МӘШҺҮр-жүсіп шығармаларының этномәдени аспектісі 5 Том
жүктеу/скачать 4,49 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- «Зәнбіл»
- Бәзіл қажы
- «Жастүлек, Нұрманбет ханның баласы»
- «Жабалдан»
- «Бекмұхаммед, Баймен қажының баласы»
- Бекмұхаммед
- «Бұхар бабаның түс жоруы»
- «Бәйтен – Сұңқарбектің баласы, қажыға барған
- «Елеман Естайұлы – Жүніс қажы»
- «Елі – Алтай, қыстауы – Есіл, қажыда өткен інісі Баймен қажы – Жақсыбай».
- «Жәмиқызы Рақила – Мұқыштың соңғы әйелі»
- «Зейнеш қыз, Хұршымның қалыңдығы»
«Боштай» – хан, ақылды би. Әңгіме. Негізгі тақырыбы Боштайдың билігі туралы. Әңгіме ауызша жеткен тарихи оқиғаға құрылған. Бүгінгі күні маңызы аса зор. Әңгіменің қысқаша мәні мен мазмұны мынадай: Шоң би мен Боштай араз болғанда, Шоң би Жанаққа: «– Маған қастық қылды Боштайды ат!» – депті. –Боштайдың оққағары бар екен, бір баласын аттым – депті. Баласы мұрттай ұшыпты. Шоң өлген соң, Боштайдың әкесі Тұрсынбай батыр: Итемгенді дуанбасы сайлаймын десе, Боштай Шорманды сайлаймын деп отырып алыпты. Әкелі-балалы ұзақ тартысып, ақыры Боштайдың сөзі өтіп, Шорман би дуанбасы сайланыпты. Тұрсынбай ыза болып Жанаққа тисіпті, сен Құлболдыға қас қылғанды атам деуші едің. Сөзің рас болса, өзің атқыш болсаң, Құлболдыға қас қылып Шорманды дуанбасы сайлатқан Шорман мен Боштайды атшы депті. Сонда, Жанақ, Боштайдың өзінің де өмірі қысқа, оның обалы менен болмасын. Шорманды аттым, – депті. Шорман 49 жасында өліпті. Боштайдың үзеңгісіне у жағып, Баянауылдың қазақ-орысы қас қылыпты дейді. Боштай бар жоғы 37 жасында мүшелінде қыршын кетіпті. Мәшһүр-Жүсіп Боштайдың батырлығы, билігі туралы айта келіп: Бабасы Төлебайға бақ қараған, Туыпты Едіге, Елеман бір анадан. Тұрсынбай: онан – Бәзіл, Боштай туып, Уақытында асып өткен хан, қарадан – дейді [9, б.212-214, 250, 29, б.61-74, 350, 37, б.190, 31, б.267-274]. «Жолдыбай» – құл. Жолдыбай туралы дерек өте аз. Тек қана «Есеннің тентектік салыстырғаны» деген Мәшһүр-Жүсіптің жазып алған әңгімесінен ұшыратамыз. Қаракесек Қожан тентек, Ақбура: Есен тентекпен тентектігін салыстырмақшы болыпты. Қожан тентек Есен тентекке: «– Қонаққа бала соймаған соң, тентектік қылып нең бар?» – депті. Сонда Есен тентек ұшып тұрып 12 жасар баласын тізесімен басып, отыра қалып қынынан пышағын суырып алып, расында да бауыздап тастай жаздапты. Мұны көріп шыдамаған Қожан тентек Есен тентектің қолынан шап беріп ұстай алыпты. «– Мен сені Жын тентек деп жүрсем, шын тентек екенсің! Сен сойдың деп есепте, мен жедім деп санайын», – депті. Қожан тентек енді мұның құны менің мойнымда деп, Есен тентекті үйіне ертіп келіп, 110 бие беріпті. Есен тентек Қожанға сен менің сойылмай қалған балама құн бердің. Жүр менің үйіме деп, Қожан тентекті үйіне алып келіп, Жолдыбай құлды «жетім» қылып жетектетіп жіберіпті. Жолдыбай құлдың қысқаша баяны осындай [37, б.205]. «Елтай» – ақын. Қаржас ішінде Елтай деген ақын болыпты. Аяқтыға жол, ауыздыға сөз бермейді екен. Екі жақты да, бір тілді де жеңіліп көрген жан емес. Бірде Елтай ақын Қанжығалы: Қоскелді Досан ақынмен айтысып қалыпты. Досан ақын бірден тиісе сөйлеп:
Жан торсығың, жаның да сірі, Қаржас. Жаз жіберген көбеңді күз қоймайсың, Тұқымың мұнан жаман құры, Қаржас! – деп, Қаржас руының ұрлығын бетіне басқан екен дейді. Сонда, Елтай ақын да қарап тұрмай, менің байлаулы бұзауыммен тең емес пе едіңдер, кешегі жеті еріңді құнсыз қылған мен емеспін бе, ұмыттыңдар деп былай өлеңге қосады: Керей мен Қанжығалы сен емес пе ең? Байлаулы бұзауыммен тең емес пе ең? Кешегі жеті еріңді құнсыз қылған, Балам-ау, әкең Қаржас мен емес пе ем?! Мінекей, Елтай ақынның қолма-қол сурып салып, сөз тапқаны осылай ел есінде қалған көрінеді [37, б.183]. «Еламан» – өлең кейіпкері. Мәшһүр-Жүсіптің «Мұқаш Жұпарұлы» өлеңінің бас кейіпкерлерінің бірі. Тарихта болған адам. Боштаев Жұпарұлы Мұқаштың аталары. Айдабол-Төлубай-Едіге және Еламан екеуі туады. Еламан жасынан алғыр, батыр болып өседі. Ешкімге есесін жібермейді екен. Мәшһүр-Жүсіп Еламанның ел қамын ойлаған, би, батыр болғаны туралы айта келіп: Бабасы Төлебайға бақ қараған, Туыпты Едіге, Еламан бір анадан. Тұрсынбай, онан: Бәзіл, Боштай туып, Уақытында асып өткен хан, қарадан – деп суреттейді. Еламан көбіне Боштай туралы мәліметтерге қатысты айтылады. Ал, былай жеке деректер өте аз кездеседі [9, б.212-214, 29, б.61-74, 350, 37, б.190, 31, б.267-274]. «Зәнбіл» – араб сөзі: «корзина, себет» мағынасын береді. Мәшһүр-Жүсіптің «Сүлеймен мен Ібіліс» дастанында ұшырасады: Базарға тоқып зәнбіл сатады екен, Ас қылып сонан қорек татады екен. Өзінен онан басқа жемей тағам, Сабыр қып аш та болса, жатады екен. Зәмбіл п. ذنبل – [зембәр: корзина; сумка из древесных волокон с двумя ручками; носилки]. – приспособление для переноски тяжестей, обычно состоящее из двух параллельных палок, скрепленных плетеным или деревянным настилом; носилки. Кен қазушылардың жұмысын жеңілдету мақсатымен зембіл орнына тәшенкені қолданады (Ә. Нұрш.). Зәмбіл – нәселке (носилки) Кур. ЖО. (С.А, 382 ) [29, б.4, 20, б.121, 64, б.382]. «Жаңа низам» – құжат аты. Мәшһүр-Жүсіп: «Қылғаны хакімдердің бізге зорлық, Низамы тура келмес ісі сиып» немесе «Мың сегіз кеше алпыс тоғыздан соң, Халайық көрмеп пе едің неше түрді» – деп «Сарыарқаның кімдікі екендігін» (1907) жазды. Қазақстан 1867-1868 жылдары реформаға даярланды. «Уақытша ереже» «Дала низамы» немесе «Жаңа низам» – деп аталды. Незам араб тілінде نظام [порядок, упрядочение; устройство, регламент, система] – указ, закон, порядок, правило. «Дала низамына Екінші Александр патша 1869 жылы 21 октябрьде қол қойып бекітті. Комиссияның қырға шығуы, олардың «Уақытша ережені» күшпен енгізбек болуы баскөтерістің басталуына себепкер болды. Көтерілісті сұлтан Ханғали Арыстанов, молда Дәуіт Асауов, би Азберген Мұңайтпасов, молда Ықылас Досов және т.б. басқарды. «1868 жылғы «Дала Низамына» қарсы көтерілген халықты патша өкіметі күшпен көндірмекші болғаннан кейін, ел «Тескен тау» өтіп кетеміз деп, ата қонысты тастай үдере көшеді» – деп жазды Х. Есенжанов. Реформа діни мұсылмандар құқығын тежеді. Бұл туралы Мәшһүр-Жүсіп «Жаңа низам» шығарғанда өзінің ұсынысын жазды. Бірінші – партия қылу. Екінші – ұрылықты тыю. Үшінші – байлардың өзіне тоқтау жасау. Төртінші – ишан, қажы, қожа, молдалардың адасулығын жібермеу керек. Мәшһүр-Жүсіптің сол уақыттағы ел ішінде, сыртта болып жатқан істен хабардар болып отырғанына саяси қырағылығына тағы да таң қаласың. Мысалы, төртінші мәселені қозғап отырғаны «Уақытша реформа» кезінде мұсылман дінбасылары орысқа қарсы үгітті күшейтті. Молдалар мен ишандар қазақ жерін вакумға беру керек деп шешті. Ел басқаруды бір ғана эмирге (Бұхар үлгісі бойынша) беру керек деп үгіттеді т.б. Бұл істерін Мәшһүр-Жүсіп сынады. Бесінші – «усул жадид» оқуын енгізу. Алтыншы – көшіп-қонуға рұқсат ету. Жетінші – далада от жағуды тоқтату (өрт болмасын дегендік – А.Қ.). Сегізінші – өлікті бұрынғыдағыдай кебінге орап шығару, жаназасын оқу. Тоғызыншы – қазақ өзінің Абылай заманындағы жақсы дәстүрін сақтау. Мінекей, Мәшһүр-Жүсіп «Жаңа низамға» осындай ұсыныспен шыққан [20, б.218, 34, б.275, 11, б.189, 54, б.407-424, 43, б.30-31]. «Байжан», қазірет. Мәшһүр-Жүсіп Байжан хазірет туралы 1928 жылы, 70 жасында жазып алған. Оны өзі: «Осы сөзді жазып отырған Мәшһүр-Жүсіп – дәл сол жылы туған бала осы күнде жетпіс жаста [1928] отыр» – дейді. Меккеге қажылыққа ең әуелі барған уақ Нүркен бай барған екен. Тоқалымен ол бес жыл Меккеде жүрген. Нүркеннен кейін екінші Меккеге барушылар Күлік Самай сопы мен Баянаула дуан болып ашылғанда ноғай Байжан хазірет екеуі барған екен. Екеуі де сол жақта өлген. Қажылыққа қой жылы, 1858 жылы барған. «Мәшһүр» атты қалай алғандығы туралы өлеңінде:
Қамшымен шықпыртқандай әлденеше. Енесінен түңілген жас қозыдай, Кім ойлапты бар ғой деп әке-шеше – деп, Байжан қазіреттің бір қырын суреттеп, өлеңге қосады. Мәшһүр-Жүсіп бұлардан бұрын қажыға барған Құнанбай 1874-інші жылы барды, өзінің өлгені 1885 жылы, 81 жасында тауық жылы дейді. «Байжан хазірет Бұхарай Шәріптен білім алған дамолда деген атағы бар үлкен оқымысты болған. Енді бірде Иван Семенович деген бөкебай келіп, Баянаулада қала салдырып, дуан алғаш ашылғанда дуанбасы, қапыз, болыс сайлаған. Шоң би дуанбасы, Тайжан қазы болған» – дейді ақын өзінің бір жазғанында [34, б.60, 68, 73, 43, б.115, 30, б.9, 10, 49]. «Бәзіл», балалары. Керейдің шежіресіне жатады. Жанарыс-Қасымқожа-Керей-Ашамайлы Керей-Тарышы-Құрсары. Осы Құрсарыдан: Есбол, Есенәлі; Есенәліден: Құдайқұл, Қодас, Жібек. Құдайқұлдан – Құдайберді; Жібектен: Жаңбыршы, Жәнібек. Мұнан: Жанғабыл, Досай. «Соқыр Жанғабалыдан» алтау туады. Бірі – Сүйінбай, Сүйінбайдан – Ақыл бес ағайынды болған. Тау – Көтібақ баласы: Қызылтауда тұрғандықтан, атын «Тау» қойған. Ақыл-Күлік: Ақыл Сексен ішінде туғандықтан, атын: «Ақыл» қойған. Өз заманында: Ақыл – «Тау» атанған. Ақылдан тоғыз: бәйбішеден төртеу, тұңғышы – Асаубай. Асаубайдың кенжесі «Бәзіл қажы» атанған, қыстауы – Сілетіде: Ешкіөлместе. Бәзіл қажыдан: Ғұбайдолла (Ғұбайдолда), Бопкен. Бопкеннің екі баласы болған олар: Жиыпала (Жепла) бірде - Жиіпалла, Нұрхамит. Бұл екеуінің «қара орманы» болған Ғұбайдолланы – Омбыға, Бопкенді – Семейге жер аударған. Бұл – Бопкен Семейге барам деп атын ұрлатып алып, Ескелдіде отырған Мәшһүр-Жүсіппен кездескен, үйінде қонақ болған. Бәзілдің ұлы Бопкенге ақын бір шабдар атты мінгізіп қоя берген. Бір шежіреде Бәзіл (Фазыл, Базыл) болып жүр [32, б.45, 67, 110, 192, 300, 30, б.55-56]. «Жастүлек, Нұрманбет ханның баласы» – Ауыз әдебиеті. Әңгіме жанры. Тақырыбы: Нұрманбет ханның баласы Жастүлектің ерлігі суреттеледі. Батырға тән тұлпары «Дүлділдің» Тайбурыл сияқты тіл бітіп көмекке келуі т.б. Ең бастысы әкені сыйлау ұғымы басты назарға алынған. Отанға деген сүйіспеншілік, туған жер, туған елді қорғау азаматтық парыз саналған. Патриоттық, ұлттық тәрбие мәселесі де қамтылған. Әңгіме «Желкілдек» деп аталады. Ал, Жастүлек ерте өліп қалады да, бейнесі онша ашылмайды. Көбіне Желкілдектің образы жақсы ашылған. Әңгіме зерттеушілер тарапынан өзінің шынайы бағасын алған жоқ. Әңгімені мектеп алды, мектептің бастауыш сыныптарында оқытуға лайықты. Әңгіме өзінің жастарға ұлттық тәрбие беруімен құнды. Тілі де көркем, балаларға лайықты тілмен, ұғынықты жазылған. Әңгіменің мәні мен мазмұны қысқаша былай айтылады. Жүз тоқсан екі жастағы Нұрманбет деген хан өмір сүрген. Оның Өзтемір деген інісі болған. Нұрманбеттің екі қызы: Күнікей, Тінікей деген болған. Екеуі түс көріп, түсінде еліне жау шауыпты. Нұрманбет енді қайттік, Өзтемір де үйде жоқ деп жылайды. Алпыс баламен асық ойнап жүрген жеті жасар Жастүлек әкесінің жылағанын естіп келеді. Өзтемір жоқ болса, мен бармын, батаңды бер, жауды қырайын дейді. Әкесі, Дүлділін, семсерін береді. Содан жаудың Телегей деген батырымен жекпе-жекке шықпақшы болғанда, Телегей қатты боран соқтыртып, Жастүлек Дүлділдің ақылымен үйіне қайтып келеді. Келе жатқан жаудан қыздар Жастүлектін үстін қазанмен жауып тастайды. Телегей тауып алып, баланы өлтіреді. Өзтемір жауды іздеп жолға шығады. Желкілдек деген бала кездесіп, ақыры Өзтемірді аға қылып, Телегейді жеңіп еліне қайтады. Әңгіме желісі мифтік сарынға құрылған. Мысалы, Дүлділдің оң аяғымен жер тарпып, сол аяғын көкке көтерсе, қайтпа! Егер де сол аяғымен жер тарпып, оң аяғын көкке көтерсе, қайт! – деген хабары батырлар жырына тән құбылыс. Атсақ, оны ата алмаймыз, Шапсақ, қылыш өтпейді, Күнді боран соқтырды, аяз қылдырды дегендер – гипербола. Мұндай тілдік құралдар әңгіменің ажарын келтіріп, әсерін одан сайын күшейте түсері анық [37, б.26-47]. «Жанжалкент» – қала аты. Мәшһүр-Жүсіптің «Сапар өлеңдері» Ышқышбап сапары – деген өлеңінде аталады. Ышқышбап – дегеніміз, Ыдырыс пайғамбар сонда жерленген. Мәшһүр-Жүсіп 37 жасында, 1895 жылы Ышқышбапқа бару үшін сапарға шыққан. Өлең 1896 жылы жазылған. Орта Азиядағы қала аттары: Ташкент, Қожакент, Қазакент және Жанжалкент сөз болады. Негізінде Жанжалкент қала аты. Өйткені, кент – деген қала деген ұғымды берген. Мәшһүр-Жүсіп:
Денсаулық – тірі адамға үлкен байлық. Тауға кіреберісте жол үстінде, Атанған Жанжалкент деп, ол-шын байлық – деп, жолды бұдан басқа Ескендір мұнарасын көргенін, Қоңыр, Бұқа тауларынан өткенін, одан Қоқан, Бұхараға Ышқышбаптың зиратына соққанын өлеңге арқау еткен [9, б.114]. «Досан» – төре. Қарқаралы төрелері деп аталған. Мәшһүр-Жүсіп 45 мәтінде Бөкей ханның 3-ші хатонынан туған Тәукеден: 1. Құсбек, 2. Түбек, 3. Арыстамбек, 4. Қашқымбай, 5. Молдахан. Арыстамбектен Мейірхан. Бұлар Кентда болады. Ханбаба оғлы (Ж) Досан, мұнан Қылыш төре, мұнан Ибраһим төре, мұнан Иүніс төре. Бұ әулатлар Бура елінде, Өскемен оязында. Бұл Ханбаба (Ж) Баянауланың күншығысында жер аты «Ханбаба» делінеді. Досан төренің әкесі Ханбаба деген. Қанбабаны Ханбаба деген төреден ат-шафан жолын беріп, Малқар баласы Қарфиқ алоб қалған. Қозған Қабыл балалары байлықбин қоныс қылып, оның тұқымын дүние беріп, қара орыннан тайдырған деп жазады 46 мәтінде. 47 мәтінде Барақтың бір хатынынан Ханбабатөре, Маман, Таһир, Бөкей. Ханбабадан Досан, мұнан Қылыш төре. Бұлардың тұқымы Өскемен атырабында, Бура елінде. Маман, Таһир, Бөкей әулетінің Қарқаралы елінде иортлары [34, б.168]. «Жүсіпбек» – бел баласы. Мәшһүр-Жүсіптің «Мұқыш Жұпарұлы» – деген өлеңінде айтылады. Мәшһүр-Жүсіп:
Жетпістен осы күнде асқан жасы. Баянаула халқынан бас боп келген, Жүсіпбек – Құдай берген бел баласы – деп, Баянаула елінің сыйлы азаматы болған Жүсіпбектің шынайы бейнесін жасайды [29, б.73]. «Жылқайдар» – Сары ұрпағы. Арғын-Құтан-Мейрам-Сүйіндік-Суғыншы-Шуманақ-Құлболды-Айдабол-Жанқозы-Сары-Нар-Майқара. Майқарадан: Бекет, Жылқайдар, Бекайдар, Жылқыбай төрт ұл туады. Сары Жылқайдардың үшінші атасы. Мәшһүр-Жүсіптің: Айдаболда: Жылқайдар Майқара ұлы, Жаннатіл Бақияның өзінде өлген – деп өлеңге қосқан Майқараұлы Жылқайдар осы – Айдабол Сарының ұрпағы [9, б.205]. «Айбура» – (Аққора) он бесінші атасы. «Шежіре өлең» 1903 жылы жазылған. Бұл шежіреде 15 – ата Айбура (Аққора) айтылмайды. Ал, «Шежіре өлеңде» Айбура (Аққор) 9 – ата – Айырқалпақ, 10 – ата – Спаиян, 11 – ата Майқы, 12 – ата Жабалхан, 13 – ата Алаш, 14 – Аламан. 15 – ата осы – Айбура (Аққора). Мәшһүр-Жүсіп: Он үшінші атаң аты – Алаш, Он төртінші – Аламан, оған жалғас. Он бесінші – Айбура (Аққора) деп естиміз, Он алтыншы Сейіл ғой, етпе талас – дейді. «Шежіре» өлеңде: 1 – ата – Арғын баба, 2 – ата – Мейрам, 3 – ата – Қарақожа, 4 – ата – Ақжол, 5 – ата – Құтан, 6 – ата – Қаракелімбет, 7 – ата – Жанарыс-Орта жүздің, 8 – ата Қарақпар, 9 – ата – Айырқалпақ, 10 – Сапиян, 11 – ата – Майқы, 12 – ата – Жабалхан, 13 – ата – Алаш, 14 – ата – Аламан, 15 – ата – Айбура (Аққора), 16 – ата – Сейіл, 17 – ата – Мағаз, 18 – ата – Жабалхан, 19 – ата – Әнес, 20 – ата – Мәлік. Ауызша шежіре болған соң аталардың арасында үлкен айырмашылықтар бар. Ал мына ауызша шежіреде: Ескі тарихи сөздерді осындай бір сөздер де айтылады. Хазірет Ғакаша сахаба Ан хазіретініміздің 17 орында туын көтерген еді. Мұнан сүйікті сахабасы болған жоқ еді. Ғакашаның баласы – Зайырмардан. Зайырмарданның ұғлы – Мәлік. Мәліктің ұғлы хазірет Әнес (Анас) сахаба атамыз. Хазірет Әнестің ұлы – Мағаз. Мағаздың ұлы – Жабал. Жабалдың ұлы – Сеһил (Сейіл). Сеһилдің ұлы – Ақшолпан иалан Аққурай. Ақшолпаны қазақ: «Ақша хан» – деп те айтатын болса керек. Аққурайдан – Сейілхан, Жайылхан туды. Сейілханнан – сегіз арыс Түрікпен туды. Жайылханнан – Ақкелімбет, Ақкелімбеттен Майқы туды. Үш жүздің түп атасы – Майқы би. «Түгел сөздің түбі бір, түп атасы – Майқы би» – деген сөз тарихтарда қалды. Майқыдан – Аламан, Аламаннан – Алаш туды. Алаштан – Өзбек пен Сыбан. Сыбаннан – Айырқалпақ, Өзбектен – Қарақалпақ туды. Айырқалпақтан – Қазақ, Қарақалпақтан – Созақ туғанын жазды Мәшһүр-Жүсіп. Ауызша жеткен шежіреде Аламаннан – Алаш, ал, Айбура (Аққора) деген жоқ [39, б.120-123, 34, б.74-84]. «Айқожа» – ишан. Қылдыбайұлы Айқожа. Мәшһүр-Жүсіп «Күні кеше Қуандықтан шыққан Арық Қоңырбай Айқожа ишаннан халфе болып шыққан; ... », – дейді. Қуандықтан алтау туады: Есенқарт, Аманқарт, Алтай, Қарпық, Борыш, Темеш, Қарпықтан – Тінәлі, Мәмбет, Күзей. Күзейден туған Тоқа. Тінәліден: Әжіке, Әлімбет, Үсейін, Қасқа. Үсейіннен: Құттыбай, Жайылмас. Құттыбайдан: Құттымбет, Тілеуімбет. Құттымбеттен – Қарабас, Дербісәлі, Айдар, Торғай. Қарабастан: Дүкен, Баянбай, Түгелбай, Теңізбай, Төлек. Дүкеннен-Қылдыбай. Мұнан: Айтқожа халфе, Шырай қажылар, Әбей қажылар. Айқожа 1857-1858 жылдары туған, Мәшһүр-Жүсіппен замандас кісі болған. Айқожа өзі би, сөзге шешен кісі болған [34, б.105, 113, 32, б.18-19]. «Жабалхан» – он екінші атасы. «Шежіре өлең» 1903 жылы жазылған. Мәшһүр-Жүсіп он екінші атаны Майқы биден таратады. «Шежіре» өлеңінде:
Оныншы атаң – Сапиян – арғы затың. «Он бірінші – Майқы» – деп, және айтады, Он екінші – Жабалхан, жетсе датың – дейді. Ауызша жеткен шежіреде: Ескі тарихи сөздерді осындай бір сөздер де айтылады. Хазірет Ғакаша сахаба Ан хазіретіміздің 17 орында туын көтерген еді. Мұнан сүйікті сахабасы болған жоқ еді. Ғакашаның баласы – Зайырмардан. Зайырмарданның ұғлы – Мәлік. Мәліктің ұғлы хазірет Әнес (Анас) сахаба атамыз. Хазірет Әнестің ұлы – Мағаз. Мағаздың ұлы – Жабал. Жабалдың ұлы – Сеһил (Сейіл) . Сеһилдің ұлы – Ақшолпан иалан Аққурай. Ақшолпаны қазақ: «Ақша хан» – деп те айтатын болса керек. Аққурайдан – Сейілхан, Жайылхан туды. Сейілханнан – сегіз арыс Түрікпен туды. Жайылханнан – Ақкелімбет, Ақкелімбеттен Майқы туды. Үш жүздің түп атасы – Майқы би. «Түгел сөздің түбі бір, түп атасы – Майқы би» – деген сөз тарихтарда қалды. Майқыдан – Аламан, Аламаннан – Алаш туды. Алаштан – Өзбек пен Сыбан. Сыбаннан – Айырқалпақ, Өзбектен – Қарақалпақ туды. Айырқалпақтан – Қазақ, Қарақалпақтан – Созақ туды – дейді Мәшһүр-Жүсіп. Ауызша жеткен дүниеде Жабалхан есімі жоқ. Майқыдан – Аламан – Алаш туды деп жазылған [39, б.120-123, 34, б.74-84]. «Жабалдан» – он сегізінші атасы. Мағаздың ұлы – Жабал. Ауызша жеткен шежіреде: Ескі тарихи сөздерді осындай бір сөздер де айтылады. Хазірет Ғакаша сахаба Ан хазіретіміздің 17 орында туын көтерген еді. Мұнан сүйікті сахабасы болған жоқ еді. Ғакашаның баласы – Зайырмардан. Зайырмарданның ұғлы – Мәлік. Мәліктің ұғлы хазірет Әнес (Анас) сахаба атамыз. Хазірет Әнестің ұлы – Мағаз. Мағаздың ұлы – Жабал. Жабалдың ұлы – Сеһил (Сейіл). Сеһилдің ұлы – Ақшолпан иалан Аққурай. Ақшолпаны қазақ: «Ақша хан» – деп те айтатын болса керек. Аққурайдан – Сейілхан, Жайылхан туды. Сейілханнан – сегіз арыс Түрікпен туды. Жайылханнан – Ақкелімбет, Ақкелімбеттен Майқы туды. Үш жүздің түп атасы – Майқы би. «Түгел сөздің түбі бір, түп атасы – Майқы би» – деген сөз тарихтарда қалды. Майқыдан – Аламан, Аламаннан – Алаш туды. Алаштан – Өзбек пен Сыбан. Сыбаннан – Айырқалпақ, Өзбектен – Қарақалпақ туды. Айырқалпақтан – Қазақ, Қарақалпақтан – Созақ туды – дейді Мәшһүр-Жүсіп. Мағазұлы Жабал туралы 1903 жылы жазылған «Шежіре өлеңде»: Атаңның он жетінші Мағаз заты, Он сегізінші – Жабалдан – туған заты. Он тоғызыншы – Әнестің дәл өзі екен, «Мәлік» – деп – жиырмасыншы жазған хаты – дейді [39, б.120-123, 34, б.74-84]. Бекмұхаммед,_Баймен_қажының_баласы»'>«Бекмұхаммед, Баймен қажының баласы» – Мәшһүр-Жүсіптің 36 жасында 1904 жылы Ташкентке сапарында жолда көрген-білгенін жазған. Баймен ауылына түскенде дұрыс қарсы алмағаны, Керей Әлікей деген ұлынан біраз тиын-тебен алғанын өлең қылып түсірген. Сол сапарда Баймен қажы Бекмұхаммедтің үйіне де барғанын тіліне тиек қылған: Салғасын түзу жолға Тәңірім бізді, Аяқ-қол, сегіз мүше, біреу көзді. Баласы Баймен қажы – Бекмұхаммед, Айтайын әңгіме қып онан сөзді – дейді [39, б.120-123, 34, б.74-84]. «Гүрстан» – (Көшім сұлтан) – Шыңғысханның баласы. Мәшһүр-Жүсіп жазып алған шежіреде Шыңғыс ұрпақтарын былай таратады: Орыстар Шыңғыс ханды Темучин хан дейді. Шыңғыс ханның атасын Есугей Баһадүр деп айтады шежіре. Мәшһүр-Жүсіп Есугей қалмақ деп жазады. Шыңғыстан: Жошы, Сайын, әз Жәнібек. Ал, Құрбанғали Халид: Шыңғыстың төрт баласы: Жошы хан, Шағатай хан, Укудай хан, Төле хан дейді. Шыңғыс ханның ұлы – Жошы хан. Бұл Жошы ханның балалары: Бату хан (лақап аты – Сайын хан), Шайбани хан, Тоқай Темір, Бөрке хан (Берке). Құрбанғали Халид: Үрде ижн, Бату хан, Берке хан, Тоғай Темур, Шайбан хан – деп жазады. «Басқа патшалар, жомарттар, әулиелер» Он тоғызыншы бап. Мәшһүр-Жүсіп Шыңғыс ханның бір баласы – Гүрстан (Көшім сұлтан) – дейді: Баласы Шыңғысханның Гүрстан (Көшім сұлтан), Кенжесі Жошы хан дүр жұртқа дастан. Жиырма төрт атаға тура келіп, Кеше Абылай қазақпенен араласқан. Тарихта Ноғай ханы Көшім хан деген өткен. Мәшһүр-Жүсіптің айтып отырған Көшім ханы басқа шежірелерде кездеспейді. Демек, бұл – «Шежіренің» ауызша жеткендігінің тағы да бір дәлелі [29, б.168, 34, б.84-87, 62, б.95-114]. «Бұхар бабаның түс жоруы» – Қаржас Қалқаман баласы Бұқар жырауды заманында «Көмекей әулие» – деген. Көмекейі бүлкілдеп сөйлейді де отырады екен. Қара сөз жоқ, аузынан шыққан сөзінің бәрі жырлаумен шығады екен. 93 жасында Абылайға толғап сөз айтқан екен. Бұхар: Абылайға – «Сенен бұрын жеті ханды жебеледім, кеше Еңсегей бойлы ер Есім ханға да жолдас болдым. Сен оның бір түстігіне де жарамайсың» – деген екен. Абылай хан бір жаққа аттанарда Бұқарды алдырып «айдың, күннің сәтін сұрайды» екен. Бұқардың сары бурасы Абылайдың туының жанына келіп, қай жаққа шабынса, Абылай сол жақтан жеңіспен оралады екен. Ал, сары бура тудың жанына келіп, жатып алса, Абылай онда аттанбайды екен. – Бірде Абылай түс көріп, түсінде бір жолбарыс шатырының алдына келіп шөгіп, басын бір көтермеді, төмен салды да жатты. Енді бір қарасам жолбарыс дегенім аю болды. Жаңа жолбарыс еді ғой, қалайша аю болды дегенде, қасқыр болды. Онымен де тұрмады, қоян ба, қарсақ па, сол сықылды болған уақытта оянып кеттім депті. Сонда, түсіне Бұқар да көрген түсімен жауап берген көрінеді. Жолбарыс келіп шөксе, тамам Бұқардан келген әулие саған Самарқантты алдырмаймыз дегені. Өзің көрген жолбарыс – өзіңнің бақ-талайың. Бақ-талайың жетіп, жығылған жерің осы болғаны. Енді былай бағың көтерілмейді. «Баяғыдан бері Абылай жүріп-жүріп сарттан өліпті» – деген атқа ұшырамай, ұрыспай, соғыспай өз жеріңе қайта ғой. Түсіңде аюды көргенің сенен соңғы баланың заманы «аю» заманы болады. Аюдай алысып өледі. Онан соң қарасаң қасқыр болғаны: немере ұрпақтарыңның заманы «қасқыр» заманы болады, қасқырша ырылдасып өтеді. Онан қарасаң түлкі болғаны: шөберең заманы «түлкі» заманы. Түлкіше жортып жүріп жан сақтайды. Онан кейін қарасаң, қоян болғаны: қоянша қара кебек қылып, қорғаланып жатады, сөйтіп жан сақтайды. Онан соң заманың не боларын құдірет біледі. Қарсақ болар, күзен болар, ең аяғы тышқан, бақа-шаян, құрт-құмырсқа болып, дүние сөйтіп тозып, таусылады-дағы, – дейді [34, б.190-195]. «Бәйтен – Сұңқарбектің баласы, қажыға барған» – Мәшһүр-Жүсіптің Деректі дастаны: «Шонтыбай қажы» – дегенде Сұңқарбектің баласы қажыға барған Бәйтен туралы айтады. Дастан 1893 жылы жазылған. Мәшһүр-Жүсіп Баянаула аймағынан қажыға барған кілең жақсыларды атап өтеді де, Бәйтенге ерекше тоқталады: Қажы барған мал қызығын әбден көрді, Бай болып, бармағандар қаңғып жүрді! Қызықты дәулетінен қашып кеткен, Баласы Сұңқарбектің Бәйтен ер-ді! – дейді. Бәйтенмен қажылыққа бірге еріп барған, Шыңғыс қажының інісі Қарабұжыр –Таған екен [28, б.257]. «Елеман Естайұлы – Жүніс қажы» – Мәшһүр-Жүсіптің Деректі дастан: «Шонтыбай қажы» – дегенде Елеман Естайұлы Жүніс қажы туралы айтады. Дастан 1893 жылы жазылған. Күлік қажыға барып сол жақтан топырақ бұйырған екен. Сол сияқты, Жаннаты Әл-Махаллаға барып өлген, Елеман Естай ұлы Жүніс қажы болған. Мәшһүр-Жүсіп: Жолында жүруші еді қысы-жазы, Жібермей есіл ерді малдың азы. Жанатты Әл-Махаллаға барып өлген- Елеман: Естай ұлы –Жүніс қажы – деп, Елеман Естай ұлы Жүністің өте аухатты болғанын, аз дәулетке масаттанбай мешіт салғанын жырлап өтеді [28, б.256]. «Елі – Алтай, қыстауы – Есіл, қажыда өткен інісі Баймен қажы – Жақсыбай». Мәшһүр-Жүсіптің Деректі дастан: «Шонтыбай қажы» – дегенде Жақсыбай туралы айтады. Дастан 1893 жылы жазылған. Мәшһүр-Жүсіп Баймен қажының інісі қажыға барған Жақсыбайды былай суреттейді: Жарасар атты кісі мінсе тайды, Жаратар Құдай артық Күн мен Айды. Елі-Алтай, қыстауы – Есіл, қажыда өткен – Інісі Баймен қажы – Жақсыбай-ды [28, б.258]! «Жәмиқызы Рақила – Мұқыштың соңғы әйелі» – Мұқыш Жұпарұлы Боштаев атақты алаш азаматы. Мәшһүр-Жүсіп «Мұқаш Жұпарұлы» – деген өлеңін 1921 жылы жазған. Мәшһүр-Жүсіп ол туралы былай: Елі ғой кеше Мұқыш алаш білген, Қазақтың қайратты, адал қызметкері! – дейді. Жәмиқызы Рақила соңғы алған әйелі екі қыз, бір ұл тауып берген. Мұқыштың бұдан бұрын алған әйелі ертеректе өліп, одан он бір жастағы бір ұл қалады. Ұрпағы бар мың жасайды – деп, екі қыз, бір ұл өсірген Жәмиқызы Рақила сынды асыл азаматтың жарын ақын өлеңге қосады: Бұ дүние өз қалпында бір қайтады, Талайды қамықтырып мұңайтады. «Соңғы алған Жәмиқызы Рақиладан Екі қыз, бір ұл бар!» – деп, жұрт айтады. Опасыз сұм жалғанға сен не дерсің, Уайымнан дәнеме өнбес, қой, жүдерсің! Жетім-жесір, жас қалған балаларға Жасаған Ием көркем сабыр берсін! – деп, көңіл, басу айтады [29, б.70]. «Бұрыш» – молда. Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің 1896 жылы жазылған «Ышқышбап сапары» – деген өлеңінде Бұрыш молда жөнінде айтылады. Мәшһүр-Жүсіп Жанжалкент, Қожакент сияқты қалалардан, одан Ескендір мұнарасын көргенін, сахаба имам Ғаксырманға зиярат етіп, хазірет Ғалының басына қойылған құлпы тасты тамашалағанын, Қоңыр, Бұқа деген таулардан өткеннен кейін жолда Бұрыш молданың қалғанын жазған. Мәшһүр-Жүсіп: Сол жақта Бұрыш молда қала берді, Бар Құдай баршамызға пана берді. Әңгіме - әркімдерге ғибрат үшін, Көргенін жазып Мәшһүр ала берді – дейді [9, б.107]. «Зейнеш қыз, Хұршымның қалыңдығы» – Мәшһүр-Жүсіптің әйел теңсіздігіне байланысты жазған өлеңі. «Күйеу Мағзұм мен Хұршым» – деп аталады. Түбі Уақ, Молдабайдың жиені Хұршым Кәбіш Жәми деген байдың үйінде жүрген Зейнеш деген қызды алады. Бір, екі жыл өткен соң артынан Мағзұм деген күйеуі іздеп келеді. Дүние-мүлкімен қатынды алып келеді. Одан қала берді Ақбала деген біреуді алмақшы болғанда күйеуі қуып барыпты. Содан Хұршым жалғыз қалған екен. Ол – жетпіс бір жасында дүниеден қайтқан. Сол Хұршымның алып қашқан Зейнеш туралы ақын былай суреттейді: Бұл сөздің, естісеңіз, міне, басын, Зейнеш қыз Хұршымменен қосты басын. Тырп етер бейшараның шамасы жоқ, Жүрді де, төге-төге көздің жасын [9, б.314]. жүктеу/скачать 4,49 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|