауызша) деректер қазіргі кезде, көп жағдайда жазба түрінде таралған, ал этнографиялық деректер-заттай ескерткіштер немесе кинофотоқұжаттар түрінде беріледі.

Сондықтан бұлардың арасында айқын айырмашылық жоқ.

Осындай ерекшіліктерін ескере келе 1981 жылы И.Д. Ковальченконың басшылығымен шыққан «Источниковедение истории СССР» оқулығында әлеуметтік ақпаратты бекіту формасына қарап, деректерді мынандай типтерге бөлген: заттай, көркем-сурет және графикалы сурет, жазба және фотоқұжаттар (13).

Сонымен қатар деректерді пайда болу тегіне, сыртқы ерекшіліктеріне қарай үлкен типтік топтар сыныбына, оның ішінде шағын топтарға бөлуге болады:

-заттай деректер-археологиялық ескерткіштерден бастап қазіргі машиналар мен техникаға дейін;

- көркем сурет деректері- сурет өнерінің, жалпы өнер саласының барлық туындылары;

- сөздік деректер- күнделікті сөйлеу мәнерінен бастап халықтың ауызша шығармашылық ескерткіштері толығымен;

- жазба деректер- этнографиялық материалдардан бастап мазмұны мен формасы сан алуан болып келетін жазба ескерткіштерінің бәрі;

- дыбысты деректер- сөзсіз немесе сөзбен бірге орындалатын (саз, әуен, ән, т.б.);

- салттық деректер- тұрмыста, мінез-құлыққа қалыптасқан дәстүрлер, әдет-ғұрыптар.

Көптеген тарихи деректер тобы белгілі бір типтерге жатпайды, олар аралық типтерді, аралас типтерді құрайды. Мысалы, теңгелер заттай да, бейнелеу де, жазба да топтарына жатады, кинофильмдерде бейнелеу де, сөз де, дыбыс та бар.

1. 
   КСРО-дағы оқулықтың алғашқы авторлары?
   
2. 
   Ш.Уәлихановты неге қазақтың тұңғыш деректанушы ғалымы деп атаймыз?
   
3. 
   Деректану саласында зерттеген Шоқанның қандай еңбектерін айтуға болады?
   

Нақ сол ғасырда түрік тарихшысы Мунеджджим-башы өзінің елеулі шығармасында ҮІІІ-ХІІІ ғасырларда Қазақстан жерінде мекендеген көптеген түрік тайпаларының тарихы және этнографиясына ден қояды. Орталық Азияның мемлекеттері мен әулеттері, атап айтқанда, қарахандар, салжұқтар, хорезмшахтар және басқалар туралы маңызды мәліметтер келтіріледі. Мунеджджим-башы өзінің алдындағы мұсылман шежірешілерінің көптеген шығармаларын пайдаланған.

Батыс Европа тарихнамасында Қазақстанның ортағасырлық тарихы мәселелерін қамтитын алғашқы жарияланымдар ХҮІІ ғасырдың аяғында пайда болады. Ориенталист д’Эрбело мұсылман тобының оғыздар мен кимектер туралы бірқатар жазбаша ескерткіштерінің мәліметтерін тарихи айналымға енгізген. ХҮІІ ғасырда қытай жылнамалары мен арабтардың құрастырған азын-аулақ шығармалары негізінде Ж. Дегинь түрік және монғол тайпаларының тарихына жалпы шолу жасауға тұңғыш рет әрекет етті. Шығыстың нарративтік деректемелері бойынша монғолдар тарихын жазған арабист д’Оссон ән-Нувайри (ХІҮ ғ.) бойынша қыпшақ тайпаларының тізбесін берген. Европадағы ғылыми әдебиетте оғыздар, қыпшақтар мен кимектер туралы алғашқы мәліметтердің бұл проблеманы одан әрі пысықтауға шынына келгенде ешқандай ықпал жасамағанына таң қалуға болмайды.

1. Атабаев Қ. Қазақ тарихының деректанулық негіздері. Алматы, 2002ж.

2. Атабаев Қ. Деректану. Алматы, 2007ж.

1. 
   КСРО-дағы оқулықтың алғашқы авторлары?
   
2. 
   Ш.Уәлихановты неге қазақтың тұңғыш деректанушы ғалымы деп атаймыз?
   
3. 
   Деректану саласында зерттеген Шоқанның қандай еңбектерін айтуға болады?
   

Түрік тайпалары мен олардың бірлестіктері айтылған ІХ-ХІІ ғасырлардағы А. Шпенглердің, Г. Юльдің, А. Вамберидің, Х Френнің, В. В. Григорьевтың, В. П. Тизенгаузеннің еңбектерінде олар туралы толып жатқан анық мәліметтерді анықтауға мүмкіндік берді. Нақ осы кезеңде орыстың Шығыс тарихнамасы нарративтік жазбаша ескерткіштер мен нумизматикалық материалдар түрінде берік тарихтану базасына ие болды.

Қазақстанның ортағасырлық тарихы жөніндегі мәліметтер келтірілген бірқатар бағалы деректемелерді ашып, ғылыми айналымға енгізуге Х. Д. Френ (1782-1851 жж.) зор еңбек сіңірді.

ХІХ ғасырдың екінші жартысында орыс ориенталистикасында қазақ халқының шығу тегі проблемаларына, оның негізгі этникалық компоненттерінің тарихына, рулық-тайпалық құрылымына ынта-ықылас арта түсті. Ресейде Шығыс тарихынан университеттік курсты алғашқы рет оқыта бастаған В. В. Григорьев Қазақстанның тарихы мен мәдениетін зерттеуге ерекше көңіл бөлді.

Қазақстандағы тарихи-шығыстанушылық зерттеулердің бастапқы кезеңі А. П. Чулошниковтың, С. Ж. Асфендияровтың есімдерімен байланысты. А.П. Чулошниковтың ғылыми ізденістері жаңа деректемелер тартуға, қазақтардың және оларды құрайтын этникалық компоненттердің тарихын басқа да түрік халықтарының тағдырларымен байланыстыруға әрекет жасауға бағытталды. С. Ж. Асфендияров тарихтың және мәдениет тарихының көптеген түбегейлі проблемаларын – қазақтардың этногенезін, қазақ эпосын зерттеді, Қазақстан аумағында феодалдық құрылыс қалыптасуының күрделі және сонымен бірге әлі де аз зерттелген үрдісін ой елегінен өткізіп, қорытуға елеулі әрекет жасады. Ру тарихын тану бұрынғысынша көкейтесті проблема болып қала берді. М. Тынышбаев қазақтардың негізгі тайпалары мен руларының генеологиясын қысқаша баяндап, тарихи түсініктемелер жасады.

1. Атабаев Қ. Қазақ тарихының деректанулық негіздері. Алматы, 2002ж.

2. Атабаев Қ. Деректану. Алматы, 2007ж.,

1. 
   Деректану саласында зерттеген Шоқанның қандай еңбектерін айтуға болады?
   
2. 
   Ә.Бөкейханов еңбектерін неше салаға бөліп қарастыруға болады?
   
3. 
   «Әдебиет танытқыш» деген еңбекте кімнің деректанушылық ойлары келтірілген?
   

Қазақстан жөніндегі мәліметтер шығыс авторларының шығармаларында үзік-үзік келтірілген, негізінен алғанда саяси тарихқа, оның халқы мен билеушілерінің көрші мемлекеттердің халықтарымен өзара қатынастарының тарихына қатысты әр түрлі әулеттен тараған хандардың шежіресі келтірілген. Этникалық құрамы, шаруашылық кәсібі, рухани және материалдық мәдениетінің элементтері жөнінде бытыраңқы мәліметтер де бар. Шығыс деректанушылардың материалдарын батысеуропалық, кейініректе – орыс саяхатшыларының, елшілерінің, ғалымдардың хабарлары, сондай-ақ орыс жылнамалары мен мұрағаттарының мәліметтері толықтыра түседі.

Монғолдардың жаулап алуы түрлі тілдегі ауқымды әдебиетті өмірге келтірді. Оңтүстік Қазақстандағы, сондай-ақ Орта Азиядағы моңғолдар жаулап алуын зерттеуде басты деректеме Ала ад-дин Ата Мәлік Жувейнидің «Тарих-и джахангуша» («Әлемді бағындырушының тарихы») деген еңбегі болып табылады. Шығарма 1260 жылы аяқталған. Автор Түркістанға, Ұйғырияға, Монғолияға өзі барған, монғолдардың ауызша әңгімелерін пайдаланған. Жувейни Отырарды қоршау, Сырдариядағы басқа қалалардың талқандалуы туралы хабарлайды. Шағатай, Жошы, Үгедей жұрттарының Қазақстан аумағында орналасуы, ХІІІ ғасыр ортасында Шағатай ұлысында болған қырқыстар мен бүліктер туралы деректер келтіреді.

Фазаллах Рашид ад-Диннің «Жами ат-таварих» («Жылнамалар жинағы», 1310-1311 жылдары аяқталған) деген тарихи еңбек ХІІ-ХІІІ ғасырлардағы монғол және түрік тайпалары мен халықтарының тарихы жөніндегі мейлінше елеулі еңбек болып табылады. Рашид ад-Дин шығармасының негізіне ресми монғол хроникалары, монғолдар жаулап алған түрлі елдердің тарихи шығармалары, оқиғаларға қатысушы хабарламашылардың материалдары алынған. Әдет-ғұрып, діни нанымдар, көшпелі тұрмысы туралы мәліметтер алуан түрлі. «Жылнамалар жинағының» екінші томында тайпалардың этникалық құрамы, Қазақстан монғол ұлыстарының құрамына кірген кездегі оның топонимикасы, тарихи географиясы, оның саяси тарихы жөніндегі деректер, Орда Ежен ұлысының тарихы, оның ұрпақтарының, басқа да Жошы ұрпақтарының генеологиясы жөніндегі мәліметтер келтірілген.

1. 
   Е.Бекмахановтың деректанулық көзқарастары оның қандай ірі еңбегінде қамтылады?
   
2. 
   О.Сүлейменовтың «АЗиЯ» еңбегі қандай жырды талдауға арналады?
   
3. 
   «Жыр» нешінші ғасырдың жазба ескерткіші болып табылады?
   

Терхин құлпытасы да (756 ж.) Елетміш-қағанға арналған және көп жағынан мазмұны Шине Усу жазбасынан асып түседі, кейде оған жолма-жол сәйкес келеді. Ескерткіште Алтай-Тарбағатай қарлұқтарының Жетісуға қоныстану уақытына қатысты мезгілі көрсетілген маңызды тарихи оқиға айтылады. Ежелгі түріктердің руникалық ескерткіштерінде кейіннен Қарлұқ және Қарахан мемлекеттерінде елеулі рөл атқарған ягма тайпасының уақыты жағынан бірінші рет аталуы да құнды мәліметтердің бірі болып табылады.

ҮІІ–Х ғасырлар деп белгіленген Енисей аңғарының жазбалары мен Суджа құлпытастарынан тұратын Қырғыз мемлекетінің ескерткіштері белгілі бір ынта-ықылас туғызады. Енисейдің екі тексінен Қазақстанның алдыңғы ортағасырлық тарихына қатысты материалдар табылды. Бір эпитафияда қырғыздар жерінде өлген түргеш бегі туралы айтылады. Басқа бір жазбада түргештердің Қара ханына елші болып кетіп, қайтып оралмаған атақты қырғызды жоқтау тексінің үзінділері бар. Бұл оқиғалар 744 және 756 жылдарға жатады.

Батыс-түрік қағанатының Жетісудан (Талас өңірінен) табылған ескерткіштері елеулі мәдени-тарихи қазына болып табылады, оған қабірлерге қойылған құлпытастарға, теңгелерге, тұрмыстық заттар мен ағаш таяқшаларға жазылған 12 жазба жатады. Бұл ескерткіштердің жоғары мерзімі едәуір айқын – ҮІІІ ғасыр, ал төменгі хронологиялық шегі, тегінде, ҮІ-ҮІІ ғасырлар шебі болуы ықтимал. Талас эпиграфиялары «қара рудан» шыққан түргеш қағандары – Сұлық Шабыт-шора мен оның ұлы билік еткен кезге (716-740 жж.) жатады.

Ежелгі түрік ескерткіштерінің алдыңғы ортағасырлық Қазақстанның тарихи географиясы мәселелерін талдап шешуге айқын жарық беретін деректеме ретіндегі маңызын бағалау қиын.