Xx ғ. б. қазақ әдебиетіндегі әдеби бағыттардың ерекшелігін саралаңыз
ХХ ғасырдағы қазақ басылымдарының дамуына талдау жасаңыз
жүктеу/скачать 400,45 Kb.
|
соңғысы ХХ ғасыр нақты номерленген.
| ХХ ғасырдағы қазақ басылымдарының дамуына талдау жасаңыз.
Қазақ зиялылары ағартушылық пен білім беруді қарқынды қолдады. Зиялы қауым өкілдері саяси сауаттылықты қамтамасыз ету, халықтың тарихи санасын тәрбиелеу үшін баспасөздің қажет екенін түсінді. ХХ ғасырдың басы қазақ мерзімді баспасөзінің даму кезеңі болып саналады. Бұл кезеңде жарық көрген газеттердің негізгі тақырыптары патшаның көшіп-қону саясаты, қазақ ауылындағы қайшылықтың өршуі, үкіметке бағынбауға шақыру болды. Міржақып Дулатұлының қазақ жұртшылығына арналған мақаласының символдық мәні бар. Олардың құқықтары үшін және патшаның отаршылдық зорлау саясатына қарсы күреске шақырды. Патша шенеуніктерінің теріс қылықтары, халықтың ауыр халі туралы қазақ еңбекшілері атынан жарияланған ашық хаттың маңызы зор болды. Өйткені 1-ші және 2-ші Мемлекеттік Думаның жұмысы туралы материалдар, қазақ депутаттарының сөйлеген сөздері қазақ халқының саяси мәдениетінің дамуына зор үлес қосты. Отарлардың саяси бірігуінің алғашқы белгілері «Мұсылман қозғалысы» сияқты отаршылдыққа қарсы шыққан газет-журналдардың басты тақырыбына айналды. Қазақстандағы алғашқы кәсіподақ органы саналатын «Еңбек өмірі» журналында үкіметке қарсы басылымдар жарияланды.Куйбышевтың басшылығымен 1907 жылы тұңғыш қоғамдық баспасөз «Дала газеті» шықты. Қазақтың демократиялық баспасөзі азаттық қозғалыстың өркендеу жылдарында дүниеге келді. «Айқап» журналы (1911-1915) – прогрессивті зиялы қауым баспасөзі болды. Бұл басылым демократиялық және ағартушылық сипатта болды. Газет Қазақстанның әлеуметтік, экономикалық және мәдени өмірінің өзекті мәселелерін айқындайды. Қазақ журналистикасының тарихының шарықтау шегі қазақ зиялыларының алдыңғы қатарлы саяси орталығына айналған «Қазақ» газетінің (1913-1918) шығуы болды. Бұл газет қазақ халқының пікірін білдірумен қатар, жай ғана саяси майдан ретінде бағаланды. 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс кезінде бірлік пен ынтымақты насихаттады. Бұл газет алдыңғы қатарлы қазақ зиялыларының саяси қызметін ұйымдастырушы болды. Сол саяси белсенділіктің нәтижесінде онда тәуелсіздік үшін күрестің тактикасы мен стратегиясы жасалды. Кейбір зерттеушілер қолындағы материалдарды тек өздерінің нақты тақырыбы туралы айту үшін пайдаланды. Осы ұстанымды пайдалана отырып, олар екі адамның талқылауында өздерін ақтап алуға тырысады. Ал шындық қашанда ортасында болатыны белгілі. Мәселен, «Егемен Қазақстан», «Ұшқын» «Еңбек туы», «Еңбекшіл қазақ» газеттерінің шығу тегі, «кеңестік баспасөз» деген жалпы ұғымды зерттеушілер назарынан тыс қалдырды. Алаш баспасөзімен қатар кеңестік баспасөзді тергей отырып, елі мен жері үшін күрескен, ұлттық мәселелерді батыл көтерген қаламгерлердің басылымдарына да куә болдық. Қазақстанда Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында Алаш қайраткерлерін идеология мен баспасөз саласына жұмылдырмасқа амал жоқ еді. Біріншіден, басқа білімді, көзі ашық азаматтар жоқ. Екіншіден, патша заманынан бері ел тәуелсіздігі үшін жүйелі түрде күресіп келгендер ұлт көсемі саналды. Ал, Алаш қайраткерлерінің мұраты – Кеңес үкіметінің зор мүмкіндігін пайдалана отырып, халыққа адал қызмет ету еді. Сол кезеңдегі басылымдар «1920 жылдардағы кеңестік журналистика» томына енді. «Жиырмасыншы жылдар публицистикасы» көптомдығының бірінші томына «Еңбекшіл қазақ» газетінің 1923-1924 жылдардағы басылымдары енген. Бұл кезең қазақ тілін дамыту жөнінде мемлекеттік деңгейде бірнеше қаулылар қабылданған, сонымен қатар қазақ тілінде іс жүргізу еді. 1923-1924 жылдардағы баспасөз беттерінде көтерілген негізгі мәселелер – оқу-ағарту, мемлекеттік мекемелерде қазақ тілінің қолданыс аясын арттыру, баспасөзді нығайту, әліпбиді латын әліпбиіне көшіру, жаңа экономикалық саясат, экономиканы реформалау және т.б. Түркістан Республикасындағы қазақ жерлерін Қазақстанға қосу мәселесі де күн тәртібіне қойылды. Билік қазақтар қоныстанған «Ташкент» қаласын астана етуді де ұсынған болатын. Оның себептерін түсіндіріп, дәлелдеуде көп жұмыс атқарып, халыққа қатысты нақты статистикаға жүгінді. Осының арқасында Қазақстанның оңтүстік облыстары Қазақстанға қосылып, олардың аумағы мен халқы бірнеше есеге ұлғайды. Бірақ олар қазақтың ежелгі мекені саналатын Ташкентті астана ете алмады. Бір айта кетерлігі, «Еңбекшіл қазақ» газеті қазақ тілінің жай-күйін әр нөмірінде үздіксіз жазып отырды. Бұл сол жылдардағы газеттің бас редакторы, патриот Сәкен Сейфуллиннің үлкен бастамасы еді. «Еңбекшіл қазақтың» 180-ші санында Сәкеннің мекемелерде қазақ тілін оқыту туралы ашық хаты жарияланды. «Қазақ тілін оқыту керек. Бұл жолында көптеген кедергілер бар», - деп, сол кедергілерді де тілге тиек етті. Көлденеңнен ақша тартатындарды немесе мамандарды қазақша жүргізетін іс-қағаздарының жоқтығын сынай отырып, олардың барлық уәжі тек сылтау екенін дәлелдейді. Кейіннен кеңселерге қазақ мамандарын алып, қазақ тілінде іс жүргізудің орнына бір-екі аудармашы ғана алған жағдайлар болды. Бұл мәселе газетте де сынға алынды. Сондықтан жүз жыл өтсе де тіл мәселесі өзекті болып отыр. Тілмен бірге ұлт рухы да жоғалды. Өткені белгісіз болғандықтан, әркімнің өзіне еліктейтін ұрпағы болады. «Еңбекшіл қазақ» газеті Қазақстаннан тыс Қазақстан мен Ауғанстанға, атап айтқанда, Өзбекстан мен Қытайға босып кеткен қазақтар туралы жазды. Өзге ұлттың езгісін көрген кейбір қазақтар ұлтын жасыру үшін соншалықты алысқа барды. 1923-1924 жылдары «Еңбекшіл қазақ» газеті ұлт мүддесіне қатысты мәселелерді батыл көтерді. Қай бағытта өтсе де, оған Қазақстанның ұлтжанды азаматтары, мемлекет құруға атсалысқан белгілі қайраткерлер қатысты. Ел, жер, тіл мәселесіне келгенде олардың арасында ешқандай айырмашылық жоқ екенін көреміз. Ұлт зиялыларын бір-біріне қарсы қойып, жасанды түрде «Жау» жасау саясаты жасалды. Олардың түпкі мақсаты жалпы қазақ оқырмандарын жою екені бесенеден белгілі. Қорыта айтқанда, 1923-1924 жылдар елеулі де шешуші оқиғаларға толы болды. «Еңбекшіл қазақтың» сарғайған беттерінде сол кездегі қазақтың мұңы мен сыры, әсіресе, мұңы мен қуанышы, көңіл-күйі, ел ағалары мен зиялы қауымының өлшеусіз еңбектері бейнеленген. Шындығында, зерттелген мәселелердің әрқайсысы жеке ғылыми тақырып болуы керек еді. Бұл мәселелер Кеңес Одағының тарихынан белгілі болғанымен, жаңа тәуелсіз көзқарас тұрғысынан зерттеуді қажет етеді. жүктеу/скачать 400,45 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|