«Иманжүсіп атынан шыѓарѓаны»

Ќараµткелдіњ кµшесін тасырлатќан?!

Бидайыќтай к‰ндерім кетіп ќалып,

Жарќанаттай к‰німді кµрдіњ жатќан.

десе,

Б±ѓылы мен Таѓылы б‰ркіт салѓан,

Аќтау, Ортау, Сарысу, Кµктіњ кµлі,

Бір-бір ±штыњ кµзімнен д‰ние жалѓан.
– деп, µткен µмірін еске т‰сіреді. М±нда Мәшһүр-Жүсіп µлењді Иманж‰сіптіњ атынан шыѓарып отырѓаны белгілі. Єміршілдік ж‰йе салдарынан аќын µлењдері д±рыс оќылмаѓандыќтан, ел арасында д±рыс жарияланбаѓандыќтан µлењде аздаѓан ауытќулар болѓан. Біраќ туынды Жолм±рат, М±хаммедфазыл жазбаларында µлењ Мәшһүр-Жүсіптікі екендігі аныќ жазылѓан. Араб жазуынан аударып, ѓылыми т‰сініктеме берген филология ѓылымдарыныњ кандидаты Ертай Ќуандыќ±лы Ж‰сіпов [9, б.303-306].

«Исабек ишан» – жоќтау µлењ. Мәшһүр-Жүсіп б±л жоќтауды 1871 жылы жазѓан. ¤лењ 11 буынды, 3 бунаќты, 4 тармаќты, 85 шумаќты ќара µлењ ±йќасымен жазылѓан. Автор µлењде Исабек ишанның кім екенін, ќандай адам болѓанын ашып айтып кетеді де, µлењніњ соњѓы шумаќтарында Исабек ишанѓа µлењді оќыѓан ±рпаќ д±ѓа етуін с±райды. Мєселен:

Пір болып, кереметлі ж±рт бастаѓан,

Заманында µзінен жан аспаѓан,

«Мен, мен!» – деген ишандар «Таќсыр-ай» деп,

Ешбір хылап тауып таласпаѓан.

Есітіп б±л сµзімді білген адам...

... Бар ќ±дай Ишекеме раќмет етсін,

Баќ аруаќ руына ќайта бітсін!...

Б±л жоќтау µлењ µмір шындыѓын, бір ѓана лирикалыќ ќаћарман сезімін бейнелеп, лириканыњ жанрлыќ м‰мкіндігін адами ќасиеттерініњ кµкжиегін арттырумен ќ±нды. «Исабек ишан» жоќтауында тек Исабек ќана емес, оныњ сол µлкедегі єріптестері: Ќоњырбай халфе, Ж‰сіп, Ќ±лболды, Файзолла, Ходайда, Бесм±хаммед ишандар, т.б. бірќатар ќ±нды мєліметтер орын алуы шыѓарманыњ тарихи деректік сипатын, мєнін кењейте т‰суде. Шыѓармада Исабек бейнесі м‰сінделумен ќатар, ќазаќ тарихы, т±рмысына ќатысты кµп ќ±нды материалдар жинаќталѓан. Б±л шыѓарма єулеттік м±раѓаттаѓы Жолм±рат, М±хаммедфазыл кµшірмелері бойынша єзірленіп, ењ алѓаш толыќ к‰йде, осы ќалпында Павлодар облыстыќ «Сарыарќа самалы» газетініњ 2000 жылы 26 желтоќсан № 139 санында басылды. Материалды єзірлеп, ѓылыми т‰сініктеме берген филология ѓылымдарыныњ кандидаты Ертай Ќуандыќ±лы Ж‰сіпов [9, б.229-238; 410-413].

«Иса» – өлең. 1921 жылы, 23 – декабрьде жазылған. 32 шумақты, 11 буынды, 4 тармақты, Мәшһүр-Жүсіп Көпеев бұл өлеңінде қазақ жеріне орыстардың келе бастағанын және де ояз, аға сұлтан, болыстардың халыққа қысымшылық көрсеткенін ашық жазады. Ақын халықтың тұрмыс-жағдайымен қатар діннің бұзылып кету қаупі бар екендігіне де тоқталады.
Әуелде ноғайды өстіп алған екен,

Кәпірдің аларында мінезін-ай!

Қорқамыз: «Дінімізді бұза ма?!» – деп,

Жылаймыз, жалғыз Алла, бір өзіңе-ай!

Кәуірге Құдай салды күнімізді,

Айталық жасырмай-ақ шынымызды.

Құдай үшін дін қамын біз сұралық,

«Айттың!» – деп, кесе қалмас тілімізді.

Шығарды қуландырып новый закон.

Атадан-ұл, енеден қызды айырып,

Қоспады бір-біріне махаббатын.

«Кемпір» – ақын. Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің «Елеңке мен Кемпір деген қыз қағысқаны» атты шығармасында кездеседі. Қазақ ауыз әдебиеті үлгілеріне жатады. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев Кемпір ақынмен Елеңкенің айтысқанын былай суреттейді: «...Тайкелтір ұрпағынан Елеңке деген қу мен, сол елде он үш жасында ақындықпен атағы шыққан Кемпір деген қызбен Елеңке өлең айтысқанда, қыз айтыпты:

Белбуардан қара жер қазып жүрген.

Үш қайнаса сорпасы қосылмайды,

Қаңғырып біздің елде не ғып жүрген?»

Үстінде елтірі ешкі жаға-жеңмін.

Кешегі хан Абылай аса алмаған,
Соны да асырмаған сары белмін! – дегенде, қыз тоқтап тұра қалыпты». (Мәшһүр-Жүсіп, 1177-папка, 171 б.) [36, б.288].

«Балқ» (балық) – уалаят атаулары. «Қубалық» – Қашқардың көне атауы, жалпы сөйлегенде «уу» балық дейді – бес шаһар дегені, «луу» балық алты шаһар демек. Қубалық – уу – балық – Луу балық үшеуі де қытай, монғол тілінен түзілген. Қытайша – у-бес, лу-алты, «балық» монғолша «шаһар». Қуа-куа-куй – қыстақ, ауыл мағынасында, ал «балық» үлкен шаһарлы жерге берілген атау. Қашғарға «қубалық» дегені әуелде қыстақ, соңыра шаһар болған. «Қу – атауы біз жақта естен шыққанмен осман түріктері қыстақ, қалашықтарға «күй» дейді (бізде құй (құйма дейді бұның екі варианты бар: құй – төбеңе құй қаздым ба дегендегі құй (құдық), екіншісі – қабырға – құй) – А.Қ.) демек ескі заманнан ауызға қалған сөз. Ноғайлар Қособаны «ауыл» деген, үлкен жерге «қала» дейді, сарттар «қыстақ» деп, үлкенін «шаһар» деп атайды. Алты шаһар халқы қай жерде қорған, қоршаулы ел болса «шаһар» дейді. Қазақтар қоршаулы елге «қорған», базарлы жерді «кент» дейді (бұл сөзде біздің лексикалық қорымызда сақталған: Шымкент, Құмкент – А.Қ.) асылы «кунд» – қытай тіліндегі айтуды қолданған» (Қ. Халид). Біздің ойымызша балқ сөзінің түбір тұлғасы бал. Балшық (бал+шық) -шық// -шік (көлшік, бұқашық) зат есімнен сөз тудырушы жұрнақ. Бұрын шағатай тілінде «саз» мағынасында балық/балқ сөзі қолданылған. Жалпы суда жүзетін балық сөзі де осы балшық сөзімен түбірлес. Екеуінің шығу генезисі бір. Сол сияқты балқу сөзі де туынды сөз. Жар (Қызылжар, Үржар), құй (Құйған) балшықпен семантикасы жағынан тығыз байланысты сөз. Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы «Сұлтанның артында қалған қатын-баласы туралы» атты шығармасында «Балых» жердің атауы ретінде беріледі.

Құр сөйлеп өткен күнді не қылалық?!

Қай дінде және кімнің баласы едің?

Жөніңді айт, сұрасумен танысалық [62, б.240, 13, б.35-36, 28, б.94].

«Кер биенің толғауы» – өлең-дастан. «Көрұғлы» жырында кездескен үзінді болмақ. Кер биені ақын:

Ішіндегі жануар

Шығара алмай ғиратты.
Көрұғлы ғираттқа жүз биенің сүтін емізіп, өзі бағып-қағады. Шығармада Кер биенің құлыны ғираттың ерекшелігі және Көрұғлыға серік болғандығы жазылған. Мұнда Райхан, Көрұғлы, Гүлайым, Ақбілек т.б. кейіпкерлер кездеседі [12, б.193].

«Ибраһим Салил» – Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының «Көрұғлы» атты шығармасында кездескен кейіпкер.

Жау ішінде хайласы.

Ибраһим Салилдің (Тилдің)

Соққан мынау найзасы [12].

«Иса» – мырза. Исаныњ ата-тегін т‰сіндіру ‰шін шежіреге кµњіл бµлсек, алдымен оныњ Орта ж‰зге жататын Арѓын ішінде С‰йіндік, оныњ ішінде Ќаржас руына жататынын айтќымыз келеді. Ќаржастан бастап Исаѓа дейінгі аталарды ќазаќ шежіресін жазуѓа кµп ‰лес ќосќан зерттеуші Жењіс Тілеукеніњ «Шежіре» (// Дауа, Павлодар, 1995. – 127-128 б.) кітабына с‰йеніп, алдымен єкесін, соњынан баласын беру тєртібімен тізсек, былай болып шыѓады: Ќаржас – Ќ±лыке – Телі – Анай – Мырзаѓ±л – Сєти – К‰шік – Шорман – Иса. Кезінде Баянауылѓа дуанбасы болѓан М±са Шорман±лы (1818 – 1884 ж. ж.) екенін, ол салдырѓан Баянауылдаѓы медреседе ењ алѓаш сабаќ алѓан Мєшћ‰р-Ж‰сіп болѓанын ескерсек, Иса – сол М±саныњ кенже інісі. Аќын Иса µмірініњ бір кезењін, ќажыѓа ќалай барѓанын бµліп кµрсете отырып, еліне ‰лгілі адам болѓанын жарќыратып аша білген. Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің «Иса Шорманұлы» атты өлеңінде кездеседі. Ақын Исаны Шорманның бел баласы екендігін екінші шумақта келтіреді де, сол кезде бірнеше адамның қажылыққа барғанын айтады. Соның ішінде Иса мырза да болған екен.

Мәшһүрден тарайтұғын сөз сарасы.

Шолпаны, ұйтқысы еді Сүйіндіктің

Шорманның, Иса мырза, бел баласы.

Жайылған Мәшһүр аты ойға-қырға.

Жақсының өзі өлсе, аты өлмейді,

Ісіне Исекеңнің болдым риза!

«Зарафшан» – дария атауы. Мәшһүр-Жүсіп: Осы айтылған жер-суды, отырған жұртты – бәрін өзіне қаратып, алты айда апа-сапа қылып, Зарафшан, Аму суының бойындағы жұртты жайластырып, Құндыз, Талқан, Балқ, Бадахшаннан арман асып, Ғұр (Ғур) уалаятының үстіне барды – деп жазды. Зарафшан тау аты да аталады [34, б.10, 220].

«Дұрман» – жер аты. Мәшһүр-Жүсіптің Сапар өлеңі: «Ышқышбап сапары» 1896 жылы жазылған. Ышқышбап – дегеніміз, Ыдырыс пайғамбар сонда жерленген. Мәшһүр-Жүсіп 37 жасында, 1895 жылы Ышқышбапқа бару үшін сапарға шыққан. Оның алдында 1907 жылы 49 жасында Ташкент жаққа тағы бір сапар барған. Медреседе оқып жүргенде Мәшһүр-Жүсіп заттарын жинап алып, Ышқышбап қайдасың деп сапарға шығады. Хазіреті Ыдырыс (Ышқыш // Шықыш) – деп те атайды, заманында үлкен әулие болған адам. Дүйсенбі күні ақын Қыбырай, Дұрман деген жерден аттанады. Мәшһүр-Жүсіп:
Мен жүрдім тілеп жәрдем бір Құдайдан,

Жарысқа қосылып ем құлын-тайдан.

Айында рабиғұл, әуел дүйсенбі күн,

Аттандық Қыбырай-Дұрман деген жайдан

«Жамбақты» – жер атауы. З. Солтанбайұлының «Толқын» – деген өлеңінде айтылатын жер аты – «Жамбақы». Биік ақ қарағай қиялай өскен әдемі жер. Ақын туған жердің әдемі, сұлу табиғатын мейлінше суреттейді.

Мысалы:
«Жамбақы», мына биік ақ қарағай,

Жанынан жан өтпейді жалт қарамай.

Әріде хикмет «Қоңыр әулие» тұр

Тауап қып тілек тілеп жатқан талай

Заттық мәдени лексика: домбыра, берен сауыт, жолым үй, оқалы кебіс мәсі, сауыр етік, ақ кіреуке, орамал, қанжар, отау, садақ, Сары қымыз, семсер, күлдіреуіш, уық, көже, орда, кіреш, көк шағидан сырмақ, көнек, көк шұға манап шекпен, сандал, сандық т.б. енді.

Теонимиялық лексиканың мифтік лексикадан көптеген айырмашылықтары бар. Мифтік лексика біршама зерттелді. Өзінің нақты зерттеу нысаны айқындалды. Ал, теоним – барлық елдердің әдебиетінде кездесетін құдай аттары: Алла, Құдай және де теоним дәрежесіне көтерілген кейбір періштелер аттары жатады. Теонимиялық лексикаға Тәңір мен Ұмайды жатқыза алмаймыз. Сол сияқты: кереметтер мен демонологиялық лексика иелері де кірмейді. Оның себебі мынада, Ұмай мен Тәңір мифке жақындаған кереметтер лексикасы. Олардың іс-әрекетінде шындық, ақиқаттан көрі аңызға ұқсас жақтары, кереметтерге жақын қасиеттерін танытатын белгілері өте көп. Түркілер бұл – кереметтердің бойынан әлі де болса, фетешизмнің әрекеттерін көбірек көреді. Теонимиялық лексикаға жататын түрлі періштелер бойында діни дәстүрлер сақталған. Олар бақи және фәни өмірде кездеседі. Кейбір діни әдебиеттер де періштелердің өз қасиеттеріне қарай екіге бөлінеді. Періштелер жұмақ пен тозақта адамның жанында жүре алады. Алла біздің түсінігімізге, ақылымызға әлі кіре алмай жүрген бейне. Сондықтан да Алланың ісіне кейбір адамдар күмәнмен қарайды. Алланы Тәңірмен, Тәңірді Құдаймен айырбастап алғандар да арамызда ұшырасады. Сайып келгенде, Алла біреу > оны Тәңір, Құдай десе де ол – Алла. Алланың ақиқат, бұлжымайтын заңы – ол Құран. Адамдар бүгінгі өмірге өздерінің көзқарастарымен ғана қарайды, басқаның көзімен айталық, үшінші көзбен қараса, сонда ғана оның құдіреттілігіне шексіз сенер еді. Өмірде басқа да өлшем бар екендігі көбіне түсініксіз. Мысалы, жер сілкінісін аңдар бірінші сезінеді екен. Мысық түнде көреді, адамдар түнде көре алмайды. Бірақ, мысық түнде неге көреді? – деп ойланбайды. Киттер мен дельфиндер неге ақылды деп тағы да ойланбайды. Мінекей, өмірдегі адам түсінігіне ауыр басқа өлшем бары осыдан-ақ белгілі ақиқат. Ал, ол бір ғана Аллаға аян екендігі де ақиқат. Осы – саланы зерттейтін ғылым теоним.

Теонимиялық лексика мен мифтік лексиканың бірде жақындасып, бірде алшақтап кететін тұстары өте көп. Оны бөлу үшін байыбына баратын байыпты зерттеу қажет. Оған біз барған жоқпыз, соныдықтан да екі лексиканы бөлмей бірге қарастырдық. Мысалы: Мәшһүр-Жүсіптің діни шығармаларындағы «Жан иесі өліп, ғарасатқа қайта тіріліп, ғазазіл ан хазірет илан үмбеттеріне таласып, имам ағзам илан имам шафқа жүгінгені», «Жан тәсілім болғанда, көктен үш мәртебе дауыс болғай», «Жан шығарында тәнмен қоштасқаны», «Жеті тозақ баяны», «Жұмақтың аты, һәм сипаты», «Әуелден жаралған өлімнің сипаттары», «Барша мақұлықты беске бөлгені», «Басқа патшалар, жомарттар, әулиелер», «Дүниеде оттың бар болғаны» т.б. бізге беймәлім теонимиялық лексиканың түр-түрі кездеседі. Және де олар діни мәні мен мазмұны бар оқиғалы болып келеді.

Рухини мәдениет лексикасына «Жүніс Шалқарбайұлының Мәшһүр-Жүсіптен сұрағы», «Жетібай Есен тентектің әкесі», «Жиенәлі батыр тұлпары», «Ереймен сапары» т.б. бұлардың кейбірінің бірнеше нұсқасы кездеседі.

Осы үлкен үш тарау Мәшһүр-Жүсіп шығармалары бойынша талданып, ғылыми сипаттама беріліп, мәні мен мазмұны, бітімі мен болмысы жағынан жіктеліп бөлінді. Шығармалар қисындық әдеби тұрғыда талданғанмен дербес тілдік зерттеулер ішін-ара болмаса жүргізілген жоқ. Ал, заттық мәдениет лексикасы тілдік материал, дерек көз ретінде зерттелді. Ақынның өлеңдері, аңыз-әңгімелері, қиссалары, күлдіргі әңгімелері, дастандары, шежірелері т.б. ту баста түзілген энциклопедиялық жүйе тұрғысынан ғылыми бағасын алды.

Бұл бір жағынан, жаңа жүйе бойынша оқылатын бакалаврлар мен магистрларға, мәшһүртанушыларға ақын шығармаларын қалай талдау жөнінде ғылыми ақпарат көзі болса, екінші жағынан, Мәшһүр-Жүсіп шығармаларының мазмұнымен танысуға жол ашып, бағыт-бағдар береді. Түптеп келгенде еңбекте де осы жағына баса назар аударылған. Әрине, болашақта Мәшһүр-Жүсіптің осы – берілген тақырыптары бойынша әр шығармасын тілдік тұрғыдан талдап, оның ішіндегі этномәдени кілтті сөздердің шығу тегін зерттеуге әбден болады деген ойдамыз.

Түйін. Мәшһүр-Жүсіптің 11 томдық шығармалар жинағын оқып, талдау үстінде көне түркі сөздері, диалекті сөздер, кәсіби сөздер, анайы сөздер кездесетінін қайталап айтамыз. Кейбір сөздер фонетикалық, морфологиялық тұрғыдан өзгерістерге түскен. Әсіресе, кірме сөздер қабаты: монғол, араб, парсы, қалмақ, қытай, орыс т.б. байыптап зерттесе кездеседі. Сол сияқты, мақал-мәтелдер, жұмбақтар, айтыстар, шежіре тілі тіл білімі үшін таптырмайтын деректер.

2. 
   Нұрмағамбетов Ә. Бес жүз бес сөз / Ә. Нұрмағамбетов. –Алматы: Рауан, 1994. – Б. 73; 95-96; 114-115; 130-13; 175.
   
3. 
   Оңдасынов Н. Парсыша-қазақша түсіндірме сөздік / Н. Оңдасынов. – Алматы; 1974. – Б.138.
   
4. 
   Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді / Р. Сыздықова. – Алматы: Мектеп, 1980. – Б. 46-47; 70-71.
   
5. 
   Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері / Ә. Қайдар. – Алматы: Ана тілі, 1998. – Б. 33; 61.
   
6. 
   Жанпейісов Е. Этнокультурная лексика казахского языка / Е. Жанпейісов. – Алматы: Наука, 1989. – Б. 150-151.
   
7. 
   Тұрышев А.Қ. Мәшһүр-Жүсіп шығармалары лексикасының этномәдени негіздері : ф.ғ.д. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация: 10.02.02 : 17.06.2005 қорғалды : 17.06.2005 бекітілді / Тұрышев Айтмұхамет Қасымбайұлы. – Алматы; 2005. – Б. 75-76; 81-82; 85-86; 88-89; 94-98; 98-99; 101-102; 108-109; 124-125; 139; 146-150; 155; 174-175; 194-195; 223-224; 225;226-227; 226-228; 238; 246-248; 249-250; 256-257; 257-258; 311-317; 314; 316-317; 319-320.
   
8. 
   Мурад Аджи. Полынь половецкого поля / Аджи Мурад. – М. : 1994. – Б. 236-237.
   
9. 
   Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ, 2003. – Т. 1. – Б. 25; 32-43; 43-50; 50-92; 52; 66; 83; 105-114; 106; 107; 114; 115-120; 126; 141; 156-158; 176; 177-179; 204; 205; 212; 212-214; 218; 223; 227; 229-238; 250; 257; 279; 303-306; 309-311; 311-313; 314; 389; 395; 397; 410-413; 431.
   
10. 
    Солтанбайұлы З. Мәшһүр / З. Солтанбайұлы. – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ, 2001. – Б. 26; 30; 31; 44.
    
11. 
    Оңдасынов Н.Д. Арабша-қазақша түсіндірме сөздік / Н. Д. Оңдасынов. – Алматы: Мектеп, 1984. – Б. 37; 66; 145; 174; 189; 218-219.
    
12. 
    Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ, 2005. – Т. 5. – Б. 12; 193; 215-264; 216; 306-335.
    
13. 
    Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1966. – Б. 35-36; 87-88; 170; 188-190; .
    
14. 
    Севортян Э.В., Левитская Л.С. Этимологический словарь тюркских языков / Э.В. Севортян, Л.С. Левитская. – М. : Наука, – Б. 224-226.
    
15. 
    Проблемы этимологии тюркских языков / редакционная коллегия. Г.А. Абдурахманов, А.А. Ахундов, Т.Д. Джанузаков, Е.З. Кажибеков, А.Т. Кайдаров (ответственный редактор), М.М. Копыленко, Ш.Ш. Сарыбаев, К.Ш. Хусаинов. – Алма-Ата: Гылым, 1990. – Б. 150-151; 221-222; 224.
    
16. 
    Будагов Л.З. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий / Л.З. Будагов. – СПб. ; 1871. –Т.2. – Б. 112; 131; 254.
    
17. 
    Нұрмағамбетов Ә. Сөз сырына саяхат / Ә. Нұрмағамбетов. – Алматы: Жалын, 1990. – Б.23-24; 24.
    
18. 
    Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречий / В.В. Радлов. – СПб. ; 1893. – Т. 2. – Ч. 2. – Б. 998; 1103; 1749.
    
19. 
    Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы; 1961. – Т.2. – Б. 33; 174; 184; 253; 422.
    
20. 
    Рүстемов Л.З. Казахско-русский толковый словарь арабско-иранских заимствованных слов / Л.З. Рүстемов. – Алма-Ата: Мектеп, 1989. -– Б. 21; 31-32; 52-53; 118; 121; 134; 156; 218; 248; 254; 285; 306.
    
21. 
    Абай тілі сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1968. – Б. 372; 530.
    
22. 
    Радлов В. Опыт словаря тюркских наречий / В. Радлов. – СПб. ; 1911. – Т. 4. – Ч. 1. – Б. 235.
    
23. 
    Көпеев М. Ж. Екі томдық. – Т. 2. – Алматы: Ғылым, 1992. – Б. 28; 142; 203.
    
24. 
    Будагов Л.З. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий / Л.З. Будагов. – СПб. : 1869. – Т. 1. – Б. 33; 215; 390; 538; 607; 704.
    
25. 
    Махмұт Қашқари. Түбі бір түркі тілі / Қашқари Махмұт. – Алматы: Ана тілі, 1993. – Б. 185.
    
26. 
    Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречий / В.В. Радлов. – СПб. ; 1905. – Т.3. – Ч. 1. – Б. 240. – Т.3. Ч.2. – Б. 1556.
    
27. 
    Наурыз: Жаңғырған салт-дәстүрлер / Құр. М. Қазыбеков – Алматы: Қазақстан, 1991. – Б. 64.
    
28. 
    Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ, 2003. – Т. 3. – Б. 3-15; 28; 82; 94; 243; 243-263; 246; 250; 256; 257; 258; 368.
    
29. 
    Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ, 2003. – Т. 2. – Б. 4; 12; 34-36; 42; 46; 61-74; 66-67; 70; 73; 92-93; 101; 111-113;113-114; 114; 114-115; 115; 119; 121; 131; 133; 133-135; 135-144; 164-166; 167; 168; 181; 204; 214-220; 229-230; 242-244;244-246; 311; 315-318; 319-322; 329; 339; 340; 341-344; 344; 350; 357-359; 361; 361-362; 363; 366; 367.
    
30. 
    Көпейұлы М-Ж. Қазақ шежіресі / М-Ж. Көпейұлы. – Алматы: Жалын, 1993. – Б. 9; 10; 10-11; 12; 44-45; 49; 52-53; 55-56; 56-57; 63-65; 71.
    
31. 
    Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. – Павлодар: «ЭКО» ЖШС, 2006. – Т. 9. – Б. 6; 7-8; 13; 16-18; 46-50; 71-74; 75; 107-109; 133-134; 135-136; 137-139; 167-184; 169-172; 184-214; 224; 225; 226; 240; 241-242; 257-258; 259-261; 260-261; 261-262; 262-263; 264-267; 267-274; 270-274; 278; 280-286; 287-288; 288; 288-289; 267; 332; 338; 349; 352; 354; 360; 361.
    
32. 
    Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. – Павлодар: «ЭКО» ЖШС, 2007. – Т. 10. – Б. 7; 9-12; 14; 18-19; 33-34; 36; 39; 40; 45; 46-49; 59; 61; 64; 64-65; 67; 70; 71-73; 97; 106; 110; 114; 115; 116; 118; 124; 128-129; 143-145; 158; 160; 165-168; 177; 191; 192; 194-195; 197; 213; 214-215; 215-220; 226; 230; 236; 241-242; 257-259; 259; 260; 294; 295; 297-298; 299; 300; 302; 305; 309; 313-314; 328; 330; 338-339; 342; 347; 350; 352; 360; 361; 362; 368-370; 371; 381; 390; 394; 397-436.
    
33. 
    Оңдасынов Н.Д. Арабша-қазақша түсіндірме сөздік. / Н. Д. Оңдасынов. – Алматы: Мектеп, 1984. – Т. 1. – Б. 94; 95-96.
    
34. 
    Мәшһүр- Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. – Павлодар: «ЭКО» ЖШС, 2006. – Т. 8 – Б. 3-49; 3-85; 4; 5; 9; 10; 11; 30; 30-31; 34; 59-60; 60; 65-74; 68; 69; 73; 74; 74-84; 75; 76;77; 78; 79; 80; 81; 82; 83; 84; 84-87; 87-89; 92; 97-98; 105; 113; 163-165; 164-165; 165; 168; 184-186; 186-195; 190-195; 201-203; 204; 220; 250-263; 251-257; 258-263; 275; 293; 298-299; 418; 419; 419-420; 426; 434; 448.
    
35. 
    Әділбаев А. Саңлақ Сахабалар / А. Әділбаев. – Алматы, 2004. – Б. 205.
    
36. 
    Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. – Павлодар: «ЭКО» ЖШС, 2006. – Т. 7. – Б. 3; 13, 14; 18, 23; 44; 50; 219; 233-254; 288; 304-305; 308-309; 382.
    
37. 
    Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. – Павлодар: «ЭКО» ЖШС, 2005. – Т. 6. – Б. 9-11; 26-47; 94; 96-97; 137; 155; 158; 183; 190; 200; 205; 207; 210; 215-216; 255-258; 258-261; 258-266; 288-296; 357; 364; 369.
    
38. 
    Арманбаев Ж., Ерманов А., Жәнісов Ә. Ақкөл-Жайылма – хандар мекені / Ж. Арманбаев, А. Ерманов, Ә. Жәнісов // Сарыарқа самалы. – 2004. – № 124 (13717); Түгелбаев Ә. Ақкөлді әулиелі атандырған / Әбілқақ Түгелбаев. // Сарыарқа самалы. – 2006. – № 98 (13991).
    
39. 
    Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы. Таңдамалы. – Павлодар: «ЭКО» ЖШС, 2006. – Т. 4. – Б. 104; 106; 120-123; 123; 196; 372; 443.
    
40. 
    Тұрышев А.Қ. Мәшһүр-Жүсіп шығармаларының этномәдени лексикасы / А.Қ. Тұрышев. Монография. – Павлодар, 2004. – Б. 423-425.
    
41. 
    Лүтфи Шентүрк. Исламда сенімнің негіздері / Шентүрк Лүтфи. – Анкара; 2000. – Б. 66.
    
42. 
    Али Хикмет Берки, Осман Кескіоғлұ. Соңғы пайғамбар хазірет Мұхаммедтің өмірбаяны / Ауд. Сәуле Дағайқызы. – Анкара; 1997. – Б. 25-27.
    
43. 
    Мәшһүр-Жүсіп Көпеев. Таңдамалы (Екі томдық шығармалар жинағы) / – Мәшһүр-Жүсіп Көпеев. – Алматы; 1990. – Б. 30-31; 38; 115; 118-119; 123.
    
44. 
    Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті / М. Ғабдуллин. – Алматы: Мектеп, 1974. – Б. 40-41.
    
45. 
    Абылай хан. – Алматы: Айқап, 1992. – Б. 24-26.
    
46. 
    Сейітжанов З. Көпейұлы М.Ж. Абылай ханның Балтакерей Тұрсынбайды сынауы / З. Сейітжанов // ҚазССР ҒА Хабарлары (Тіл, әдебиет сериясы). – 1985. – № 1. – Б. 66-67.
    
47. 
    Уәлиханов Ш. Таңдамалылары / Ш. Уәлиханов. – Алматы: Жазушы, 1985. – Б. 158; 202.
    
48. 
    Досмұхаметұлы Х. Аламан / Х. Досмұхаметұлы. – Алматы: Ана тілі, 1991.
    
49. 
    Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті / М. Ғабдуллин. –Алматы: Мектеп, 1974. – Б. 21; 38-75.
    
50. 
    Оралбаева Н. Қазақ тілі / Н. Оралбаева, Ғ. Мадина, А. Әбілқаев. – Алматы: Қазақ университеті, 1993. – Б. 91-93.
    
51. 
    Әбдуали Қ. Халық даналығы / Қ. Әбдуали. – Алматы: Толғанай, 2004.
    
52. 
    Қазақ ССР қысқаша энциклопедия. – Алматы: 1989. – Т. 4. – Б. 590.
    
53. 
    Мәшһүр-Жүсіп Көпеев. Ел аузынан жинаған әдебиет үлгілері / Мәшһүр-Жүсіп Көпеев. – Алматы: Ғылым, 1992. – Б. 62-63; 73-75; 122-123; 131-134; 132-133.
    
54. 
    Қазақ ССР тарихы. Қазақ мемлекеттік баспасы. – Алматы; 1957. – Б. 407-424; 408-412.
    
55. 
    Панова Вера. Мұхаммед пайғамбардың өмірі. Тарихи толғау / Вера Панова, Юрий Бахтин. – Алматы: Жазушы, 1994. – Б. 30-33.
    
56. 
    Жүсіпова Г. Қ. Мәшһүр-Жүсіп қиссаларындағы Мұхаммед бейнесі / Г. Қ. Жүсіпова. – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ, 2000. – Б. 34-35.
    
57. 
    Қазақ совет энциклопедиясы. – Алматы; 1973. – Б. 532.
    
58. 
    Қазақтың ұлттық энциклопедиясы. – Алматы; 1999. – Б. 474-475.
    
59. 
    Поспелов Е.М. Школьный топонимический словарь. А-Я / Е.М. Поспелов. – М. : Просвещение, 1988. – Б. 41.
    
60. 
    Даль В. Толковый словарь живого, велико-русского языка / В. Даль. – М. : 1978. – Т. 1. – Б. 146.
    
61. 
    Фасмер М. Этимологический словарь русского языка / М. Фасмер. – М. : Прогресс, 1986. – Т. 1. – Б. 255.
    
62. 
    Құрбанғали Халид. Тауарих хамса / Халид Құрбанғали. – Алматы: Қазақстан, 1992. – Б. 95-114; 208; 240.
    
63. 
    Қалмұқан Исабаев. Боштай Тұрсынбайұлы / Исабаев Қалмұқан // Сарыарқа самалы. – 2002. – № 87.
    
64. 
    Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка / С. Аманжолов. – Алма-Ата; 1959. – Б. 382.
    
65. 
    Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдеибеті. Екінші кітап / Н. Келімбетов. – Алматы: Ана тілі, 1991.
    
66. 
    Жүсіпов. Н. Қ. Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының фольклоршылық еңбегі : фил. ғыл. кан. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған дисс. автореф. : 10.01.09. : 23.06.1998 қорғалды : 23.06.1998 бекітілді: / Жүсіпов Нартай Қуандықұлы. – Астана; 1998. – Б. 9.
    
67. 
    Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді / Р. Сыздықова. – Алматы: Мектеп, 1980. – Б. 34-35.
    
68. 
    Ќазаќстан. ¦лттыќ энциклопедия / Бас. ред. Б. Аяѓан. – Алматы: «Ќазаќ энциклопедиясыныњ» Бас редакциясы, 2004. – Т. 6. – Б. 108; 446.
    
69. 
    Ќазаќстан. ¦лттыќ энциклопедия / Бас ред. Є. Нысанбаев. – Алматы: «Ќазаќ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998. – Б. 246; 423.
    
70. 
    Ќазаќстан. ¦лттыќ энциклопедия / Бас ред. Б. Аяѓан. – Алматы: «Ќазаќ энциклопедиясыныњ» Бас редакциясы, 2005. – Б. 564
    
71. 
    Мәшћүр-Жүсіп Ќуандыќ. Мәшћүр-Жүсіптен базарлыќ / Ќуандыќ Мәшћүр-Жүсіп // Сарыарќа самалы. – 2004. – № 124 (13717). – Б. 6.
    

1 Материалды мәдениет лексикасы…………………………............…5

2 Теонимиялық және мифтік лексика...................................................31

3 Рухани мәдениет лексикасы................................................................90

Қорытынды.........................................................................................209

Әдебиеттер..........................................................................................212