Оқулық Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі бекіткен
жүктеу/скачать 5,72 Mb.
|
Uchebnik Gigiena-kaz yaz (копия)
| Д дәрумені (кальциферолдар). Д дәруменінің негізгі өкілдері адам терісіне ультракүлгін сәулелері әсер еткенде 7-дегидрохолестериннен түзілетін эргокальциферол (Д2 дәр.) мен холекальциферол (Д3 дәр.). Д дәрумені прогормон болып табылады. Одан ағзада гормондық қасиеті бар әр түрлі белсенді метаболиттер түзіледі: 1,25-диоксихолекальциферол және 24,25- диоксихолекальциферол. Д дәруменінің атқаратын қызметі, нақ осы қосылыстармен байланысты: ішекте сорылу, бүйрек түтікшелеріндегі кері орылуы және сүйек тінінен шығарылуы үрдісі кезінде жасушалық кедергілер арқылы, Са++ иондары мен бейорганикалық фосфаттың тасымалдануы жүреді.
Д дәруменінің жетіспеушілігі, көбінесе күн сәулесінің жеткіліксіздігінен, рационда Са++ иондарын байланыстыратын хелаты бар дәнді дақылдары басым, дәрумендері аз болуынан және сүтті аз қолдану себебінен дамиды. Рахиттің Д дәруменіне – тәуелді тұқым қуалайтын түрлері де кездеседі. Д дәрумен тапшылығы кезінде, балаларда рахит, үлкен адамдарда остеомаляция дамиды. Олардың патогенезі бір, ал клиникасы мен морфологиялық белгілері әр түрлі, ол өсіп келе жатқан және қалыптасқан сүйек тіндерінің арасындағы айырмашылығына байланысты. Рахит, жас баланың қатпаған еңбегінің қатаюы мен тіс шығуының кешігуімен, сүйек деформациясы және жұмсаруымен, аяқ сүйектері мен омыртқаның қисаюымен сипатталады. Бұл өзгерістердің барлығы, өсіп келе жатқан сүйектердің кальцийленуінің бұзылуымен және эпифиз шеміршектердің гипертрофиясымен байланысты. Д дәруменінің үлкен мөлшері де улы әсер етеді, Д гипердәрумендікке әкеп соғады. Кальциферолға сезімталдығы өте жоғары балаларда, улану құбылысы тәулігіне 25-50 мкг қолданғанда дамуы мүмкін. Д дәруменін қолданудың барлық жағдайында да, кальцийдің қандағы мөлшерін анықтау керек, өйткені оның деңгейі дәруменді артық мөлшерде қолданғанда өседі. Д дәруменін көп қолдану, гиперкальциемияға, Са-дың тәжі тамырларында, жұмсақ тіндерде, артерияның ішкі қабатында, сүйек тіндерінде жиналуына, бас сүйегі мен қаңқаның ерте қатаюына, кардиосклерозға, гипертонияға, бүйректің солуына әкеп соғады. Гипердәрумендіктің бастапқы симптомдары – тітіркенгіштік, әлсіздік, ұйқының бұзылуы, тәбеттің бұзылуы, терлегіштік, кейде белсенді рахиттің белгілері ретінде қате бағалануы мүмкін, сол себептен Д дәруменінің мөлшерін азайту орнына көбірек береді. Кальцификаттың түзілуімен, бүйрек патологиясының басталуымен уланудың салдары қайтымсыз болуы мүмкін. Д дәруменінің қажеттілігі (1 МЕ=0,025мкг эргокальциферол) емізулі жастағы және 1-3 жастағы балаларға тәулігіне -10 мкг, ал жасы ұлғайған балалар мен үлкен адамдарға – 2,5 мкг дейін (8.2.,8.3.- кестелер). Өсімдік өнімдерінде Д дәрумені жоқ. Жануар өнімдерінің ішінде, ең көбі балық майында 125 мкг%, треска бауырында – 100 мкг%, атлантикалық шабақтарда – 30 мкг%, жұмыртқада – 4,7 мкг%, сары майда – 1,3-1,5 мкг%, сиыр бауырында – 2,5 мкг%, сүтте – 0,05 мкг%. Е дәрумені (токоферол). Бұл топқа ,- ,- ,- - токоферолдарды жатқызуға болады, олардың ішіндегі ең белсендісі --токоферол. Бұл қосылыстардың негізгі қызметі - антиоксиданттылық. Биологиялық мембраналардың қанықпаған липидтерін, липидтердің бос радикалды асқын тотығуы үрдістерінен қорғап, жасуша мембраналарының бүтіндігін сақтап тұрады. Токоферол ақуыздың, креатин мен креатининнің алмасуына қатысып, кейбір пептидазалардың белсенділігін тежеп, ақуыз бұзылуының алдын алады. Бұл дәрумендердің жыныс бездері мен бұлшық ет тіндерінің дамуы мен қызметіне үлкен әсері бар. Е дәруменінің жетіспеушілігі кезінде, гемолиз, креатинурия, бұлшық еттерде цериодтың шоғырлануы байқалады және оның дистрофиясы дамиды. Е дәруменінің ұзақ уақыт жетіспеуі, сперматогенездің және ұрық түтікшелерінің дегенеративті өзгеруіне әкеп соғады. Токоферолдар тағамдық азықтардың құрамында көп кездесетіндіктен, оның біріншілік гипо-, аздәрумендігі өте сирек кездеседі. Ол емізулі жастағы балаларды қанықпаған майлары көп қоспалармен тамақтандырған кезде және ақуыз - энергия жеткіліксіздігі кезінде кездеседі. Екіншілік жетіспеушілік мальабсорбция синдромы кезінде дамуы мүмкін. Е дәруменінің қажеттілігі, емізулі жаста -3-4 мг токоферол эквивалентін (т.э) құрайды, 14-17 жаста-12-15 мг т.э., сонымен қоса жыныстық жетілу кезінде ер балаларға (15мг) қажеттілігі қыздарға (12 мг) қарағанда, жоғары (3- кесте). Ер адамдарға – 10, әйелдер үшін – 8 мг/тәулік. Токоферолдар жануар текті өнімдерде де, өсімдік өнімдерінде де кездеседі. Әсіресе, онымен өсімдік майлары бай: соя майында – 114 мг%, мақта майында – 99 мг%, күнбағыс майында – 67 мг%. Нанда – 2-4 мг%, жармаларда – 2-9 мг%, кейбір көкөніс, жемістерде Е дәрумені азырақ кездеседі - 0,1-0,2 мг%. Жануар өнімдерінде ол сары майда - 1,5-2,5 мг%, жұмыртқада – 1-3 мг%, етте – 0,7-2 мг% кездеседі. К тобының дәрумендері (филлохинондар). Препротромбиннің және басқа да ақуыздардың молекуласындағы глютамин қышқылының қалдықтарын карбоксильдеу реакциясын жүзеге асыратын ферменттер жүйесінің простетикалық тобының құрамына кіреді, бұл оған кальцийді байланыстыратын қасиет береді. Сонымен, бауырда қан ұю факторларының: ІІ (протромбиннің), VІІ (проконвертиннің), ІХ (Кристмас факторының), Х (Прауэр-Стюарт факторының) пайда болуы К дәруменіне байланысты. Әдетте, К дәруменін ағзадағы ішек микрофлоралары синтездейді. Жаңа туылған балаларда алғашқы 5 күнде біріншілік К – адәрумендігі дамуы мүмкін, себебі, ішекте оны түзетін микрофлора әлі толығымен қалыптаспаған. Өсімдік майларын көп мөлшерде қабылдаған кезде, өт жолдарының механикалық бітелуінен он екі елі ішекке өт түсуі тоқтауының салдарынан, К-дәрумені жеткіліксіз сіңуі себебінен, екіншілік К-адәрумендігі жиі кезедседі. Сондай-ақ, антибиотиктерді ауыз арқылы қабылдаған кезде де, ішек микрофлораларының К- дәруменін эндогенді синтездеуі тежелуі мүмкін. К дәруменінің жетіспеушілігі, қан ұюының нашарлауымен, қан ағуымен және гипопротромбинемиямен байқалады. К дәруменінің қажеттілік нормасы (1991 ж.) “Тамақтану нормаларында” нормаланбаған. АҚШ-та мынадай мөлшерлермен шектелген: 6 айға дейін - 5 мкг тәулігіне, 6-12 айға дейін - 10 мкг, 1-3 жаста - 15 мкг, 4-6 жаста - 20, 7-10 жаста - 30, 11-14 жаста - 45, 15-18 жаста - 65 мкг (ер адамдарға - 70-80 мкг, әйелдерге - 65 мкг). К дәрумені өсімдік, жануар тағамдарында кездеседі: шпинатта – 4,5 мг%, томатта – 0,4 мг%, картопта – 0,08 мг%, түсті орамжапрақта - 0,06 мг%, жұмыртқада - 0,02 мг%, етте – 0,15 мг%. жүктеу/скачать 5,72 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|