Первые итоги деятельности обновленного Олий Мажлиса

Процесс становления парламентаризма в Узбекистане шел параллельно с процессом формирования в Узбекистане основ демократического правового государства. Становление парламентаризма во многих западных странах занимало порой целые столетия. В Республике Узбекистан данные процессы были не столь продолжительными. Она вошла в международное сообщество как его равноправный член, целенаправленное развитие современных общепризнанных институтов демократии позволило ей идти в русле закономерных мировых тенденций движения к демократии.

Важно подчеркнуть, что проблемы и трудности, с которыми столкнулось развитие парламентаризма в Узбекистане, стали трудностями «болезни роста», которые были преодолены посредством постоянной работы по поддержанию и развитию институтов, способствующих становлению парламентаризма, других институтов власти современного демократического государства, институтов гражданского общества. Следует отметить, что был изучен, обобщен и использован лучший зарубежный опыт парламентаризма, конечно, с учетом национальных и исторических особенностей Узбекистана.

Реформирование парламента Узбекистана, бесспорно, способствовало дальнейшему повышению качества принимаемых законов. Значительно повысилась эффективность законодательной деятельности, обеспечено большее представительство от различных политических сил и социальных групп общества при разработке и обсуждении законопроектов, достижении компромисса между ними в принимаемые законах.

Безусловно, практическая реализация идеи двухпалатного законодательного органа наделила парламент Узбекистана свойством концентрировать в себе общественные интересы и открыто выражать их, сделала его публичной ареной преодоления противоречий между личностью, обществом и государством, орудием социального компромисса, нахождения баланса интересов между различными политическими силами общества. Парламент стал центром общественной жизни, активно отражая общественное мнение и влияя на него. Большая роль отведена таким основным организационно-институциональным структурам как фракции и блоки депутатов Олий Мажлиса.

Эффективность работы парламента во многом зависит от состава и соотношения политических сил его сформировавших и представляющие интересы определенных групп и слоев населения. Двухпалатный парламент поистине стал институтом, представляющим политическое сообщество нашей страны не только в целом, но и во всем его многообразии. Безусловно и то, что двухпалатный парламент укрепил законодательную власть в стране, повысил ее роль в решении важнейших государственных вопросов и, в целом, служит гарантом общественной стабильности, межрегионального согласия и территориальной целостности страны.

Обновленный парламент не просто стал центром общественной жизни, он отражает общественное мнение, имеет важнейшие рычаги влияния на другие государственные структуры. Его законодательная функция является наиболее значимой при осуществлении государственной власти. С ее помощью стране формируется первичный слой правового регулирования, и верховенство закона приобретает определяющий смысл в правовой системе. То, что парламент действительно стал органом народного (и территориального) представительства (кроме парламента, как правило, только лишь Президент Республики Узбекистан может избираться всем населением страны путем всеобщих выборов), делает его наиболее демократичным и доступным органом в системе государственной власти. Важно, что именно в представительном органе концентрируются многие общественные и региональные интересы, и их открытое выражение делает данный институт публичной ареной для разрешения различных противоречий и общенациональных проблем.

На процесс обновления парламента и, в целом, развитие парламентаризма в Узбекистане оказало влияние большое количество факторов разной направленности, важнейшими из которых являются: законодательно закрепленные полномочия парламента; сложившаяся в стране политическая традиция; уровень развития гражданского общества и средств массовой информации; уровень развития партийной системы; выборная система. Наиболее сильным и наиболее явным является первый фактор, причем по мере развития в стране демократии и формирования правового государства его роль только растет.

Сложности переходного периода обусловили следующие особенности, характерные для деятельности парламента:

а) слишком большой массив законопроектов, образно говоря, обрушился на головы неопытных законодателей;

б) недостаточная юридическая квалификация депутатов, недостаток их правовой и политической культуры отражались на качестве их законотворческой деятельности;

в) недостаточное количество депутатов с юридическим образованием в большинстве комитетов, разобщенность в работе комитетов также негативно сказывались на их работе;

г) низкий уровень участия научных сил в законодательной работе и др. Тем не менее, демократические основы парламентаризма были заложены уже в первые годы работы парламента независимого Узбекистана, и они получили развитие в деятельности двухпалатного Олий Мажлиса.

Значение и роль парламента в Узбекистане постепенно возрастает, поскольку он становится выразителем интересов различных политических сил, ареной поиска компромиссных решений. На основе введения в свою деятельность основополагающих принципов, присущих парламентам, созданным в развитых странах, Олий Мажлис Республики Узбекистан превратился из формального представительного органа в реальный орган законодательной власти, способный выполнять возложенные на него полномочия.

На основании изложенного можно выделить признаки, которые позволяют определить парламентарный характер Республики Узбекистан:

 - функционирование высшего представительного учреждения (двухпалатный Олий Мажлис);

- наличие у парламента статуса и полномочий высшего представительного и законодательного органа;

- свободные выборы как способ формирования представительного учреждения;

- верховенство закона;

- разделение властей;

- обязательное согласие между политикой правительства и политическими желаниями парламента;

- формирование основ системы партий парламентского типа.

Первые итоги деятельности обновленного парламента свидетельствует: двухпалатный парламент значительно расширил возможности более эффективного осуществления парламентских функций, что позволяет активно, конструктивно взаимодействовать со всеми властными структурами государства, а также открывает возможности институтам гражданского общества, политическим партиям и иным общественным организациям полнее и эффективнее представлять интересы различных слоев общества в законодательном органе государства. Президент Республики Узбекистан И.Каримов в своем докладе на 9 сессии Олий Мажлиса совершенно справедливо констатировал: «Сегодня можно сказать уверенно – реформы в Узбекистане приобрели необратимый характер. Их нельзя повернуть назад. Самое главное, самое важное - изменился человек, живущий в нашей стране, меняется его менталитет, его отношение к жизни, ко всему, что происходит вокруг него»⁵⁵. В деятельности двухпалатного Олий Мажлиса стала отчетливо просматриваться политико-правовая ориентация на диалог, поиск конструктивного компромисса, проявилась спо­собность парламента свободно обсуждать и принимать выверенные полити­ческие решения в виде законов.

Сегодня можно с уверенностью сказать, что работа нынешнего двухпалатного парламента свидетельствует о своевременности и глубокой продуманности предпринятой парламентской реформой. В результате за последние годы отмечен значительный рост роли и влияния законодательной власти – парламента страны, а также политических партий на ход демократических преобразований. В Олий Мажлисе все более активизируется деятельность фракций политических партий. Расширяется межфракционная борьба, что сказывается на повышении авторитета политических партий и на качестве принимаемых законодательных актов. Реформа парламента оказала глубокое влияние на всю систему политического, государственного устройства на весь ход социальных экономических и политических реформ, демократического обновления страны.

Итак, за очень короткий срок своего независимого суверенного развития Республика Узбекистан сумела решить следующую важнейшую задачу: осуществить, путем постепенного развития, сохранения всего лучшего, что удалось накопить в сфере организации и деятельности законодательной власти, не форсируя и искусственно не ускоряя события, с учетом изменений, происходящих в жизни общества, переход от Верховного Совета советского перестроечного периода к современному парламенту демократического государства – создать условия и основу для формирования парламентаризма в Узбекистане.

Использованная литература

1.Каримов И.А. Основные направления дальнейшего углубления демократических преобразований и формирования основ гражданского общества в Узбекистане: Доклад на девятой сессии Олий Мажлиса Республики Узбекистан второго созыва, 29 августа 2002 года. – Ташкент, 2002. С. 49-50.

2.Вестник Центральной избирательной комиссии Республики Узбекистан. 2002. №1(5). С.73.

3. Ведомости Олий Мажлиса Республики Узбекистан. 2002. №4-5. Ст.60.

4.Ведомости Олий Мажлиса Республики Узбекистан.2002. №12.Ст.ст.213,215.

5.Ведомости Олий Мажлиса Республики Узбекистан.2003. № 3-4. Ст.27

6. Ведомости Олий Мажлиса Республики Узбекистан. 2003.№№9-10. Ст.ст.132, 134, 136, 137, 138.

А.Ж. Набиева

преподаватель кафедры конституционного права и

государственного управления КазГЮУ
ВВЕДЕНИЕ ИНСТИТУТА «БАНКРОТСТВА ФИЗИЧЕСКОГО ЛИЦА» В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН: «ЗА» И «ПРОТИВ»
Мировая практика регулирования вопросов несостоятельности физических лиц исходит из сущности института «потребительского банкротства» как блага для добросовестного гражданина, в связи с возможностью реабилитации должника. Широко применяется правовая доктрина «fresh start» - освобождение гражданина от долгов в ходе одного процесса при условии предоставления должником своего имущества для расчета с кредиторами. В законодательстве США, Германии, Швеции и ряде других стран предусмотрена возможность введения реорганизационной процедуры в отношении физического лица, не исполняющего обязанности по уплате суммы кредита и процентов по нему. Процедура реорганизации обычно вводится в соответствии с утверждаемым судом и согласованным с большинством кредиторов «реорганизационным планом» (планом освобождения от долгов).

В обобщенном виде процедура утверждения плана реструктуризации долгов выглядит следующими образом:

- добровольная подача гражданином, имеющим постоянный источник дохода, заявления о признании его банкротом;

- исполнение гражданином в течение срока, установленного планом освобождения от долгов, обязанности по уплате текущих платежей и погашению требований кредиторов в соответствии с планом;

- подтверждение отсутствия сделок, заключенных должником, имеющих целью сокрытие имущества и воспрепятствование кредиторам в их возможности взыскать сумму долга по требованиям за счет имущества должника;

- предоставление рассрочки уплаты суммы основного долга, освобождение от уплаты штрафной неустойки и процентов, а также части основного долга гражданина.

В Парламенте Республики Казахстан продолжают звучать предложения по различным способам решения проблемы с кредитными долгами граждан. Новая идея — ввести в стране механизм банкротства физических лиц. Именно такой путь может стать приемлемым и для банков, и для заемщиков, оказавшихся сейчас в сложном финансовом положении на взгляд парламетариев.

Сразу два варианта решения проблемы с просроченными платежами по кредитам физических лиц предложил Премьер-министру Кариму Масимову депутат Мажилиса Аманжан Жамалов. По мнению народного избранника, наиболее приемлемыми путями являются либо «заморозка» выплат по кредитам на некоторое время, либо введение механизма банкротства физических лиц.

Парламентарий отмечает, что проблема с банковскими долгами граждан нарастает. Так, по данным Агентства РК по регулированию и надзору финансового рынка и финансовых организаций, к 1 января 2010 года размер кредитов с просрочкой платежа свыше 90 дней перед банками второго уровня составил 2 040,33 миллиардов тенге, что составляет 21,16 % в общем ссудном портфеле банков второго уровня [1]. Причем немалую долю составляют долги физических лиц. Причина такой ситуации, по мнению депутата, кроется в том, что на сегодняшний день крупные предприятия горно-металлургического сектора, отраслей обслуживания нефтяной, деревообрабатывающей и строительной промышленности снижают объемы производства и, соответственно, сокращают количество работников. Между тем именно занятые в данных отраслях еще недавно представляли так называемый средний класс, который и составляет значительную часть получателей кредитов.

«Сегодня многие из них пополнили ряды безработных, находятся в отпусках без содержания», — поясняет Аманжан Жамалов, — «но это временные безработные, так как в основном это люди с активной жизненной позицией, хорошим образованием, которые в настоящее время оказались заложниками ситуации. Сейчас сложно спрогнозировать, сколько, скажем, из ста уволенных человек будут одновременно должниками банка. Но при неблагоприятном развитии событий потерять работу могут до 200 тысяч казахстанцев — работников вышеназванных отраслей, и не самых бедных. Из них до половины могут оказаться должниками».

Одним из путей решения проблемы, полагает депутат, может стать «заморозка» выплат по кредитам на некоторое время, как это уже делается в ряде стран. В частности, в США увеличено время возможной задержки выплаты очередного ипотечного взноса с 90 до 150 дней.

Альтернативный вариант — это разработка и принятие закона РК «О банкротстве физических лиц», предусматривающего процедуру банкротства для физических лиц, не способных погасить долги.

«Сумма задолженности перед банками, при которой можно было бы начать процедуру банкротства, должна составлять не менее 500 тысяч тенге. В среднем такие суммы выдавались банками по так называемой беззалоговой программе», — отмечает мажилисмен.

Закон «О банкротстве физических лиц» должен предусматривать положение, согласно которому в процессе банкротства гражданам, включая индивидуальных предпринимателей, может быть предоставлена отсрочка в погашении долга на срок до трех лет. Именно через три года — к 2011 году — мировые аналитики прогнозируют стабилизацию мировых финансовых рынков. Соответственно, в национальных экономиках также ситуация изменится в лучшую сторону, и люди, ставшие сейчас фактически жертвами кризисных обстоятельств, смогут вернуть свое прежнее устойчивое финансовое положение.

Депутат предлагает, чтобы дела о банкротстве граждан рассматривались теми же судами, которые принимают решения по банкротству юридических лиц. При этом подать заявление в суд может как сам гражданин, оказавшийся неспособным погасить долги в течение полугода, так и его кредиторы. Суд должен будет ввести в отношении гражданина процедуру наблюдения сроком на три месяца, в течение которой гражданин еще не будет признан банкротом, а судебные приставы не смогут взыскивать его долги по исполнительным листам. В период наблюдения должник, имевший до процесса банкротства стабильный доход и не имеющий непогашенной судимости, получит возможность согласовать с кредитором план реструктуризации долгов. Такой план может составляться на срок до трех лет и предусматривать полную либо частичную выплату долгов, если, конечно, на это согласятся кредиторы. Также план реструктуризации может утвердить и суд, но в том случае, если именно план принесет кредиторам больше денег, чем немедленная продажа с торгов имущества заемщика, ставшего несостоятельным.

При этом в случае, если реструктуризация долгов сорвется, суд признает гражданина банкротом и назначает конкурсного управляющего, который будет собирать имущество в конкурсную массу, организовывать его продажу и расчеты с кредиторами. При этом в конкурсную массу предлагается включить все текущие доходы и имущество гражданина. Исключение составит лишь жилая площадь по утвержденным нормативам. Если же имеющаяся квартира превышает установленные нормы, помещение должно быть продано, а гражданину предоставлено жилье именно по социальным стандартам. Также признанному банкротом гражданину должны быть оставлены «деньги на жизнь», сумму которых утвердит суд, и личные вещи, за исключением предметов роскоши.

Аманжан Жамалов уверен, что принятие закона «О банкротстве физических лиц» решит проблему всех должников, долг которых перед банками настолько велик, что заемщик уже не может вернуть его ни при каких обстоятельствах. Именно процедура банкротства, по его мнению, поможет таким гражданам «подвести черту и начать свою финансовую жизнь с чистого листа».

«Это выгодно не только заемщикам, но и банкам», — считает народный избранник, — «так как риск невозврата уже заложен в процентную ставку, и банк, в принципе, ничего не теряет, а только освобождает свои балансы от, так называемых, плохих активов. Мажилисмен подчеркивает, что подобные меры уже разработаны в соседней России, действуют в США и ряде стран Европейского Союза. Казахстан тоже может пойти именно по этому пути [2].

В противовес Аманжану Жамалову банкиры со знанием реалий не менее справедливо полагают – «природа казахстанского заемщика такова, что желание воспользоваться процедурой банкротства возникнет у многих людей, даже у тех, которые таковыми не являются на самом деле».

В итоге, к примеру, заместитель начальника управления проблемных кредитов розничного бизнеса АО «БТА Банка» Светлана Кислашко пояснила, что «предполагаемый сейчас в Казахстане к внедрению институт банкротства не является оптимальным решением, учитывающим интересы всех сторон, вовлеченных в кредитный процесс». В качестве альтернативы она предлагает «стандартный механизм реструктуризации проблемной задолженности физических лиц с внесением некоторых изменений в действующие законодательные акты».

Представитель АО «Альянс Банка» заместитель председателя Ринат Шамсутдинов полагает, что «именно сейчас вводить такой закон было бы рискованно, потому что количество людей, которые захотят воспользоваться законом, будет слишком велико и те усилия, которые принимаются для того, чтобы удержать банковскую систему Казахстана, они будут напрасными». В порядке исторической справки он напомнил, что «на Западе такие законы принимали в более благополучные времена, когда не было такой угрозы для банковского сектора».

Отметим также, что по этому же поводу решительно высказалась глава АО «Народный Банк Казахстана» Умут Шаяхметова: «Заемщик должен возвращать ранее взятые кредиты. Взял деньги - верни». Заодно она сообщила и о том, что «самым ключевым фактором, ограничивающим кредитование нашей экономики, явилось недавнее изменение в законодательные акты Агентства Республики Казахстан по регулированию и надзору финансового рынка и финансовых организаций, которые де-факто ставят запрет на кредитование в иностранной валюте».

В свою очередь, глава Национальной лиги потребителей Светлана Савченко пояснила, что выступает за принятие института банкротства физического лица, поскольку последнее, «является более уязвимым, чем юридическое. У компаний привилегий намного больше и к тому же там задействованы многие люди, в том числе и юристы, которые способны оценить многие ситуации. А для простого человека, который, может быть, не учел некоторые обстоятельства или так повернулась жизнь, вынесение судебного решения в данном случае является выходом из сложившейся ситуации».

Тем временем аналитики UniCredit предсказывают пик невозвратов по кредитам в Республике Казахстан в 2011 году, притом что в 2010 году с банками не смогут рассчитаться порядка 37% заемщиков. В этой связи аналитики настаивают на необходимости проведения структурных изменений в казахстанском банковском секторе. Кроме того, аналитики утверждают, что финансовые институты Казахстана и в 2010 году не смогут выйти из убытков.

Резюмируя вышеизложенное, следует отметить, что принятие закона о банкротстве физического лица в Республике Казахстан необходимо не только дальнейшего развития рыночных отношений в стране, углубления процесса интеграции, но и для перехода к цивилизованному государству.

На сегодняшний день, существенно увеличилось, и в будущем лишь будет увеличиваться, количество проблемных кредитов физических лиц. И, как следствие, возросло число судебных дел по искам кредиторов к должникам. Необходимо учитывать, что при изменении материального положения должника, связанного с различными жизненными обстоятельствами, возникает ситуация при которой своевременное погашение кредита становится невозможным. Внесение изменений в Гражданский Кодекс Республики Казахстан и принятие Закона «О банкротстве физического лица», прежде всего, учитывало бы интересы сознательных граждан, которые ввиду объективных обстоятельств не могут вовремя погасить долги. Сейчас процедура банкротства к гражданам не применяется, а применяется исполнительное производство, которое неудобно как должникам, так и кредиторам. При исполнительном производстве, судебными исполнителями осуществляется обращение взыскания на имущество гражданина по требованию первого кредитора, обратившегося в суд с таким требованием. При введении процедуры банкротства физического лица гражданин будет обращаться в суд с заявлением о признании его банкротом. Возбуждение дела о банкротстве - это еще не признание гражданина банкротом, а всего лишь начало судебной процедуры. Нужна она для того, чтобы гражданин мог получить судебную защиту от кредиторов и попробовать с ними договориться. По решению суда гражданин смог бы получить отсрочку по уплате основного долга, штрафов и процентов. Если же гражданин понимает, что расплатиться он не может даже в рассрочку, тогда он соглашается в признании себя банкротом. После чего дело о банкротстве завершается, вводится конкурсное производство и распродается имущество. В случае если денег от продажи всего имущества не хватит для погашения долгов, гражданин выйдет из банкротства свободным от обязательств. Таким образом, и для кредиторов процедура банкротства, более удобным механизмом возврата долгов, чем исполнительное производство.

1. 
   Официальный сайт Агентства Республики Казахстан по регулированию и надзору финансового рынка и финансовых организаций. http://www.afn.kz/cont/publish311615_9515.xls.
   
2. 
   Маржан Сагындык. Кредитный компромисс // Карагандинская недвижимость. 09.12.2008 г.
   

ҚазГЗУ конституциялық құқық және

мемлекеттік басқару кафедрасының

аға оқытушысы

Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты, тиісті құқықтық рөлі де, сонымен қатар міндеттемені қамтамасыз ету тәсілі жүзеге асырыла бастады. Сондықтан кепіл міндеттемені қамтамасыз етудің бір амалы деуге болады.

Кепіл заңнамада көзделгендей міндеттемені қамтамасыз ету тәсілінің бірі болып табылады. Азаматтық құқықта міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету тәсілі ретінде кепіл берушіні талаптарын қанағаттандыру үшін борышкерлермен тиісті түрде міндеттемелерді орындауын қосымша кепілдіктерді орнату түрінде жүргізетін заңмен әлде шартпен көрсетілген мүліктік мазмұндағы арнайы шаралар деп түсінеміз.

Бірақ, несие берушіге қауып борышкердің мүлкінің тиісті жиынтықпен жауап бере алмайтындығына байланысты, кепіл берушінің оның тоқтатуға еш шарасы бола алмайтындығынан, ол борышкердің мүлкінен өзіне қарыздың мөлшеріне жақын келетін мүлікті таңдауға, және сол заттың құнынан өзіне тиісті мөлшерді өндіріп алуға байланысты жолын таңдауды қалайды.

Еліміздегі бірқалыпты тұрғылықты жекешелендіруді жүзеге асырғаннан кейін барлығы мүліктің иелері болып қалды. Өмірде көп мөлшердегі қарызды өтеуге байланысты пайда болатын мәселелерден шығудың жолы ретінде, үйді кепілге беру арқылы қарыз алып, өтеу болып табылады.

Ипотека тұрғын үйді сатып алу сату шартынан айырмашылығы сатып алушының несиені қайтарып және мүліктің иеленушісі және де ипотека уақытында сол тұрғын үйде тұруға мүмкіндігі болады.

Кеңестік энциклопедияалық сөздікте «ипотека» сөзін талқылаумен қатар - ұзақ мерзімді ссуданы алу мақсатында қозғалмайтын мүлікті кепілге алу: социалистік елдерде жоқ. Шыныменде, социализм кезінде ипотеканың өмір сүруі мүмкін болмаған, өткені жер, кәсіпорын, банктер, тұрғын үйлер барлық қозғалмайтын мүлік мемлекеттің меншігінде болған. Нарықтық экономикамен қатар және жеке меншіктің пайда болуымен біздің өмірімізде «ипотека», «ипотекалық несие», «ипотекалық нарық» және тағы басқа түсініктер пайда болады.

Азаматтық кодекстің Жалпы бөлімінің 271 бабына сәйкес, міндеттемелер (АК-тің 7-бабында) азаматтық міндеттер заңдарда көзделген негіздерден, сондай-ақ азаматтармен заңды тұлғалардың әрекеттерінен, өйткені ол әрекеттер азаматтық заңдарда көрсетілмегенімен, олардың жалпы негіздері мен мәніне байланысты азаматтық құқықтар мен міндеттер туғызады, яғни заңдарда көзделген шарттар мен өзге де мәмілелерден, сондай-ақ заңдарға көзделмегенімен, оларға қайшы келмейтін мәмілелерден; заңдарға сәйкес азаматтық – құқықтық жағдайларды туғызатын әкімшілік құжаттардан; азаматтық құқықтықтар мен міндеттер белгілеген сот шешімінен; заң құжаттарында тыйым салынбаған негіздер бойынша мүлікті жасау немесе иемдену нәтижесінде және азаматтар мен заңды тұлғалардың өзге де әрекеттері салдарынан көрсетілген шарттан, зиян келтіруден немесе өзге де негіздерден пайда болады.[1.453.]

Сонымен қатар міндеттеме тиісінше орындалуға жатады. ҚР-ның Азаматтық кодексінің 272-бабы, міндеттеме шарттары мен заң талаптарына сәйкес тиісінше орындалуға тиіс, ал мұндай шарттар мен талаптар болмаған жағдайда – іскерлік қызмет өрісіндегі әдеттегі құқықтарға немесе әдетте қойылатын өзге де талаптарға сәйкес орындалуға тиіс.

Тараптармен қабылданған міндеттемені орыдауды қамтамасыз ету үшін, заңмен келесі тәсілдер көрсетілген: айып төлеу, кепіл - борышкердің мүлкін ұстап қалу, кепіл болушылық, кепілдік, кепілпұл. Бірақта жоғарыда көрсетілгендермен бұл тәсілдердің мөлшері шектелмейді. ҚР-ның Азаматтық кодекстің Жалпы бөлімінің 292 бабы бойынша міндеттемені орындау, заңда немесе шартта көзделген алып қалу, аманат, кепілдік, кепілпұл және басқа да әдістер арқылы қамтамасыз етілуі мүмкін.[1.456.]

Бағалы қағаздар бойынша міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету тәсілдері ҚР-ның бағалы қағаздар рыногындағы қызметті реттейтін заң актілерінде белгіленеді.

Міндеттемені қамтамасыз ету туралы келісімнің жарамсыздығы бұл міндеттеменің жармсыздығына әкеліп соқтырмайлды.

Негізгі міндеттеменің жармсыздығы оны қамтамасыз ететін міндеттемені жарамсыз етеді.

Сондықтан да, кепіл заңмен көрсетілген негізде, міндеттемені орындауды қамтамасыз етудің бір тәсілі болып табылады.

Міндеттемеге сәйкес несие берушінің (кепіл ұстаушының) борышқор кепілмен қамтамасыз етілген міндеттемені орындамаған ретте кепілге салынған мүлік құнынан азаматтық кодексте белгіленген алып тасталатындарды қоспай, осы мүлік тиесілі адамның (кепіл берушінің) басқа несие берушінің алдында артышылықпен қанағаттандырылуға құқығы бар міндеттемені атқаруының осындай әдісі кепіл деп танылады.

Ал, ипотека түсінігі кепіл туралы заңнамаларда түрлі мазмұнды қамтыған. Бастапқы кезде ипотека институты Ежелгі Грецияда пайда болған және кепілге берілген мүлікті өз иесінде қалумен қарастырылатын кепіл болып түсіндірілген. Аяғында ипотека түсінігінің қозғалмайтын мүліктің кепіл ретінде басқа түсініктері пайда болды. Бұл түсінік қазіргі қолданыстағы заң әдебиеттері мен құжаттарына жақын түсінік болып табылады.

«Ипотека» термині заңнамалық айналыста екі түсінікті білдіреді:

1. «Ипотека» (құқықтық қатынас ретінде) ипотекалық кредит алу мақсатында қозғалмайтын мүлікті кепіл ету. Ипотекаға жақын мүлікті борышкердің қолында қалдыру болып табылады. Азаматтық құқықта кепіл- міндеттемені қамтамасыз етудің бір тәсілі – бұл жағдайда банктік кредитті.

Сонымен қатар бұл жағдайда кез келген қозғалмайтын мүліктің кепілі мемлекеттік тіркелуі міндетті. Борышкердің төлей алмау қабілеттілігінің несие берушінің талаптары мүлікті сату негізінде алынған соммадан және басқа несие берушілердің алдында басымдылықта әлде кепілге салынған мүлікті кепіл ұстаушының меншігімен берумен қанағаттандырылады.

2. «Ипотека» (бағалы қағаз ретінде), кепіл ұстаушының қозғалмайтын мүлікке деген құқығын қанағаттандырушы құрал ретінде.

Көбісі ипотека түсінігін қозғалмайтын мүлікті кепілге беру арқылы несие алу, және мүлікті сатып алу үшін кепіл алу ретінде кең мағынада түсіндірледі.

«Ипотека» терминін кепілдің пәні ретінде қозғалмайтын мүлік болып табылатындығынан, міндеттемені қамтамасыз ету тәсілі ретінде қарастыру керек. Егер несие тұрғын үйді алуға берілетін болса, онда (тұрғын үйді) ипотекалық несиелеу термині қолданылады. Ал кейбір жағдайлар үшін «аралас ипотека» терминін қолданамыз, яғни өзінің үйін жаңа тұрғын үй алу үшін кепілге салып банктен несие алу болып табылады.

Азаматтық кодекстің 117 бабында жылжымайтын мүлікке жер учаскілері, үйлер, ғимараттар, көпжылдық пәтерлер және жермен тығыз байланысты өзге мүлік, яғни орнынан олардың мақсатына сай емес шығынсыз ауыстыру мүмкін болмайтын мүлік жатады.[1.467.]

Сонымен қатар, мемлекеттік тіркеуге жататын әуе және теңіз кемелері, ішкі сауда жүзу кемесі, «өзен-теңіз» жүзу кемесі, ғарыштық объектілер де қозғалмайтын мүлікке теңестіріледі.

Қозғалмайтын заттарға жатпайтын мүлік, оның ішінде ақша мен бағалы қағаздар қозғалатын мүлік деп танылады. Заң құжаттарында көрсетілгеннен басқа реттерде қозғалатын мүлікке құқықтарды тіркеу талап етілмейді.

Қазақстан Республикасының «жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы» заңында «ипотека» түсінігі келесі мағынада ашылған: жылжымайтын мүлік ипотекасы- кепілге берілген жылжымайтын мүлік немесе ондағы үлесі кепіл берішінің немесе үшінші тұлғаның иелігі мен пайдалануында қалатын кепіл түрі.

Жылжымайтын мүлікпен мәмілеге қатысты, сонымен қатар ипотекалық массаны құрушыға байланысты заңдылық қосымша талптар орнатады.

Қазақстан Республикасының «жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы» заңмен міндеттемелерді қамтамасыз ету жолы ретінде мүлік ипотекасын қолдану кезінде туындайтын қатынастар реттеледі. Егер осы заңмен өзге ережерелер белгіленбесе, Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінде көрініс тапқан кепіл туралы жалпы ережелер мүлік ипотекасын қолданылады. Осы заңмен басқа да заң актілері арасында мүлік ипотекасын реттеу бөлігінде қайшылықтар туындаған жағдайда осы заңның нормалары қолданылады.

Шартқа байланысты туындайтын ипотека туралы осы заңның ережелері тиісінше заң актісінің негізінде туындайдын ипотекаға қолданылады.

Жер учаскілерінің ипотекасы мен оларға құқықтардың ерекшеліктері жер туралы заңда көзделуі мүмкін.

Ипотекалық ұйымдарға осы заңда көзделген банк операцияларын жүзеге асыру үшін лицензия алуға, сондай – ақ олардың қызметін реттеуге байланысты қойылатын талаптар уәкілетті органның нормативтік құқықтық актілерінде белгіленеді.

ҚР «қозғалмайтын мүлікті ипотека туралы» заңның 3-бабының 1-бөлімі, Ипотека ипотекалық қарыз шарты немесе өзге де міндеттеме бойынша кепіл ұстаушыға қарыздың негізгі сомасының толық немесе ипотека шартында көзделген бөлігінде төленуін қамтамасыз етеді деп көрсетеді.[2.2.]

Егер шартта өзгеше көзделмесе, ипотекалық қарыз шартын қамтамасыз етуге белгіленген ипотека, сол сияқты кредиторға кредиттің пайдаланылғаны үшін өзіне тиесілі сыйақының да төленуін қамтамасыз етеді.

Егер шартта өзгеше көзделмесе, ипотека кепіл ұстаушының талаптарын олардын қанағаттандыру сәтіндегі көлеміне қарай:

1. 
   негізгі міндеттемені орындалмауынан, мерзімі кешіктірілуінен немесе өзгеде тиісінше орындалмауынан келтірілген шығындарды өтеуді:
   
2. 
   негізгі міндеттемені орындалмауы, орындалу мерзімінің кешіктірілуі немесе өзге де тиісінше орыдалмауы үшін айып төлейді:
   
3. 
   негізгі міндеттемеде не заң актілерінде көзделген бөгде адамның ақшаның заңсыз пайдаланғаны үшін айып ақыны қоса қамтамасыз етеді.
   

Міндеттемелерді орындаудың тәсілдерінің басқаларына қарағанда ипотеканың ерекшелігі, ол мүлікті – құқықтық мазмұнда болады.

Кепіл болушылық, кепілпұл, айып төлеу, банктік кепіл – мүлік – құқықты мазмұнды ұстанбайды, міндеттемелерді орындауды қамтамасыз ету тәсілдері.

Бұл жағдайда несие беруші борышқордың жеке басына әлде міндеттемені орындауға байланысты өзіне міндеттемені алып тұрған қосымша борышқор тұлғаға сенеді.

Сонымен, кепілдің бұл түрі, яғни, ипотека міндеттемені орындау тәсілінің мүлікті – құқықтық түрі ретінде қарастыруға мүмкіндік береді.

Ең бастысы ипотека кепілдің бір түрі ретінде өзіне тән заттық құқықтық ерекше бір еріп жүру мазмұнынына - еріп жүру құқығына ие болады. Бұл дегеніміз - құқық сол затпен бірге иелік ету, яғни, кепілдің қайда не кімнің иелігінде болса да, негізгі міндеттеменің аяқталғанынша ол кепілдің заты болып табылады.

ҚР Азаматтық Кодекстің 323 – бабы, кепілге салынған мүлікті ақылы немесе тегін иеліктен айыру нәтижесінде не әмбебап құқықты мирасқорлық тәртіп бойынша мүлікке меншік құқығы немесе шаруашылық жүргізу құқығы кепіл берушіден басқа адамға көшкен ретте кепіл құқығы сақталып қалады.[1657.]

Кепіл берушінің құқықты мирасқоры кепіл берушінің орнын басады және егер, кепіл ұстаушы мен келісімде өзгеше белгіленбесе, кепіл берушінің барлық міндеттерін атқарады.

ҚР Азаматтық Кодекстің 323 – бабы 2 тармағы бойынша егер кепіл берушіге кепілге салынған нәрсе болып табылатын мүлкі құқықты мирасқорлық тәртібімен бірнеше адамға көшсе, құқықты мирасқорлардың әрқайсысы (мүлікті иеленуші) аталған мүліктің өзінше бір бөлігіне кепілмен қамтамасыз етілген міндеттемені орындамағандығы жөніндегі кепілден туындайтын зардаптарын көтереді. Алайда кепілге салынған нәрсе бөлінбейтін болса немесе өзге негіздер бойынша құқықты мирасқорлардың бірлескен ортақ меншігінде қалса, олар ортақ кепіл берушілерге айналады.[ 1.654.]

Ипотека еріп жүру құқығы мен қатар, ипотека артықшылық құқығына ие болады. Бұл артықшылық құқықтың мазмұны, кепіл берушінің басқа несие берушілердің алдында артықшылықпен қанағаттандыруға құқығы бар.

Бірақта 299 бабы бойынша «несие берушінің борышқор кепілмен қамтамасыз етіген міндеттемені орындамаған ретте кепілге салынған мүлік құнынан азаматтық кодексте белгіленген алып тасталатындарды қоспағанда»- деген ұғым бар.

Бұнын мағанасы, яғни кепілге салынған мүлікке кепіл берушінің басқа несие берушілердің алдында артықшылықпен қанағаттандыруға құқығы бар мүлікке де басқа несие берушілердің талап етуіне болады.

Сонымен, азаматтық кодекстің 299 бабына сәйкес несие беруші кредитор жалпылама басқа несие берушілерден артықшылық құқыққақ ие болмайды, сондықтанда заңды тұлға тараған кезде несие беруші кредитор үшінші кезекте тұрып қалады. Өзінің талаптарын бірінші және екінші несие берушілерден кейін ғана қанағаттандырылады.[1.578.]

Ипотеканың пәні болып қозғалмайтын мүлік танылады, яғни, материалдық, ол заттың қозғалуы өзіне үлкен мөлшерде зардап әкелетін жермен тығыз байланысты индивидуалды нақтыланған зат. Ипотеканы шарт түрінде жасасқан кезде онда міндетті түрде оның пәні мен тиісті бағасы көзделеді.

Азаматтық кодекске сәйкес , ипотека орнатылған мүлік кепіл ұстаушыға берілуге болмайды Сондықтанда жылжымайтын мүлікке толық басымдылық бұл жағдайда мүмкін емес. Сонымен қатар, жоғарыда айтылған баптың нормасы императивтік болып келеді, соған орай ол тараптардың еркіне байланысты болмайды.

Кепіл ұстаушы затқа белгілі бір өкілеттікте болса да, шартта көрсетілгендей ипотека затының сол қалпында және құндылықта сақтап қалуды қамтамасыз ету үшін оған толық басымдылыққа ие бола алмайды.

ҚР Азаматтық Кодекстің 303 – бабына сәйкес ипотека кепілге салынған мүлік кепіл салушының немесе үшінші бір жақтың иелігінде және пайдалануында қалатын кепіл түрі. Кәсіпорындар, құрылыстар, үйлер, ғимараттар, көп пәтерлер, көлік құралдары, ғарыш объектілері, айналымдағы тауарларжәне азаматтық айналымнаналынбаған басқа да мүлік ипотека мәні бола алады.[1.509]

Қазақстан Республикасының «жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы» Заңының 1 бабы 6 бөліміне сәйкес жылжымайтын мүлікке жер учаскілері, сондай-ақ үйлер, ғимараттар және жермен берік байланыстағы өзгеде мүліктер,яғни ауыстырылуы олардың мақсатына шектен тыс зиян келтіруіміз мүмкін болмайтын объектілер.

Сонымен, жылжымайтын мүлік ипотекасы мен кепіл түсінігінің арасында тепе-теңдік орнаған

Азаматтық кодекстің жалпы бөлімі келесі принципті ұстанады: «жер ондағы салынған құрлысқа тәуелді болады» осыған орай, кепіл мәні болып табылатын затқа кепіл ұстаушының құқығы,егер шартта немесе заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, оның керек жарақтарын мен бөлінбейтін жемістеріне де қолданылады.

Кәсіпорынның немесе басқа мүлік кешенінің ипотекасы жағдайында жалпы кепіл құқығы, егер заң құжаттарында немесе шартта өзгеше көзделмесе, талап ету, соның ішінде ипотека кезінде сатып алынған құқықтарымен ерекше құқықтарды қоса алған, оның барлық қозғалмалы және қозғалмайтын мүлкіне қолданылады.