Зерттеу объектісі: Қазақтың ұлттық ойындары мен спорты
жүктеу/скачать 0,75 Mb.
|
1 2
Байланысты:ДИПЛОМ Айбек Рүстем (1)[1]
| Ойынның тәртібі ойнайтын балалар қатар-қатар тұрады. Ойын басқарушы қатар тұрғандардың әрқайсысын жоғарыда көрсетілгендей мал атымен атап шығады. Ен соңғы аталган бала «тентек теке» болады. Ойын кең жерде далада да ойналады. Егер далада ойналса шеңбер сызылып ойынға қатысушылар осы шеңберден шықпауы керек Ойынды жүргізуші «тентек текені» ортаға шығарып, көзін таңа бастағанда «Соқыр теке» былай дейді
Әй, қараңғыда көзім жоқ, Тиіп кетсем сөзім жоқ Маған жақын келіңдер, Бір бала ұстап беріңдер! Мұнан кейін «Соқыртекені» айнала қоршағандар, Соқыр, соқыр, соқырақ, Оң көзіңе топырақ Топырағын алайын, Тотияйын салайын, Ал ұстап көр батырым, Міне келе жатырмын, – деп өлеңді барлығы бірге қосылып айтады. Өлең айтылып болысымен «Соқыртеке» шеңбер ішіндегілерді ұстауға ұмтылады. Бірақ бұл кезде ойнаушылардың шеңберден шығып кетпеуі қатты қадағаланады. «Соқыртеке» ұстаған бала оның орнына тұрады. Ойын қайта басталады 8. Бестас, Қақпақыл, Тоғызтас Бестас ойыны қазақ халқының көне заманнан келе жатқан тәрбиелік мәні жоғары ұлттық ойыны болып табылады. Ойынның ел арасында Бестас, Қақпақыл, Тоғызтас т.б. аттары кездеседі.Тоғызтас ойыны тоғыз тасты қолдану арқылы ойналады. Ойын адамның ептілік, жылдамдық, байқампаздық, санау, реттеу, топтау қасиеттерін жақсы дамытумен қатар, көз жанарын жетілдіруге, сақтауға, сауықтыруға да көп пайдасы бар. Бестасты барлық жастағы адамдар ойнайды. Ойын адамның шаршағанын басып, сабырлыққа шақырады. Бестас ойынын сабақ үзілістері, жұмыс арасында да ойнаған тиімді. Бестас ойынын ұрпақтан-ұрпаққа беру, халқымыздың мәдениетін сақтаудың бір жолы болып табылады. Ойынға домалақтау келген бес тас таңдалып алынады. Ойынды екі-екіден немесе бірнеше адамдар топ құрып ойнауға болады. Түсіндірме сөздік: Қаршу – жоғарыдан лақтырылған тастарды қолдың алақанымен жоғарыдан төмен қуып ұстау. Қақпақыл тас – жоғары лақтырылатын тас. Жалату – саусақтың басымен жерді жалату. Қора – сол (оң) қолдың бас бармағымен сұқ саусағын жерге тірей қақпа жасап ұстау. Құдық – алақан саусақтарын қуыстап ұстау арқылы тастарды «құдыққа» жинау. Нәби – жерге шашылған төрт тастың бірін нәби (ата) деп белгілеу. Ойынның мазмұны. Ойнаушылар алдымен кім-кімнен кейін ойнайтындықтарын анықтайды. Ол үшін ойыншылар кезекпен бес тасты тобымен жоғары лақтырып, бір алақан сыртымен тосып алады да,алақан сыртында қалған тастарды қайта жоғары лақтырып, қаршып ұстайды. Қаршып ұстау дегеніміз – тасты қолды еңкейте жоғарыдан төмен қуып барып ұстау. Лақтырылған бес тасты қолдың сыртымен тосып алу және қаршып ұстау кезінде бірнеше тас жерге түсіп кетуі де мүмкін. Кім көп тас қаршып алса, сол бірінші ойнау кезегіне ие болады. Ойын кезегін алудың басқа да жолдары бар. Бірінші кезек алған ойыншы бестас ойынының шартын бұзып алғанға дейін ойнайды. Одан кейін екінші кезектегі,ол тоқтаған соң үшінші кезектегі ойыншы бастайды. Ойын осылай жалғаса береді. Тастарды жерден теріп алу кезінде басқа тастарды қозғалтуға болмайды және қақпақыл тасты жерге түсіріп алмау керек. Ойнаушылардың қай-қайсысы болмасын, ойынды өзінің бұрынғы тоқтаған жерінен ары қарай жалғастырады. Ойын барысы: Бірлік. Бес тасты жерге иіріп тастаған соң,біреуін қақпақыл тас етіп алып, қалған төрт тасты қақпақыл тасты жоғары лақтыра отырып бір-бірден теріп алады (бір қолмен). Екілік. Тастарды жерге иіріп тастап, жердегі төрт тасты екі-екіден бір қолмен жинап алады (иірген қолмен). Үштік. Үш тасты бірге, бір тасты жеке жинап алады (иірген қолмен). Төрттік. Мұнда алақандағы бес тастың ішінен қақпақыл тасты жоғары лақтырып, ол қайта түскенше төрт тасты жерге қойып үлгереді де, қақпақыл тасты тағы жоғары лақтырып,жердегі тастың төртеуін бірге жинап алады. Жалату. Ойында үш немесе бес жалақ болады. Қақпақыл тасты жоғары биіктікте лақтырып жіберіп,сұқ саусақпен жерді үш немесе бес рет жалатып үлгеру керек. Үш рет немесе бес рет жалату ойыншылардың өзара келісімі бойынша белгіленеді. Жинау. Қақпақыл тасты лақтыра отырып,қалған төрт тасты бір-бірлеп екінші қолдың үстіне жинайды. Тастар жиналған соң барлығын жоғары лақтырып алақанға ұстайды. Тастар жерге түсіп кетсе, ұсталған тастарға ұпай беріледі. Төрт бұрыш. Төрт тасты жерге қойып, яғни төрт бұрыш жасап қойып, содан соң қақпақыл тасты биіктете лақтырып, тастардың төртеуін де жинап қағып алу керек. Төрт бұрыштың үлкендігі ойыншылардың өзара келісулері бойынша белгіленеді. Арттан тастау. Ойынның бұл түрінде жерден бірінші тасты қағып алған соң, екінші тасты қағып қағып алу үстінде бірінші тасты қолдың артынан жерге тастау керек. Үшінші тасты қағып алу үстінде екінші тас тасталады. Бәрін тастап болған соң,жердегі тастарды бір ретте тұтас жинап қағып алу керек. Үндемес. Бестас ойынының бұл түрінің шарты бойынша қақпақыл тасты қағып алғанда, ол алақандағы басқа тасқа соғылмауы керек. Ойынның шаты бойынша үндеместі, ойнаған кезде ойыншының өзі де үндемей отыру керек. Ал басқа ойыншылар ойынның осындай жағдайын пайдаланып, үндеместі ойнап отырған ойыншыны сөйлетуге, күлдіруге тырысады. Ойыншы сөйлеп немесе күліп жіберсе, ойнауын тоқтатуға тиіс болады. Сарт-сұрт. Ойынның бұл түрінде әрбір тас бір-бірлеп қағып алынады. Бірақ қақпақыл тас пен жерден алынған тастың бір-біріне соғылғаны құлаққа естілуі керек. Қаршу. Ойыншы бес тасты жерге иіріп тастап, қақпақыл тасын қолына алады да, оны әрбір жоғары лақтырған сайын жерден бір тас алып, қақпақыл тасты қағып қаршып алып отырады. Нәби. Ойынның бұл түрінде бір қолдың бас бармағы мен сұқ саусағын жерге тірей қақпа жасап ұстайды. Содан соң оң немесе сол қолдың сыртынан бес тасты алдыға қарай иіріп тастап, қақпақыл тасты таңдап алады. Ойынға қатысып отырған басқа ойыншы жердегі төрт тастың бірін нәби (ата) деп белгілейді. Ойыншы белгіленген «нәби» тасты басқа тастардың барлығын қақпадан өткізіп болған соң ғана қақпадан өткізеді. Ойынның шарты бойынша басқа тастарды «нәби» тасқа тигізіп алмай өткізу керек. Балта шабу. Қолдың қырымен бөліп орындау. Жерге қырымен қойылған алақанды әр тасты өткізу кезінде жылдам көтеріп отыру қажет. Тас қолға тіреліп қалса ойын тоқтатылады. Өткізілген тастардың барлығын қайта бірге жинап алады. Тоқылдақ. Тастарды жерге ұрып орындау. Жерге шашылған тастарды ойыншы екі-екіден бөліп алып жоғары лақтырылған тасты ұстағанша жерге тоқ еткізіп ұрып үлгеруі қажет. Тарақтау. Тастарды әр саусақ арасынан өткізу. Соңынан барлығын бірге жинап алу керек. Құдыққа салу. Алақан саусақтарын қуыстап ұстау арқылы тастарды «құдыққа» жинайды. Соңынан барлық тастарды жерден жинап алады. Қақпаны ашып-жабу. Қақпақыл тастарды жоғары лақтыру кезінде тастарды жинаушы қолдың алақанымен жерді жауып отырады. Тасты қораға айдаған кезде қақпа ашылады да алақанмен тосып алады. Қораның үстінен алу. Жерге шашылған төрт тастың бірін есігі ашық «қораның» үстіне қойып, қалған тастарды қорадан өткізеді. Ең соңынан үстіге қойылған тасты қораға енгізеді. Соңынан барлық қора есігінен өткізілген тастарды жинап алады. Тастарды енгізу кезінде қора үстіндегі тас жерге түсіп кетсе ойын тоқтатылады. Жабық қораға енгізу. Барлық тастар алақан арты жабық қора есігінен енгізіледі. Соңынан барлық тасты жинап алу керек. Қуалау. Ашық қораға тастарды алдынан енгізгеннен соң, барлық тастарды қайта қораның алдыңғы есігінен айналдырып енгізу қажет. Кедергі. Кедергіден жоғары асырып жинау. Қырынан қойылған алақан үстінен барлық тастарды бір-бірлеп асырып жинайды. Соңынан барлық тастарды біріктіріп жинап алады. Бұрау. Жоғары лақтырылған тасты екінші қолды бұрап алақанмен ұстау. Барлық тастар бір-бірлеп ұсталады. Алақан қаршу. Бес тасты түгел жоғары лақтыры түгел алақанмен ұстау. Алақан сырты арқылы қаршу. Бес тасты жоғары лақтырып, екі алақанның сыртын қатар қою арқылы ұстау. Алақан сыртындағы тастарды қайтадан жоғары лақтыру арқылы алақанмен қайта ұстау. Бір қолдың алақаны сырты арқылы қаршу. Жоғары лақтырылған барлық тастарды бір алақанның сыртымен ұстау керек. Ұсталған тастарды қайта жоғары лақтыру арқылы қолдың алақанымен қаршып ұстау қажет. Қаршып ұсталған тастар санына байланысты ұпай беріледі. Ескерту. Барлық қаршып ұстау түрлерінде әр қаршып алынған тастан 10 ұпай жинайды. Бес тасты түгел ұстаса 50 ұпай жинайды. Жеңімпазды анықтау. Бестас ойыны жеңімпазын анықтау әр ойыншының ойын кезеңінен өту саны бойынша барлық ойынға жіберген уақытын қосу және жинақталған қаршу ұпайларын қосу арқылы анықталады. 9. Құмарлық Бұл ойынды асығы мол бозбалалар ойнайды. Таза алаңдарда, үлкен бөлмелерде ойнауға болады. Ойнаушылардың санына шек қойылмайды. Ойынның мақсаты – асық ұту. Ойнаушылар арасы 20 қадам екі көн сызады да, дәл ортасындағы сызыққа әрбір ойыншы өздерінің асықтарын тігеді. Тігілген асықтардың ортасына бір асықты мұртынан оңқа тұрғызады. Ойнаушылар бірінің артына бірі, әркімнің өз кезектері бойынша қатарға тұрып, қолдарындағы сақалармен оңқаны ата бастайды. Егер кімде-кім оңқаға тигізсе, онда көндегі асықты түгел алады. Ал оңқаға тимей жанындағы асықтарға тисе, онда сол атқан асығын ғана алады. Асық таусылған сайын, көнге асық қайтадан тігіліп отырады. 10.Асықты тігіп ойнау Асық ойнаушылар тегіс жерді таңдап алады да, оны тазартып, ортадан төрт бұрышты сызық сызады. Сол төрт бұрышты ортасынан тең етіп екіге бөледі. Әр жағының қашықтығы бір, біржарым метрге дейін болады. Мұны «көн» деп атайды. Ойнаушылардың өзара келісімі бойынша көннен 4-5 м не одан да алыс мөлшерде асық ататын орын белгіленеді. Оны сызықпен белгілейді. Ойыншылар осы жерден тұрып, көндегі асықты дәлдеп ататын болады. Ойынды кім бірінші болып бастайтынын сақа иіру арқылы анықтайды. Сақасы алшы түскен ойыншы бірінші болып ату кезегін алады. Ойыншы асыққа дәл тигізіп, оны «көн» сызығынан шығарса, оны алады да, сақасы түскен жерден қайта атады. Сөйтіп көннен шығарғандарын ала береді. Егер оның сақасы көндегі асыққа тимей кетсе, асықты келесі ойыншы атады. Ал тігілген асықтарды бұзып, бірақ көннен шығара алмаса, қалған ойыншылар асықтарды сол жатқан қалыбында атып, көннен шығарып алуға тиіс. Ойын көндегі асықтар бойынша біткенше ойнала береді. Көндегі асық біткен соң, ойынға қатынасушылар бір-бірден көнге қайта асық тігіп, ойын қайта басталып, жалғаса береді. 11. Хан талапай (1 түрі) Екі немесе үш, төрт бала таза, жарық жерге орталарынан орын қалдырып, қарама-қарсы отырысады. Ойын бастаушы бала бір уыс асықты ортаға шашып жібереді. Екінші бала шашылған асықтың арасынан топтасып түскен, ойын шартына қиындау жерден «хан» асықты сайлайды. Ойынды бастаған бірінші «ханнан» басқа асықтардың алшы түскенін алшыға, тәйкесін басқа тәйкеге, бүгесін бүгеге, шігесін шігеге арақашықтығының жақындығына қарай ыршытып, біріне-бірін тигізеді. Тигізе алса, тиген бір асықты өзіне алады. Алған асықтарын әр бала ойынның ақырына дейін, яғни сайланған «хан» жалғыз қалғанға дейін сақтайды. Осы ретпен кім көп асық жинаса, жеңіс сонікі болады. Ыршытқан асығын көздеген асығына тигізе алмаса, немесе басқа түрдегі көрші асыққа соқтықтырып алса, ол бала жеңіліп, өзге бала ойынды әр қарай жалғастырады. Ал ыршытқан асықтары байқаусызда «ханға» тиіп кетсе, онда ойынға қатысушы балалар тұс-тұстан лап қойып, асықты талапайлап алады. Кім көп асық олжаласа сол жеңеді. Хан талапай (2 түрі) Асық ойынының бір түрі. Асықтың да «ханы» болады. Ол – әрі оңқай, әрі қошқар сияқты үлкен қойдың асығы болады. «Ханды» балалар қынаға бояйды. Ойынға қатысатын балалар сан мөлшерін бірдей ғып асық шығарады. Ұтыстың тәртібі: әуелі ойынға қатысатын балалар «ханды» жағалай иіріп шығады да, кім алшы түсірсе, ойынды сол бастайды. Ойын бастаған бала, балалардың ойынға салатын асықтарын жерге шашып жібереді. Тәртіп: бүкті бүкпен ғана, шікті шікпен ғана, алшыны алшымен ғана, тәйкіні тәйкімен ғана, шомпыны шомпымен ғана ату және бір ғана үсік саусағымен ату. Бала ең алдымен «ханды» атып алады. Асықты алғаш шашқанда, «хан» алшы түссе, «хан талапай» болады, онысы – шашылған асықты үлгергенше талап алу. Бұл «талапай» да, әр бала өз қолына «ханды» түсіруге тырысады. «Хан талапай» (3 түрі) Ойынға 2-10 адамға дейін қатысады. Асықтың көп болғаны жақсы. Көп асықтың ішінен біреуін қызыл түске бояйды. Сол асық “Хан” деп аталады. Ойынды бастайтын бала асықтың бәрін қос уысына жинап алып, отырған балалардың алдына шашып жібереді. Балалар ханның қалай түскенін бақылап отырады. Егер хан бүк, шік, не тәйке түссе, ойын бастаушы бала ханның түсуіне қарай жақын жатқан асықтарды бас бармақтың көмегі арқылы сұқ саусағымен итере ыршытып, бір-біріне дәл тигізуі қажет. Тигізген асықтарды ол өзіне алады. Асықтарды атқан кезде есепке, дәлдікке, мергендікке жүгінуге тура келеді. Ойын бастаушы баланың қолы басқа асықтарға тисе, сондай-ақ атқан асығы басқа асыққа барып тисе, ойынды келесі бала жүргізеді. Ал «Хан» алшы түссе, балалар жарыса “Хан талапай” деп дауыстап, ханды өз қолына түсіруге тырысады. Хан кімнің қолына түссе, сол бала жеңіске жеткен болып есептеледі. Онда ойынды сол бала қайта бастайды. 12. Төрт асық Ойынға түрлі-түсті бояумен боялған төрт асық алынады. Ойын кезегі асық иіру арқылы болады. Асықтың төрт қырының аттары: алшы – жылқы, тәйке – түйе, бүк – қой, шік – ешкі деп атайды. Егер ойыншы асықтарды иіріп тастағанда төртеуі де алшы түссе, ойыншы 4 ұпай алады, тәйкесі – үш, бүгі – екі, шігі – бір ұпайды көрсетеді. Ойыншы төрт асықты бір уысына алады да, қолымен ішке қарай айналдыра иіріп еденге шаша тастайды. Ұтылған адам ұпай төлейді, яғни асық береді немесе ән айтып, өнер көрсетеді. 13. Алшы Асықтың алшы жағынан жиі түсетін салмақтысы сақа болады. Ойын басталар алдында әрбір ойыншы сақасын иіреді. Кейде барлық ойыншылардың сақасын бір адам уыстап алып жерге шашады. Кімнің сақасы алшы түссе – бірінші кезекті, тәйке түссе – екінші, бүк түссе – үшінші, шік – төртінші кезекті алады. Ойынға қатысушылар көнге келісім бойынша (әдетте, әр ойыншы екі-үш) асық тігіп, кезегімен ата бастайды. Сақа мен асық бірдей жағымен түскен болса, асықты алып, ары қарай ата береді. Сақа алшысынан түсіп, асық басқаша жатса да, асықты алады. Сақа мен асықтың жатысы сәйкес болмаса, асықты алуға болмайды. Кезегін келесі ойыншыға береді. Осылайша асықтарды тауысып, қайтадан тігеді де, ойынды жалғастыра береді. 14. Асық ойындары Көне ұлттық ойындардың бірі асық ойындары негізінен ер балаларға тән, дегенмен қыз балалар да ойнаулары мүмкін. Үлкен, ірі оңқай асықты сақа дейді. Қажет болса сақаның ішін ойып, қорғасын құйып, салмағын арттырады. Асық ойынын жаздыгүні тақыр жерде, ал қыстыгүні бөлмеде ойнайды. Екі бала, не екі топ ойнауы мүмкін. Ойынның негізгі мақсаты бір-бірінен асық ұту. Ойын жүргізуші ойыншылардың сақаларын жинап алып, ойында әркімнің кезегін белгілеу үшін сақаларды иіреді. Иірген кезде кімнің сақасы алшы түссе, сол бірінші, тәйке түссе екінші, бүк түссе үшінші, шік түссе одан кейін ататын болады. Атқан кезде сақасы мен асығы бір жақты түссе, атқан асығын алып, әрі қарай ата береді. Енді асық пен сақасы екеуі де алшы түсіп, бірақ асық сақаның қарама-қарсы жағында жатса да ойыншы асықты алады, тағы атады. Егер сақа мен асық екеуі екі түрлі түрлі түссе, онда ол атуды тоқтатып, кезекті келесі ойыншыға береді. Екінші ойыншы (сақасын иірген кезде тәйке түссе) өз кезегінде өзінен кейінгі кезекте тұрған ойыншының көмбеде тәйке тұрған сақасын атады, тигізсе, сақа иесі ойыннан шығып қалады. Тигізе алмаса, өзі ойыннан шығады. Сақалары бүк, шік түскен ойыншылар өз кезектерімен көнге тігілген асықты ата береді. Осы ретпен көндегі асықты атып тауысқанға дейін ойнайды да, асықтарын қайта тігіп, ойында жалғастыра береді. Асықтың түрлері: Кеней-кентай – асық ойнында ұпайға тігілетін асық; Сақа – асықтың үлкені, ірісі, сақасы; Ешкімер – ешкінің асығы; Қойлық – қойдың асығы; Құлжаз – құлжаның асығы; Топай (сомпай) – сиырдың асығы; Шүкейіт – киіктің асығы; Пұш – тәйке түспесін деп, алшы жағы жонылған асық. Асықтың түсуіне байланысты атаулар: Алшы – асық тәйкесіне қарама-қарсы іші шұңқыр жағы; Тәйке (тәйкі) – асықтың алшысына қарама-қарсы жағы; Бүге (бүк) – асықтың шігесіне қарама-қарсы бүкірейген жағы; Шіге (шік) – асықтың бүгесіне қарама-қарсы іші шұңқыр жағы; Оңқа – асықтың аша жағының төмен қарап тік тұру қалпы; Шоңқа – асықтың аша жағының жоғары қарап тік тұру қалпы; Қынжы (жантай) – бүге де, шіге де емес, бір бүйіріне жантайған, қырымен тұрған қалпы. Асықты иіру – мақсаты асықты алшысынан немесе тәйкесінен түсіру үшін иіру. Иіру, асықты бас бармақ пен ортан терек немесе балан үйрек саусақтары арқылы иірген асықтың оңнан, солға қарай айналуы арқылы орындалады. Асық ойындарына қой, арқар және еліктің асықтары жарайды. Олар түрлі бояулармен боялып, ірілері сақа етіп алынады. Сақа салмақты болу үшін кейде ортасын тесіп, оған қорғасын ерітіп құйған. Асықты жерге иірген кезде төрт түрлі қалыпта түседі алшы – асықтың тік тұрғандағы иректеу болып біткен ойық беті, тәйке – асықтың тік тұрғандағы алшыға қарама-қарсы томпақтау жағы, бүк – асықтың шалқасынан жатқан (томпақ) беті, шік – бүкке қарама-қарсы асықтың етпетінен жатқан ойық жағы. «Асықтың да ханы болады. Ол – әрі оңқай, әрі қошқар сияқты үлкен қойдың асығы. «Ханды» балалар қынға бояйды. Асық ойынының бір түрі. Ойынға қатысатын балалар сан мөлшерін бірдей ғып асық шығарады. Ұтыстың тәртібі: әуелі ойынға қатысатын балалар «ханды» жағалай иіріп шығады да, кім алшы түсірсе, ойынды сол бастайды. Ойын бастаған бала, балалардың ойынға салатын асықтарын жерге шашып жібереді. Тәртіп: бүкті бүкпен ғана, шікті шікпен ғана, алшыны алшымен ғана, тәйкіні тәйкімен ғана, шомпыны шомпымен ғана ату және бір ғана үсік саусағымен ату. Бала ең алдымен «ханды» атып алады. Асықты алғаш шашқанда, «хан» алшы түссе, «хан таламақай» болады, онысы- шашылған асықты үлгергенше талап алу. Бұл «таламақай» да, әр бала қолына «ханды» түсіруге тырысады». (С. Мұқанов. Өмір мектебі. 9 том. Алматы: «Жазушы» 1976). 15. Хан ату Аумағы екі-үш қадамнан тұратын дөңгелек көн сызылады. Ортасына әр ойыншы келісім бойынша екі-үштен (не одан да көп) асық тігеді. Сақасын иіру арқылы кезегін алған ойыншылар он-он бес қадамдай қашықтан тігілген асықтарды сақамен ата бастайды. Ойыншы сызықтың сыртына шыққан асықты ғана алады да, ары қарай сақасының жатқан жерінен (егер сақа сызықтың ішінде жатса, онда сызықтың сыртына ғана атуға болады) қайтадан ата бастайды Егер ойыншы бірде-бір асықты дөңгелек көннің сыртына шығара алмаса ойыннан шығады. Ойыншылардың бәрінің кезегі біткенде асықтарды қайта тігіп ойын жалғаса береді. 17. «Көк шолақ» Бұл ойынды бес-алты балаға дейін ойнай алады. Егер қарсылас бала бір ғана асық атып алса, кезегін екінші балаға бергенде, «Көк шолағым» деп, атып алған асығын топ асықтың ішіне қосып жібереді. Екінші баланың атқалы тұрған асығын, «Мынау менің «Көк шолағым» деп алып қоюға еркі бар. Бұл әрекет қарсыласқа бөгет жасау үшін қолданылады. Және үш асық қатар не бүк, не шік жатса, не тәйкі, не алшы тұрып қалса, осы ортадағы асықты мынау менің «Көк шолағым» деп алып қояды. Үш-төрт асық алғаннан кейін «Көк шолақ» күшін жояды. 18. Хан ойыны Ойнаушылардың санына шек қойылмайды. Ойынға өзара келісімдері бойынша әрқайсысы ортаға 5-10 асықтарын шығарады. Содан кейін көп асықтың ішінен бір белгілі (түсі бөлек) асықты «Хан» сайлайды. Ойын жүргізуші барлық асықты жинап алып, қос қолдап иіре ортаға тастай бастайды. Барлық асықты иірген кезде «Хан» көп асықтың арасында көрінбей қалуы мүмкін, мұндай жағдайда ойнаушылардың барлығы асықты иірушінің «ханды қара басты» деген даусын естігеннен кейін бас салып, асықты талап алады. Екінші жағдайда иіргенде «Хан» ашық жатса, онда «ханмен» асықты атады. Айталық, «Хан» бүк түссе, онда «ханмен» бүк жатқан асықты ату керек, шік түссе, шік жатқан асықты ату керек, тағысын тағы жалғаса береді. Ойынның шарты бойынша «ханмен» асықты атқан кезде басқа асықтарды қозғамау керек. Сөйтіп, ойынның шартын бұзғанша не болмаса «ханмен» ататын асық болмай қалғанға дейін атып, асығын ала береді. Асық біткеннен кейін ойнаушылар ортаға қайтадан асық шығарып, ойынды жалғастырады. 19. Көтеріспек (Атбақыл) Екі ойыншы қатысады. Олардың қолында сақа асықтары болуы керек. Ойыншылардың өзара келісуімен біреуі сақасын алысырақ иіреді, екіншісі сол сақа иірілген орыннан тұрып иірілген сақаны атады. Атқанда қарсыласының сақасына тигізсе, онда қарсыласы сол атқан жерден оны сақасының жатқан жеріне дейін арқалап апарады да, сол жерден сақасын қайта иіреді. Ал қарсыласының сақасына тигізе алмаса, қарсыласы өз сақасын алып, сол орыннан бірінші ойыншының сақасын атады, егер тигізсе, ол да соны істейді, тигізе алмаса қарсыласы атады. Сөйтіп, бірінің сақасын бірі атып, ілгері жылжи береді. Ойынды қанша уақытқа созса да өз еріктері. 20. Асықтың алты атауы Мен асықпын, асықпын! Балаларға асықтым. Бабаларға ілесіп, Мынау байтақ даланы Мен де бірге басыппын. Даналармен тойлаппын, Балалармен ойнаппын. Бірге болып, жұп жазбай, Қозы бақтым, қой бақтым. Алшы түссе асығы Гүл-гүл болып жайнаттым. Олжа түссе көлденең Ата, әженің қалтасын. Тентекпін ғой, майлаппын... Мен Алшымын! Алты сапты қамшымын, Асықтардың ұранымын, Беташары-құралымын. Бәрі де түсінеді Менен кейін тұратынын. «Асығы алшысынан түсіпті» деп, Құрышын қандырып жүр құлағының. Мен Тәйкемін, Мақтанып көп қайтемін... Тағанақтау болсам да, Алшыменен тату доспыз, әйтеуір... Мен Бүкпін! Күрессем, жықтым. Белін бүктім. Кезегімді күттім Мен де бар мықтың...! Мен Шікпін! Мінезден тікпін Шалқалап жатып Көп нәрсе ұқтым. Ақылмен ұттым, Жұлдыз санап шықтым. Мен Омпамын! Тоңқайғаннан қорқамын. Мен Ашамын! Алшаң-алшаң басамын. Бесеуіңнің сырыңды Бір өзім-ақ ашамын. Өйткені, мен Жолайрық жасадым. Менен қайда қашасың?! Әр асықта болады, Оңқай менен солақай. Ажырату оп-оңай! Сақаны ұстап, үйіріп, шүйіргенде, Кеңейді ату үшін иілгенде. Оңқай жағы ыңғайлы қолға тегіс, Кеңейді быт-шыт етер шүйілгенде, Омпасына оңқай деп аталыпты ол басыңда. Солақайдың Омпаға жетер жерде Шұқыршағы болады ортасында. 21. Үштабан ойыны Тақыр жерге көлденең сызық сызылады да, оған әр ойыншы бір-бірден арасын сиректеу етіп асық тігеді. Ойыншылардың біреуі барлық сақаларын жиып иіреді. Кімнің сақасы алшы шықса сол бірінші болып сақасын көннен алысырақ жерге иіреді. Сол сақасымен тігулі асықтарды атып, үш табаннан артықтау жерге жіберсе, сол асықты ұтады. Үш табаннан кем, я болмаса сақасы асыққа тимей кетсе, ойынды келесі ойыншы жалғастырады. Ойын көндегі асықты ұтып біткенше созылады. 22. Алты атар ойыны Көнге әр адам асық тігеді. Сол қатарға тағы бір сақа тігіледі (үйіргенде баланың шік түскен сақасы). Асықтардың арасында саңылау болмай тіркестіріле қойылады. Көннің екі жағына 1 метр сызық, ал 4-5-6 метр жерден ататын қарақшы белгілейді. Кімде-кім түптегі сақаны атып ұшырса (1 метрден асырса) бүкіл асықтарды сол алады. Ал сақаға тимей асықты ұшырса, оның сызықтан шыққаны ғана соныкі болады. Ату саны – 6 рет. Алғаш сақасы шыққан бала бірінші болады да, қалғандары одан кейінгі кезекте атады. Алты рет атыстан қалған асықтардың бәрі түпте қалған баланікі болып есептеледі (сақасы тігілген бала). 23. Табан Бұл ойынға екі адам қатысады. Сақаларын иіргенде кімнің сақасы алшы түссе сол бірінші кезекті алады. Ол өзінің сақасымен қарсыласының сақасын атады. Сонда ол сақаға тигізіп қана қоймай, оны алысырақ ұшырып түсіруге тырысады. Өйткені сақаның жатқан жерінен ұшып түскен жеріне дейінгі қашықтық табанмен өлшенеді. Арасы неше табан болса, қарсыласы оған сонша асық төлейді. Одан соң кезек екінші ойыншыға беріледі. Әдетте ойыншылар ұтыс жайы мен ойын шартын алдын ала келісіп алады. 24. Сақ етер «Сақ етер» бұрынғы кезде садақ, найза, қылыш сияқты қару ретінде қолданыста болған зат. «Сақ етерді» қару ретінде басы тастан немесе темірден домалақтап жасалып, оны алысқа лақтыру үшін жіпке тағып, қатты айландырып ұшыратын болған. «Сақ етерді» ойын ретінде пайдаланып, лақтырып және дәл тигізуге машықтану үшін пайдаланады. Ол үшін саз балшықты алақанға салып домалақтап, ортасын тесіп, бірнеше күн кептіріп қояды, сол кезде балшық кеуіп «Сақ етер» дайын болады. Әр бала «Сақ етерді» көптеп жасап алады. Ойнау кезінде «Сақ етерді» алысқа кім лақтырады, кім ілінген затқа дәлдеп тигізеді және аспандатып биіктікке лақтыру сияқты жарыстарды ұйымдастырып ойнайды. «Сақ етер» қол мен дененің бұлшық еттерін жасы дамытып, дәлдік пен ептілікке үйретеді. 25. Бәкі қадау Бәкі қадау ойыны бәкі, пышақ құралдарын жас кезден бастап дұрыс ұстап, дұрыс қолдана білуге үйретеді. Ойынды бірнеше балалар топталып ойнауларына немесе жеке де ойнауға болады. Ойынға бәкі немесе қолға ұстауға оңтайлы кішкене пышақты алады. Бәкі қадауды отырып немесе түрегеліп тұрған жағдайда орындайды. Бәкіні қадау жерге немесе қабырғаға қадау түрлерінде өтеді. Ойынды бастар алдында жерге немесе қабырғаға шағын дөңгелек шеңбер сызылады және ол тең төртке бөлінеді, әр бөліктің өзінің ұпайы болады мысалы 1,2,3,4 ұпай т.с.с. Бәкіні ұшымен осы дөңгелек ішіндегі қалаған бөлікке қадау қажет. Қадауды бір-бір реттен немесе келісім бойынша бірнеше рет қатарынан орындауға болады. Қадауды орындаудың бірнеше түрлері бар, оларға: бәкіні қолмен ұстап тік қадау, бәкі ұшын иық, шынтақ, саусақ, кеуде, тізе үстіне ұшымен тіреп тұрып қадау т.б. түрлері енеді. 26. Таяқ жүгірту Ойын қыс кезінде қарлы алаңда ойналады. Ойыншылар санына шек қойылмайды. Әр ойыншы өзіне арналған ұзындығы 1,5-2 метр келетін ұшталған таяқтар даярлап алады. Ойын мақсаты әр ойыншы таяқтарын қардың ішімен немесе үстімен неғұрлым алысқа сырғытып жіберулері қажет. Таяқты қардың үстімен де сырғытып жарысуға болады. Барлық ойыншылар қатарға тұрып, таяқтарының «өкшесінен» бір қолының алақанымен ұстаулары арқылы, арнайы сызылған сызықтан өтпей таяқтарын қардың астымен немесе үстімен бір қолдарының күшімен сырғытып жібереді. Сырғытуды орында тұрып немесе бірнеше адымдап келіп орындайды. Қай ойыншының таяғы алысқа сырғып барады, сол жеңіске жетеді. Ойынды бірнеше рет қайталайды. Осы таяқтарды алысқа найза ретінде әуелетіп те лақтырып жарысуға болады, тек лақтырған таяқ қарға ұшымен шаншылып түсуі қажет. Қарға шаншылмаған таяқтың көрсеткіші есепке алынбайды. Бұл ойын балалардың қар қыртыстарын жақсы білуін, ептілігін, қол күшін дамытуға көмектеседі. 27. Найза таяқ Ойын қыс уақытында қарлы алаңда жүргізіледі. Қатысушылар саны 5-тен 20-ға дейін. Әрбір қатысушы ағаштан жасалынған, ұзындығы 1-2 м таяқты (найза түрінде) өзіне сайлап алады. Ойнаушылар қардан қалыңдығы 20-40 см, биіктігі 1,5-2 м қабырға жасайды. Жүргізуші жеребе бойынша ойнаушылардың ретін орнатады. Бірінші ойнаушы өзінің найзасын 3-5 қадам қашықтықтан (келісу бойынша) қарлы қабырғаға бағыттап лақтырады. Ойын мақсаты – найзаны қарлы қабырғаға тигізу және найзаны қабырғадан тесіп өткізу. Ең алысқа қабырғаны тесіп өткен найзаның иесі жеңімпаз атанады. 28. «Бөрік лақтыру» Ойын өзінің атына сәйкес, ойнаушылар өз бас киімдерін кім алысқа қолмен лақтырса сол жеңімпаз болады. Бөріктерінің ішіне тастарды немесе басқа заттарды орауға болады. Қатысушылар екі топқа бөлінеді. Қай топтың бөріктері алысқа лақтырылады, солар жеңіске жетеді. Әрбір бөріктің жерге түскен қашықтығы есептеледі. 29. Ақшамшық (Сақина салу) Сақина салу – қазақ халқының ерте заманнан келе жатқан дәстүрлі ойыны. Оны сақина салу, сақина тастау деп те айтады. Ойынға он-он бес адам қатысып, ортаға бір жігітті немесе бір қызды шығарып, қолына сақина ұстатады. Ойын ережесі бойынша қыз-жігіттер үйде дөңгелене отырып, екі алақандарын бір-біріне қабыстырып алға созады. Ойынды жүргізушінің сақинаны кімнің алақанына салса да өз еркі, тек кімге сақина салғандығын білдірмеуі қажет. Ол барлық адамдардың алақанына сақина салған болып шығысымен, «Тұр сақинам, тұр», – деп, немесе «Ақшамшығымды бер!» деп дауыстайды. Сол сәт сақина тасталған адам орнынан атып тұруға тиісті. Оны көршісі тұрғызбай ұстап қалуы керек, егер ұстай алмай қалса, жұрт алдында өз өнерін көрсетеді. 30. Бала балуан Қазақтар балаларын күреске ерте жастан баулып, оларды далада ойын барысында немесе арнайы бір-бірімен күрестіріп тамашалап отырады. Ауыл тойларында, мейрамдарда немесе арнайы жарыстарда жас балаларды балуандық өнерге үйретіп күрестіріп мадақтап отырады. Бала балуандар арасында күресу салмақ немесе жас ерекшеліктеріне қарамай батылы жеткендер бір-бірімен күресе береді. Күрес орны жұмсақ төсеніштермен жабдықталады немесе құмды, көкмайса шөп өскен жұмсақ жерлерде өткізіледі. Жарақат алмау жағдайлары қатаң сақталады. Бала балуандар алдымен денелерін қыздырынуы үшін денеден, киімнен ұстау түрлерін, бұрылу, айналу түрлерін, құлау, домалауларды орындайды, соңынан өздері бір-бірімен күресіп «өнерлерін» көрсетеді. Күресуге шыққан балаларды үлкендер "сен мықтысың", "сен батырсың", "жығылсаң жер көтереді", "сен болашақта балуан боласың, батыл бол!" деп қолдап жігерлендіріп отырады. Жығылған баланы жасытпай "дайындал, шынық, келешекте жығасың деп" арқасынан қағып мадақтап жасытпай шығарып салады. Балаларды күрестіру барысында көптеген ойындар түрлерін ұсынуға да болады, мысалы: а) шеңберден итеріп шығару, белдіктерінен ұстасу арқылы ортаңғы сызықтан өз жағына тартып алу, жоғары көтеріп алу т.с.с. 31. Қол күрес (Білек сынасу) Ойынға қол күшін сынағысы келген барлық адамдар қатыса алады. Адамдар еріктерімен қарсыластарын өздері таңдап алады. Қазіргі кезде қол күресінен жеке спорт түрі ретінде жарыстар өткізіліп, спортшылар жас және салмақ дәрежелеріне бөлінеді. Екі адам оң немесе сол қолдарының шынтағын столға, жерге тіреп бірінің қолын бірі алақандастыра мықтап ұстайды. Екінші бос қолдарын еш жерге тіремей, немесе келісім бойынша бір заттан ұстайды. Ойын бастаушы белгісі бойынша ойыншылар алақандарымен ұстасқан қолдарының шыңтақтарын орнынан қозғамай, жерден көтермей қарсыласының ұстаған алақанының сыртын жерге тигізіп жығуы қажет. Қол күресі оң және сол қолдары күштерін бірнеше рет сынап күрестіреді. 32. Қыз қуу Қыз қуу – көп тараған қазықтың ұлттық ойындарының бірі. Халқымыздың тұрмыстық жағдайында тек ерлер ғана емес, сонымен қатар қыздар да ат үстінде жақсы отырулары керек болған. Сол тұрғыдан, ер балалар мен қыздар үлкен той думанда сыннан өтіп, өздерінің күш қайраты мен ептілігін, атқа мығым отыратындықтарын паш етіп отырған. Қыз қуудан арнайы дайындықтан өткен, жарыс шартын білетін адам ойынға қатысуға мүмкіндік алады. Ойынға қатысушы әрбір адам қолына қамшы алуға міндетті. Жарысқа қатысатын қыз, жігіт әдемі ұлттық киім киюге міндетті. Қыз қуу ойыны өтетін жер. Қыз қуу ойыны жарыс өтетін жер ұзындығы 300 метрден астам, ені 30-40 метр тегіс жер болуға тиісті. Қыз қуу ойынын өткізу ережелері. Сөре басында қыз жарыс басталарда жігіттен он метрдей алда болады, төреші қолындағы жалауды түсіріп, дауыстап белгі берген кезде қыз қашады, ал жігіт қуа жөнеледі, арадағы 300 метр қашықтықта, жарыстың шарты бойынша, жігіт қызды қуып жетуге тиіс. Ойынның мақсаты жігіт сол аралықта қызға жетіп сүюі шарт, егер жігіт сол жол аралығында қызға жете алмаса, жігіт жеңілді деп есептеледі. Ал қайтар жолда жігіт қыздан қашады, арадағы 300 метр қашықтықта қыз жігітті қуып жетсе, ол қолындағы қамшысымен жігітті және оның атын ұруына болады. Ойын шеберлігі бес балдық жүйе бойынша бағаланады. Бағалауға жылқыны басқару көркемдігі және шабыс шапшаңдығы, жарысқа қатысушылардың әдемі ұлттық киімдерінің жарасымдылығы мен жылқының әсем тұқымдылығы және түсі бағаланады. 33. Шалма тастау Ойынға қатынасушылар жиналып келіп, алаңды жерді таңдап алады. Сол жерден көн белгіленеді, он метр жерге қазық қағылады немесе қу томар т.б. жіп оралатындай заттар таңдар алынады. Содан кейін ұзындығы сол қазыққа немесе томарға еркін жететіндей арқан әзірленіп, бір жағын ілмектеп, шалма жасайды. Орталарынан біреуін ойын жүргізуші етіп тағайындайды да, соның басқаруымен жиналғандар кезектесіп әлгі қағылған қазыққа немесе томардың бұтағына шалманы кезектесіп тастай бастайды. Ол үшін белгіленген көнбеде тұрған ойыншы, арқанның бір ұшын сол қолына ұстайды да, екінші шалма жағын оң қолының шынтағына орап, шеңберлеп алып арқанды дәлдеп қазыққа не томарлы бұтаққа лақтырады. Шалма тастау жылқы т.б. малдарды ұстау үшін халық арасында кеңінен қолданылады. Ойынға қатынасушылардың санына қарай кезек төрт-бес рет қайталанады. Шалманы нысанаға кім көп түсірсе, сол жеңеді. Жеңіске жеткен ойыншының құрметіне өлең айтылып, ән шырқалады. Ойын жалғаса береді. 34. Ұшты-ұшты Ойынды үй ішінде де, сыртта да ойнай беруге болады. Ойынға қатысушыларға шек қойылмайды. Ойын бастаушы оған қатысушыларды жаңылыстыру үшін тез-тез ұшатын, ұшпайтын заттарды араластырып айтады. Ойын шарты бойынша ойнаушылар ұшатын заттарға ғана қолдарын жоғары көтеруге тиісті. Олар ұшпайтын затқа қолын көтеріп қалса, айыбына өз өнерін көрсетеді немесе ойыннан шығады. Ойынға қатысушылар бастаушының сөзін қалт жібермей бағып отыруы шарт. Ұшатын зат айтылса, қолдарын жоғары көтереді де, ұшпайтын зат айтылса, қозғалмай қолдарын көтермей тыныш отырады. Қателескен бала айып тартып, тақпақ айтады не ән салады. Екі рет жаңылса, айып шарты ұлғая түседі. Ойын жүргізуші адамдарды жаңылыстыру үшін төмендегідей үлгіні қолдануы ықтимал: Ұшты-ұшты, сұңқар ұшты! (Қол көтеріледі.) Ұшты-ұшты, тұлпар ұшты! (Қол көтерілмейді.) Ұшты-ұшты, қарға ұшты! (Қол көтеріледі.) Ұшты-ұшты, арба ұшты! (Қол көтерілмейді.) Ұшты-ұшты, тарғақ ұшты! (Қол көтеріледі.) Ұшты-ұшты, жарғақ ұшты! (Қол көтерілмейді.) Ұшты-ұшты, дауыл ұшты! (Қол көтеріледі.) Ұшты-ұшты, қауын ұшты! (Қол көтерілмейді.) Ұшты-ұшты, үйрек ұшты! (Қол көтеріледі.) Ұшты-ұшты, бүйрек ұшты! (Қол көтерілмейді.) Ұшты-ұшты, қыран ұшты! (Қол көтеріледі.) Ұшты-ұшты, жылан ұшты! (Қол көтерілмейді.) Ұшты-ұшты, қызғыш ұшты! (Қол көтеріледі ) Ұшты-ұшты, сызғыш ұшты! (Қол көтерілмейді.) Ұшты-ұшты, ұзақ ұшты! (Қол көтеріледі.) Ұшты-ұшты, тұзақ ұшты! (Қол көтерілмейді.) -Ұшты, ұшты – жарғанат ұшты! (ұшады). (Қол көтеріледі.) - Ұшты, ұшты – жарғақ ұшты! (ұшпайды). (Қол көтерілмейді.) - Ұшты, ұшты – тырна ұшты! (ұшады). (Қол көтеріледі.) - Ұшты, ұшты – тырма ұшты! (ұшпайды). (Қол көтерілмейді.) Осылайша жүргізілген ойында жаңылыспаған ойыншы жеңеді. 2.2 Қазақтың ұлттық спорт түрлері 1.Көкпар
1-сурет. Қыстыгүні ойналып жатқан көкпар. Көкпар - ұлттық ат спорты ойындарының бірі. Ойын атауының шығу тегіне байланысты бірнеше нұсқалар бар: “көк бөрі” немесе "көк бөрте". Тағы бір нұсқасында "көкпар" сөзіндегі "пар" бөлшегі паршалау, пәрелеу деген сөздерден шыққандығы айтылады. Дәстүрлі қазақ қоғамында Көкпарға жасқа толған серкенің семізі таңдалған. Семіз серке терісі жыртылмайды. Орташа салмағы 20-30кг-дай келеді. Басқа малдың терісі жыртылғыш болғандықтан Көкпарға тартпайды. Көкпар – Орталық Азия халықтары арасында кең тараған ойын түрі. Ол қырғыз тілінде "көк бөрү", “улак тартыш (тартуу)”, тәжік тілінде “бузкаши” деп аталады. Көкпар тарту сияқты ұлттық ат спорты ойындары басқа да Шығыс елдерінде де бар. Ауғанстанда кең тараған бузавиш ойыны Көкпарға өте ұқсас. Сондай-ақ, Аргентина халқының да Көкпарға ұқсас ат спорты ойыны болған. Көкпар жігіттердің күш-жігерін, төзімділігін, батылдығы мен ептілігін, ат үстінде мығым отыруын қалыптастырады. Сонымен қатар Көкпар – аттың қалай бапталып үйретілгенін, жүйріктігін де сынайтын спорт. Көкпар жаппай және дода тартыс болып екіге бөлінеді. Жаппай тартыста әркім Көкпарды өзі иелік етуге тырысады. Дода тартыста құрамы бірдей екі топ сынға түседі. Мұны кейде марта тарту деп те атайды. 2-сурет. Көкпар алаңындағы тартыс Қазақстанда 1949 ж. Көкпар жарысының жаңа ережесі бекітілді. Осыған сәйкес Көкпар жарысын арнаулы алаңда, командалық сипатта өткізу белгіленді. Ал 1958 жылдан Көкпар бәйге алаңдарда (ипподромдарда) өткізіліп келеді. Алаң көлемі қатысушылар санына байланысты. Егер әр команда 5 адамнан болса, ұзындығы 300 м, ені 100 м, 10 адам болса – 500х200 м, 15 адамнан болса – 700х300 м, 20 адамнан болса – 1000х500 м болады. Алаңның әр бұрышына қызыл жалаушалар ілініп, ал оның екі жағында диаметрі 10 м-лік шеңбер (“отау”) сызылады. Алаң ортасында диаметрі 6 м-лік шеңбердің дәл ортасына Көкпар қойылады. Жарыс басталар сәтте командалар орталық шеңбердің сыртында тұрады. Жарыс алаңындағы төрешінің хабары бойынша басталады. Көкпар тарту қатысушылардың санына байланысты 8 – 15 мин аралығында өтеді. Көкпаршылардың мақсаты – орталық шеңберде жатқан Көкпарды өз командасының “отауына” жеткізу. Көкпар “отауға” жеткізілгеннен кейін, ойын алаң ортасынан қайта басталады. Белгіленген уақыт ішінде қай команда Көкпарды өз “отауына” көп жеткізсе, сол жеңіске жетеді. Ойын тәртібі. Ойын екі нұсқада - классикалық тәжік, кейде (көпіршіде) қазақ командасымен ойнауға болады. Ойынның классикалық нұсқасында әрбір ойыншы әр ойыншымен ойнайды. Жеңімпаз тек басты жүлдені алады. Командалық ойында барлық қатысушылардың рөлі қатаң бөлінді. Олардың форвардтары, қорғаушылары, командалардың капитаны бар. Ешкі тек ешкілерге арналған ешкінің қаңқасы пайдаланылмайды, өйткені ешкі терісі өте берік және түрлі бағыттарда ойыншылардың тартқан кезде кернеуіне төтеп береді. Қазіргі заманғы нұсқаларда моделі қолданылуы мүмкін. Шабандоздар ешкілердің қаны үшін күресіп жатыр - бұл оны иемденіп қана қоймай, оны мүмкіндігінше ұзағырақ сақтауға немесе басқа ережелер бойынша белгілі бір сайтқа қол жеткізу үшін, оның ішінде қарсыластар үшін күресуге құқығы жоқ. Бұл күресте аттар ойнайды. Олар арнайы таңдап алынған, білімді, білімді. Жақсы жылқы қасбеттерге жақындауға кімнің жақсырақ екенін білу үшін, шабандозды алудың оңай болуы, қарсыластың иығына итеріп, бүйіріне соғып, соққыларын, қоршаған ортаны бұзып, жеңіске жеткенде, көрермен алдында әдемі шапалақтап, тіпті тағзым ете алады. Көкпар ережелеріне сәйкес ойынға тек айғырлар мен жылқылар қатысады. 2.Бәйге — ұлттық спорт ойындарының бір түрі. Ат спортының бұл түрі түркі тектес басқа халықтарда да бар. Мысалы, Бәйге өзбектерде “пайга”, қырғыздарда “чабыш” деп аталады. Кейбір деректер бойынша, 15 ғ-дың 70-жылдарында Керей мен Жәнібек сұлтандар Қазақ хандығын құрғанда, Шу өзенінің жағасында, Тұлпарсаз деген жерде бәйге ұйымдастырған. Осы кезден бастап Бәйге қазақ халқының алқалы жиындарының (тойлардың, астардың, т.б.) ажырамас құрамдас бөлігіне айналған (қ. Сауын айту). Бұрын бәйгеге қосылған аттар түстік, күндік жерге, ұзақ қашықтықтарға шабатын (қ. Аламан бәйге). 1957 жылы Қазақстанда қабылданған ереже бойынша құнан бәйге 1200, 1500, 1600, 1800, 2000 м, дөнен бәйге 2400, 3000, 3200, 4000, 4800 м, ат бәйгесі 5000, 8000, 10000 м қашықтықтарда өткізіледі. Көбінесе, қашықтық төрешілер алқасының шешімі бойынша бәйгеалаң (ипподром) айналымының ұзындығына байланысты белгіленеді. Бәйгеге мал дәрігерінің қарауынан өткен аттар жіберіледі. Жарысқа қатысушылардың кеудесіне және арқасына нөмірлер тағылады; шабандоз жеңіл, ыңғайлы, белгісі бар ұлттық киім киеді. Аттың ер-тұрманында, шабандоздың киімінде адам жарақаттанатындай заттар болмауы тиіс. Бәйгеге қатысушы атын оздыру үшін өзі білетін, ережеде рұқсат етілген тәсілдердің бәрін қолдануына болады. Ал қатарласып келе жатқан атқа қамшысын тигізуге немесе қамшысын үйіріп басқа аттарды жасқауға, айқайлауға, ысқыруға, жарыс жолынан шығып кетуге, оның айналмаларынан төтелеп өтуге болмайды. 1-ші орын мәреге атының тұмсығы бірінші іліккен шабандозға, қалған орын аттардың келу ретіне қарай беріледі. Қазақ халқы Бәйге аттарын ерекше күтімге алған. Құлагер, Ақбақай, Маңмаңгер сияқты сәйгүліктерді ән-жырға қосқан. Бәйгеде жеңімпаздарды анықтау үшін қатысушылардың алған орындарына сәйкес, яғни бірінші орын дағы – бір, екінші орындағы екі, үшінші орындағы үш, т.с.с. ұпай алады. Егер жарыс аттары көп болып, бірнеше топқа бөлініп жіберілсе, онда орындар әрбір бәйгеге қатысушы шабандоздың көрсеткен уақыты бойынша анықталады. Егер сөреден бірдей уақытта өтсе, қай сәйгүліктің басы сәл ғана алда болса сол спортшының жеңіске жеткені бо-лып есептеледі. Топтан озған тұлпарлар туралы халқымыздың ауыз әдебиетінде, эпостық жырларында, мақал-мәтелдерінде көп айтылады. 3.Құсбегілік– бүркіт, ителгі, қаршыға, қырғи, тұйғын, тұрымтай, сұңқар, лашын, жағалтай сияқты жыртқыш құстарды қолға үйретіп, аңға, құсқа салатын саятшылық өнердің бір тармағы. Құсбегілік жаһанда кеңінен тараған, оның ішінде бүркітшілік қазақ, қырғыз халықтарының дәстүрлі ежелден келе жатқан үлкен төл өнері ретінде саналады. Қазақ халқының арасында бұл өнердің тамаша шеберлері кең дәріптеледі. Мәселен, «Аспанда жүрсем қанатым талады, жерге қонсам жалайыр Шора алады», «Тінейдегі қасиет — ұялас екен сарқұспен, Шорадағы қасиет — тілдес екен бар құспен»,— деген сөз-дер бар Құсбегілер қыран құсты тор құрып ұстайды немесе қарақанат балапан кезінде ұядан алады. Оның аяғына балақбау мен шыжым тағып, көзіне томаға кигізеді. Құсты әуелде шыжыммен ұшырып, қайыруы жеткен соң семіртіп түлетеді. Бұдан кейін құсты ақжеммен асырап, бос керілген арқанга қонақтатып, ұйқысын алып арытады. Жеңіл ұшып, жеңіл қонатын күйге келгенде аңға салады. Тарихи сипаттама Қысқы аңшылық Қ.Қаметов Көшпелі өмір салтын бастан кешірген қазақ халқы табиғатпен мейілінше етене болған. Көшпелілер табиғатты өз өмірлерінің бөлінбес сыңарына балап, табиғат тылсымын неғұрлым тереңірек таныса, өмірдің солғұрлым мәнді де қызықты болатынын жақсы түсінген. Табиғат аясындағы таным-тәжірибесі тек қана күнкөріс тіршілігіне негіз болып қоймай, сонымен бірге уақытты мәнді, көңілді өткізудің жолы ретінде де кеңінен пайдаланылған. Солардың бір көрінісі аңшылық-саятшылыққа байланысты. Аңшылық-саятшылық әскери жаттығудың, шынығып-шыңдалудың тамаша үлгісі болған. Құсбегілік әсем табиғат аясындағы көңілді, әсерлі қызығы мол демалыс болып табылады. Ел ішіндегі ит жүгіртіп, құс салған, қақпан-тұзақ құрып, тор жайған жалғыз-жарым аңшылықты айтпағанда, көшпелілер арасында бүкіл ру-тайпа болып қотарыла көтерілетін, сөйтіп байтақ өңірді қаумаласа сүзетін аңшылық дәстүрлері болған. Мұндай жойқын аңшылықтың із-сорабы, белгі-айғағы ретінде Қазақстандағы Үстірт үстіндегі "құпия сызық" деп жүрген әйгілі қалта ауыз ұра қазбалары, кезінде Шоқан Уәлиханов таңдана жазған, күні бүгінге дейін ізі сайрап жатқан Іле өзені мен Тарбағатай арасындағы ұраны айтуға болады. Сонау ерте заманнан-ақ қазақ халқы табиғатпен етене қойындас болғандықтан аң-құстың қасиетін айыруға жүйрік болған. Ғасырлар бойы жинақтаған мол тәжірибесін, әсіресе, кейінгі ұрпаққа үйретуге айырықша мән берген. Қазақ аңшылары өздерінің таным-тәжірибесінің арқасында аңшылық-саятшылық үшін жүйрік ат, қыран құс, құмай тазы сияқты жан-жануардың тілін таба баптап, қалауына көндіре алған. Осылардың ішінде қыран құстарды баптаудың ғасырлар бойы жинақталған мол тәжірибесі шын мәнісінде әрі өнер, әрі терең біліктілік. Тарихи деректер Бүркіт салу М.Жақанов Қазақ аңыздары Құсбегілік өнері қазақ ауыз әдебиетіндегі аңыз әңгімелерде де ерекше орын алады. Мәселен, қазақтың әйгілі құсбегісі Жалайыр Шораға байланысты аңызда “Аспанға ұшсам қанатым талады, жерге қонсам Жалайыр Шора алады”, — деп қыран құстар мұң шағады екен. Қазақ және басқа түркі тектес халықтар көбінесе бүркіт асыраған, ал Еуропа мен Ресей билеушілері сұңқарларды қолға үйреткен (“соколиная охота”) Түз құсын қолға түсіру әдістері Қансонар М.Қаспақ Белгілі әдістері: аумен ұстау, тор жаю, қарға орану, тояттатып алып тұтқиылдан басып қалу, шеңгелдестіру, ұядан алу. Аумен ұстау үшін шарық жіптен тоқылған ауды елсіз иен жерге құрады. Ол үшін бес-алты талды жерге әлсіздеу қадап, тормен қоршайды да, ау ортасына мықтап қазық қағады. Қазыққа тірі түлкі немесе қоян, кейде бір-екі тауық байлайды. Қиядан көріп, құдия түскен бүркіт төбесі ашық тордан еш уақытта тік көтеріліп ұшпайды. Жүгіре көтеріліп ұшамын дегенше торға оралады. Тор жаю әдісі көбіне қыс айларында қар түскен соң пайдаланылады. Ол үшін қар түстес ақ шаңқан торды қар үстіне бір метрге жуық биіктікте кере құрады да, астына тірі түлкі немесе қоян байлайды. Бұған сорғалап түскен қыран аяғын торға шалып алады. Солқылдақ тор бұркіттің аяқ тіреп, серпіле ұшуына кедергі жасайды. Қарға орану әдісі қар бекіген соң ғана қолданылады. Ол үшін екі адам бүркіттің аңға түскен сәтін аңдып жүріп, ұшырып жібереді де, біреуі қарға көміліп, жемді төбесіне қойып жатады. Суық сорып, аш өзек болып жүрген бүркіт кешікпей жемге оралғанда, қар астындағы жасырынған адам оны ұстап алады. Тояттатып ұстау үшін түз тағысының аңға түскен немесе жемтікке қонған сәтін аңду керек. Сол сәтте ұшқыр атқа мініп, әбден мелдектеп тойған бүркітке ең ұрымтал деген иек артпадан тұтқиылда қосылып береді. Күн желтең болса жел жағынан шықса, тойған құс ыққа қарай жүгіргенде бетегесімен жер соғып, көтеріліп кете алмайды. Сол кезде ұшқыр атпен төніп келіп құс үстіне шапан сияқты киіммен жаба салу керек. Шеңгелдестіру үшін қол құсын, қолға үйреткен бүркітті түз қыранына салады. Ол үшін қол құсының балақ бауына түлкінің жон терісін, немесе бір санын қызарта байлап қоя береді. Әрине түз құсының бойын көріп барып жіберу керек. Сонда қол құсы өз тектесімен парлап ұшуды аңсап көтерілсе, түз құсы оның аяғындағы жемге құдияды. Мұндай жағдайда қос бүркіт сөз жоқ шеңгелдесіп жерге түседі. Ұядан алу үшін аңшының көп еңбегі, әдісқойлығы, ептілігі қажет. Ол үшін мекен-жайын, қонатын мезгілін әбден бақылап алып, тор, тұзақ, шаппасына кигіз салған қақпан, тағы да басқа әдістер арқылы қолға түсіреді. Түз құсын баптау тәсілдері Томаға түрі Бүркіттің шеңгелі Шыжым, аяқбау, томаға Биялай, жемқалта, түтік, балдақ Түзден ұстаған құсты үйрететін адамды құсбегі деп атайды. Құсбегі құсты балапан кезінен бастап баулиды. Томаға кигізу Түз құсын қолға түсісімен томаға кигізбей үйретуге болмайды. Томаға кигізген соң да екі-үш күн ұйықтамай қарсылық көрсететін қиқарлығы болады. Ондайда ырғаққа (тербемелі әткеншек етіп байланған жұмыр ағаш) отырғызып тербетіп, ұйықтатпайды, яғни екі күн болсын, үш күн болсын құс қарсылығын қойғанша қажымай бірге болған абзал. Сылап -сипау Қолға түскен құсты бірінші күнен-ақ барлық баптау барысындағы қимыл -әрекетте және түн ортасында тұрып сылап-сипайды. Құстың иесіне әбден бауыр басуы үшін мұндай ықылас қажет-ақ. Жем жеуге үйрету Құс алғашында жемге өздігінен ұмтылмайды. Сондықтан бір жапырақ етке қант бүркіп, аузына салып жібрген абзал. Сөйтіп қолдан жем жеуге үйреткен соң, алыста тұрып шақырып, құсты өздігінен келіп жем жеуге баулиды. Оған үйренген шақта ат үстінде тұрып жем көрсетіп, шақырып, қолына келіп қонуды үйретеді. Мұның бәрі құстың атқа да, адамға да үйірек болуына әрі шынығуына бірден-бір себеп. Шырғаға тарту Баулу кездерінде құстың аяғында байланған ұзын жеңіл шыжым жіптің болғаны абзал. Бұлайша баулуды шырғаға тарту деп атайды. Ерінбей-жалықпай шырғаға көп тартылған құстың қанат, құйрығы берік болып жетіледі. Далабайға түсіру Далабайға түсіру деп тұлып етіп сойылған аң терісінің (көбінесе, түлкі терісі) үстінен жем алғызуды айтады. Жемді аң терісінің кез келген жеріне қоя салмай бас жағына тығыздап тығып, екі көзінен болар болмас қызартып көрсетіп қою керек. Сосын тұлыпқа ұзын жіп байлап сүйретеді де, құсқа оны ат үстінде ұстап тұрып көрсетеді. Егер құс томағасын сыпырғанда далабай тұлыпқа талпынып, лап қойса әрі қарай сүйретпей тастай салу керек. Сол жерде далабайдағы қант бүркілген тәтті етті бір-екі рет шоқытқан жөн. Мұнан соң құсты қолға алып томағасын кигізеді де, атқа мініп сүйретпе далабайды тағы да көрсетеді. Осылайша қайталай берудің еш зияны жоқ. Құстың аңға түсу тәсілдері Шаншыла түсу. Бұл тәсілде құс бірде болмаса бірде соғылып, мерт болуы мүмкін. Сыпыра түсу. Сыпыра түскен құс екпінін баса алмай тегеурінін (жембасар үш саусағына қарсы орналасқан артқы жалғыз саусақ) алдырып алады. Іліп түсу. Іліп түсуге қалыптастыру үшін сүйретіп келе жатқан далабайға құс аяғы тиісімен тастай салу керек. Құсты аңға салмас бұрын аяғы өреленіп, ауызы тұмылдырықталған тірі түлкіге түсіріп көрудің де пайдасы мол. Мұны құсбегілер "тірілету" деп атайды. Тірі түлкіге қаймықпай түскен құстың аң аулауға үйренгені. Құсты бұлайша баулу әдістерінің қай-қайсысына кіріскенде де, тіпті аңға саларда да қолдағы құсты аш ұстаған жөн. Құсты қызылға отырғызу немесе түлету Құсбегілер қолындағы құсын аңға салуға мамыр, маусым айларынан бастап баптайды. Алдымен қансоқты, қызыл сияқты маңызды жем беріп, түлету үшін семіртеді. Бұл кезді қызылға отырғызу немесе түлету деп атайды. Құс түлегі бапты болса, аз күнде-ақ бой жүні сүзіліп, салаланып сала береді. Ал түлек бапсыз болса, жемі қуатсыз немесе маңызсыз болса құстың бой жүні жымдаспай қобырап, қауырсындары бунақталып дұрыс жетілмейді. Қазақ құсбегілерінің қолындағы құсты тиісті бап, күйіне қарай ашықтыруы, қоялатуы (құстыру), шаятыны (ішін жүргізу) болады. Қоялату үшін бармақтай ақ киізді әбден жуып тазартып, майға орап қылғыттырып жіберсе аздан соң құсып, ішіндегі бар қоясы құсықпен бірге түседі. Ішін шайып ашықтыру үшін тырна жілігінен жасалған түтіктен бір-екі рет қызыл шай жұтқызады. "Қайыру" Қайыру - құсты әр кезде әр түрлі бапта ұстау үшін оған берілетін жеміне байланысты. Құсбегі қолындағы бүркітін қайырып, қалаған бір бабына келтіру үшін бірнеше жем түрлері беріледі: Қансоқта - өлген аңның немесе малдың туралмаған, қаны сорғалаған кесек еті. Қызыл - құстың қылғып қақшуына оңтайланып туралған қызыл ет. Мұның да қан сөлі өзінде болады. Тартпа - малдың немесе аңның желкесі, толарсағы, шандары сияқты құнарлы аз сіңірлі жерлері. Сарбөртпе - туралған соң суға екі-үш рет шайып, сығып, біршама қан-сөлінен арылтқан ет. Ақжем - майдалап турап, суға салып қойып, әбден сығымдап, бар маңызынан айырған ет. Тоят - құс өзі алған аңның етін жұлып жеуі. Үрген өкпе немесе боз өкпе - сойылған малдың немесе аңның өкпесіне пышақ тигізбей кеңірдегімен қоса алып үріп қояды. Сонда өкпе маңызынан айрылып, құсты белгілі күйге түсіретін жем болып шығады. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ ОЙЫНДАР МЕН СПОРТТЫҢ СОҢҒЫ ЖЫЛДАРДАҒЫ ЗЕРТТЕЛУІ Ұлттық ойындар мен спорттық зерттеулер мен мақалаларға талдау 10. Қазақтың ұлттық халық ойындары және спорт тізімі профессор Е.Алимханов зерттеуі бойынша:
Ұлттық ойындар мен спорттың ғылыми зерттелу барысы Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі ғылыми теориялық журналы бойынша 2015-2023 жылдар арасындағы ұлттық ойын мен ұлттық спорт тақырыбындағы мақалаларға арналған кесте.
Ұлттық ойындaр іс-әрекеттің aйрықшa түрлерінің бірі болып тaбылaды. Жaлпы ойын өмірде өте ерте жaстaн бaстaлып, aдaмның кәсіпті толық меңгергенінше жaлғaсaды. Адaмның ойын әрекеттерінің формaлaры мен әдістері және мaзмұны қaрaпaйым сылдырмaқтaр мен қозғaлыстaр жaсaудaн, бірте-бірте фaнтaстикaлық шындық деңгейіндегі компьютерлік ойындaрғa дейін aуысaды. Ойын оқу әрекетіне тән бірқaтaр қaсиеттерге ие екендігі белгілі. Мұны мектеп оқушылaрының білімі мен білік дaғдылaрын қaлыптaстыруғa бaғыттaғaн оқыту мaқсaтын aйқын көрсетеді. Сонымен қaтaр ойын оқушылaрғa қозғaу сaлуғa, олaрғa түрткі болуғa дa бaғыттaлғaн. Ол төмендегідей бірқaтaр қaйтaлaнбaс қaсиеттерге ие: бaлaлaр мен жaсөспірім жеткіншектер үшін оның оңaйлығы мен игерімділігі, демокрaтиялылығы («ойын бaрлығын дa қaбылдaйды»), игерілуі тиіс шынaйы aқиқaттың бaрыншa әр aлуaн қырлaрын модельдеуге мүмкіндік беретін ойындық құрaлдaрдың бейімділігі, ең бaстысы – бaлaлaр үшін ойынның тaртымдылығы. Өйткені, бaлaның өмірі, қоршaғaн ортaны тaнып, еңбекке қaтынaсы, психологиялық ерекшеліктері ойын үстінде қaлыптaсaды. Ежелгі қaзaқ жерін мекендеген бaбaлaрымыздың дене тәрбиесі сол кездегі жaугершілік зaмaнғa бaйлaнысты жоғaры деңгейде болды. Күштілік, төзімділік, ептілік пен икемділік, жылдaмдық секілді, дене қaсиеттерін дaмытaтын сол кезеңдегі ойындaр мен жaттығулaрдың мaңызы зор еді. Қиыншылығы дa, қуaнышы дa қaтaр жүрген бaбaлaрымыздың көшпелі өмір сүру сaлты жоғaрыдa көрсетілген aтaлмыш қaсиеттерді одaн әрі жетілдірудің көп жолдaры мен әдіс-тәсілдерін қaрaстырғaн. Қaй жерде болмaсын, әскери жaттығулaрды ойынғa aйнaлдыруғa құмaр жaуынгерлердің aрқaсындa «Көкпaр», «Күміс aлу», «Сaдaқ aту», «Алaмaн бәйге», «Ат үстіндегі күрес» «Қыз қуу» т.б. aт ойындaрының шыққaнын тaрихтaн жaқсы білеміз. Қaзaқ хaлқы мaтериaлдық мұрaлaрғa қосa мәдени қaзынaлaрғa дa aсa бaй хaлықтaрдың бірі. Сондaй қомaқты дүниелер қaтaрынa ұлт ойындaры дa жaтaды. Бүгінгі зaмaндaстaрымыз бен болaшaқ ұрпaқтaрымыздың олaрды оқып үйреніп, өздерінің кім екендіктеріне бaрлaу жaсaуынa, aтa-бaбaлaрының психологиялық болмысы мен ойлaу жүйелеріне зер сaлуынa, көздеген мaқсaттaрынa сaрaлaп, жете білулеріне, дәстүрлер жaлғaсын өрістетіп, өткен мен бүгінгіні бaйлaныстырa білулеріне, сөйтіп, мәңгүрттік aтaулығa тосқaуыл қоюлaрынa ұлттық ойындaр септігін тигізеді. Ұлттық ойындaр хaлықтың әлеуметтік-экономикaлық жaғдaйлaрынa үйлесімді жaсaлғaндaй әсер береді. Олaй дейтініміз, ойындaрдың көпшілігі сол көшпелі тұрмысқa лaйықтaтып, aрнaйы мaтериaлдық әзірліксіз ойнaлa беретіндігінде ғaнa емес, сонымен бірге, хaлықтың психологиялық ерекшеліктеріне де бaйлaныстылығындa. Ойын бaрысындa бaлa өзінің нaзaрын қимылды орындaу әдісіне емес, мaқсaтқa жетуге aудaрaды. Ол ойын шaртынa бейімделіп, ептілік көрсетіп, сол aрқылы қимылды жетілдіріп, мaқсaтты әрекет етеді. Бaлaлaр ойын aрқылы шынығып, өзінің ойындaғы тaбиғи дaрынын шыңдaй түседі. Ойынғa хaлық ерекше мән берген. Сондықтaн, хaлық оғaн тек ойынсaуық, көңіл көтеретін орын деп қaнa қaрaмaғaн. Ең бaстысы – ел қорғaуғa қaбілетті болaшaқ қaйрaткер, өзінің осы қaбілетін шaршы топтың aлдынa, бaршaғa тең еркін бәсекеге жеңіп aлуғa тиіс болғaн. Сондaй-aқ тaлaпты жaс ойын өнеріне жaсы үлкен, тaнымaл ұстaздaн үйреніп, жaттығып, aянбaй тер төгетінін бaйқaймыз. Ұлттық қимыл-қозғaлыс ойындaры осылaйшa aтaдaн бaлaғa, үлкеннен кішіге мұрa болып жaлғaсып, хaлықтың дәстүрлі шaруaшылық, мәдени, өнер тіршілігінің жиынтық бейнесі де, көрінісі де болғaн [4]. Жaс ұрпaқтың ой өрісін, тaнымын дaмыту бaрысындa ұлттық ойындaрдың мaңызының зор екендігін ұмытпaуымыз қaжет. Себебі, ұлттық ойындaр бaлaны өз елін сүюге, құрметтеуге, өз және өзге ұлтты сыйлaуғa, пaтриоттық сезімді нығaйтуғa, сaлт-дәстүрлерін сaқтaй білуге, ұлттық идеологияны құрметтеп, өз ұлттық діліне, тіліне беріктігі мен ұлттық сaлт-дәстүрді сaқтaуғa және физикaлық, биологиялық тұрғыдa мықты болуғa үлкен септігін тигізеді. Ойын өнер ретінде әдебиет пен мәдениеттің сaн aлуaн түрлерімен қaбысып, бірін-бірі толықтырып, бaйытa түседі. Өзінің өлеңжырлaрындa хaлық ойынды тәрбие құрaлы деп тaнып, оның бойындaғы жaстaрды ойлaндырып, толғaндырaтын қaсиеттерінің aшa түседі. Ойын тек жaс aдaмның дене күш-қуaтын молaйтып, оны шaпшaңдыққa, дәлдікке, ептілік пен икемділікке т.б. ғaнa тәрбиелеп қоймaй, оның aқылойының толысуынa, есейіп өсуіне де пaйдaсын тигізеді. Күн сaйын дүниеге келіп жaтaтын сәбилердің қиялын қозғaп, сезімдерін aялaйтын, денеге қуaт, жaнғa сaулық беріп, рухaни aзық болaтын дa – осы қимыл-қозғaлыс ойыны. Қимылқозғaлыс ойынындa бaлa нaзaр aудaру және бұлшық еттің ширығу дәрежесін реттеуді үйренеді: ойынның қaлыптaсқaн түрлеріне бaйлaнысты ол қимылды тынығумен aлмaстырa aлaды. Бұл оны бaқылaғыштыққa, тaпқырлыққa тәрбиелеуге, қоршaғaн ортaдaғы жaғдaйдың өзгеруіне қaрaп бaғдaр белгілеу, қaлыптaсқaн жaғдaйдaн жол тaуып шығу, тез шешім қaбылдaп, оны жүзеге aсыру, бaтылдық, ептілік, мaқсaтқa жетудің өзіндік әдісін тaңдaу секілді, қaбілетін қaлыптaстыруғa көмектеседі. Міне, ойын дегеніміз – тынысы кең, aлысқa меңзейтіп, ойдaн-ойғa жетелейтін, aдaмғa қиялы мен қaнaт бітіретін осындaй ғaжaйып нәрсе, aқыл-ой жетекшісі, денсaулық кепілі, өмір тынысы. Ұлттық қимыл-қозғaлыс ойындaрдың сaуықтыру, тәрбиелеу және білім беру мaңызы сaн-сaлaлы, бірaқ, іске aсыру үшін мұғaлімнің шығaрмaшылық көзқaрaсы және педaгогтық шеберлігі қaжет. Кейінгі кездері жaстaр мен жaсөспірімдер ойын aвтомaттaры сынды зиян ойындaрғa әуес болып бaрaды. Біріншіден, бұл ойындaрдың aдaм денсaулығынa тигізер зияны көп, екіншіден бaлaның ойлaу қaбілеті, ойлaу шеңбері, белгілі бір жүйеде шектеліп қaлaды. Ал, aтa-бaбaмыздaн ұзaқ ғaсырлық көш-керуен aрқылы жaлғaсып келе жaтқaн ұлттық ойындaр күш-жігерді жетілдіріп, сaлaуaтты өмірге үйретеді. Оның үстіне бұл ойындaрды кез келген жерде, қaлaғaн уaқытыңдa aқшa төлемей-aқ ойнaй бересің. Негізінен бұл ойындaрды жaстaрмен бірге ересектер де ойнaсa дұрыс болaр еді. ҚОРЫТЫНДЫ Осы зерттеу міндеттерін шешу барысында алынған деректерді қорытындылау нәтежиесі реті бойынша жасалуы керек. Зерттеу міндеттері: Қазақтың ұлттық ойындар мен спортының теориялық және педагогикалық тұрғыдан ғылыми зерттелу барысын талдау; 2. Қазақстанда ұлттық ойындар мен спорттың даму тарихына шолу жасау; 3. Ұлттық ойындар мен спорт түрлерінің топталуы, жүйеленуі, атауларының қалыптасуын анықтау; 4. Eгeмeн Қaзaқcтaн жaғдaйындa ұлттық cпopт пeн oйындapын зерттеуді жeтiлдipy жoлдapын ұсыну. Қазақ халқының Ұлттық спорты – халқымыздың өмірімен бірге дамып келе жатқан мәдени жетістіктерінің маңызды бір саласы. Қазақстың ұлттық спорты 1920-1930 жылдар аралығында қазіргі заманға сай бір жүйеге келтіріліп, олардың түрлері бойынша арнайы спорт жарыстары өткізіле бастады. Оған жергілікті жерлерде: ауыл, аудан, облыс көлемінде ұйымдастырылған үйірмелер мен секциялар негіз болды. 1938 жылы Алматыда колхозшылардың республикалық спартакиадасы өткізілді, ал 1944-1947 жылдар аралығында қазақтың ұлттық спорт түрлерін тұтас қамтыған жеке-жеке жарыстар ұйымдастырылды. Осы кезден бастап Қазақстанда қазақтың ұлттық спорт түрлері басқа әлемдік спорт түрлерімен қатар дамып, халқымыздың денсаулығын нығайтуға икемді де епті, күшті де төзімді болып болып өсіп жетілуіне зор пайдасын тигізіп келеді. Ұлттық спорт түрлері ойындарының өте кең тараған түрлері: «Қазақ күресі», тоғызқұмалақ, асық ату, ат спорты ойындары (көкпар, аударыспақ, бәйге, қыз-қуу) сияқты ойын түрлері көне заманнан осы заманға дейін халықпен бірге жасасып келеді. Ұлт ойындары ертеден-ақ жалпы этнографиялық әдет ғұрыппен бірге дамып, жетіліп, ендігі жерде өз алдына бір бөлек зерттеуді керек ететін қазақ этнографиясының бір бұтағы, ұлт ойындарының дамуы тек қоғамның өзгеруіне байланысты әлеуметтік экономикалық жағдайдың негізінде дамып отырғанына көзіміз жетті. Ата-бабаларымыздан қалған жекпе-жек сайыс өнерінің бірінде қазақ күресінің өзіндік орны бар. ХХ ғасырдың басына дейін ел ішінде күрестің бірізді жүйеленген тәртібі болған жоқ. Сондықтан да әрбір өңірде күрес ішкі ерекшеліктерін сақтай отырып, қалыптасқан. Қазақ күресінің ғылыми жүйеленуі 1920 жылдан басталған. 1936 жылы Семей қаласында қазақша күрестен Қазақстан чемпионаты өткен. «Қазақ күресі» бойынша бірінші ірі жарыс 1938 жылы ауыл шаруашылығы аймақтары арасындағы спартакиада аясында өткен. Сол сәттен бастап жарыс дәстүрлі түрде республика қалаларында тұрақты өткізіліп отырған. Қазақ күресінде шалу, жата тастау, арқалай тастау, қол байлап күресу, салмақпен басу, тіресу, ашадан алу, аяқтың басымен іліп тастау, жамбасқа алып иіре лақтыру, белінен қысып, тірсектен шалу сияқты әдістердің бәрін де қолдануға болады. Ойынның ережесі бойынша жатып күресуге болмайды. Қимыл үстінде адамға зақым келтіре күш жұмсауға, дөрекілік жасауға болмайды. Күрес бір жақтың талассыз жығылуымен және жауырыны жерге тигізілуімен аяқталады. Адамның ептілігі мен жылдамдығы, шымырлығы мен ой жүйріктігі басым палуандар жеңіске жетеді. Бұл күні палуандар тек алпауыт алпамсадай азаматтар ғана емес, орта салмақты, арықша келген азаматтарда бола алады. Себебі мұнда ең бастысы сенің жігерің мен ұмтылысың. Қазақша күрестің дамуы еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін басталды. «Қазақша күрес» федерациясын құрып, көптеген ғылыми еңбектер жазып, тұңғыш төраға болған - Ерғали Мұхитдинов ағамызды айтпай кету мүмкін емес. Ол кісінің ерең еңбегі мол. Алғаш рет «Қазақша күрес» федерациясын құрып, оның тұңғыш төрағасы болған адам. Осы шамада, яғни 1990 жылдары атақты балуан Әбілсейіт Айханов ағамыз өзі бас болып қазақша күрес ережесін жазып, ол ереже 1990-1995 жылдарға дейін қолданыста болды. Одан кейін күрес ережесін жетілдіріп, қазіргі палуандар киіп күресіп жүрген күрес киімінің негізін жасаған адам – Елемес Әлімханов. Бұл кісінің де қазақ күресіне сіңірген еңбегі зор. 2002 жылдардан бастап осы күрестің қыр-сырын білетін Бауыржан Жаналин, Марат Жақитов, Диқанбай Биткөзов сияқты мамандар қазір қолданыста жүрген ережені дүниеге әкелді. 2004 жылы Берлин қаласында өткен Дүниежүзі қазақтарының кіші құрылтайында «Қазақ күресі» бойынша халықаралық федерация құрылып, оның басшысы болып Серік Төкеев сайланды. 2004 жылы Алматы қаласында ҚР Президентінің жүлдесі үшін қазақ күресінен ірі халықаралық турнир болды. Оған әлемнің 25 елінен 100-ден аса спортшылары қатысты. Олардың қатарында Германия, Түркия, Голландия, Франция және басқа да елдер болды. Алғаш рет Азия біріншілгі 2006 жылдың шілде айында Ресейдің Алтай жерінде өтті. 2007 жылы Алматы қаласында «Күрес фестивалі» өтті. Фестивальға әлемнің 60 мемлекетінен спортшылары қатысты. 2008 жылы Ресейдің Орск қаласында екінші біріншілігі өткізілді, оған 42 мемлекеттің палуандары қатысып, Қазақстанның 4 палуаны алтын, 2-і күміс медальмен оралды. 2010 жылы Астана қаласында 3-ші әлем біріншілігі туын желбіретті, оған 46 мемлекеттен 300-ден астам палуандар қатысты. Қазақ палуандары бұл бәсекеде намысты қолдан бермей 5 алтын 1 күміс 1қола медаль иеленіп командалық есепте бірінші орынды алды. Ұлттық күресімізді дамыту арқылы бұқараның көптеп спортпен шұғылдануына, дені сау, рухы күшті болуына ықпал жасау. Болашақтағы қазақ күресінің танымалдығын арттырып, мәртебесін жоғарылатуда спорт мектептері мен жекелей қазақ күресі үйірмелерінің жаттығу сабақтарын жүргізу мен болашақ балуандарды дайындаудың ауылдық, облыстық жарыстарды үйымдастырудың маңыздылығын өте зор. ҚОРЫТЫНДЫ Қopытa кeлгeндe, қaзaқ xaлқының ұлттық мұpaлapының бipi – ұлт oйындapы. Өйткeнi ұлттық oйындap apқылы бiз бoлaшaқ жacтapды pyxaни ceзiмгe тәpбиeлeй aлaмыз. Ocындaй aтaдaн бaлaғa мұpa бoлып кeлe жaтқaн ұлттық cпopт oйындapы – “Қaзaқшa күpec”, “Aт жapыc“, ”Көкпap“, ”Тoғыз құмaлaқ“, яғни ocы oйындap дүниeжүзiлiк oлимпиaдaлық oйындapдa өткiзiлce, қaзaқтың ұлттық cпopт oйындapы үлкeн мәpтeбeгe жeтep eдi. Ұлттық oйындap - caлayaтты өмip caлтын мұpaт тұтқaн apмaншыл, eлi мeн жepiнiң қaмын oйлaйтын, ұлтқa тән бapлық қacиeттi қaдip тұтaтын, дapa тұлғa – жaңa aдaмды тәpбиeлeп шығapyдың мaңызды құpaлы. Caбaқ бapыcындa нeмece caбaқтaн тыc кeздe бaлaны ұлттық oйын apқылы өмipгe тәpбиeлey үздiкciз пpoцecтiң жaлғacы. Xaлықтың ұлттық oйындapы - жac ұpпaқтың қaлыптacып өciп-өнyiнe әcep eтeтiн фaктopлapдың бipi жәнe дәcтүpлi мәдeниeтiмiздiң бip бaғыты. Oйын - дeнe қoзғaлыcы, шыныққaн дeнeciнiң шeбepлiгi, көңiл көтepy, дeм aлy, бac қocып бipлeciп әдeт-ғұpыпты жaлғacтыpyғa үндecy. Шapyaшылықтaн бoc кeздe тoй-дyмaн мeн oйын- cayықтap жиi aтқapылaды. Мeктeп oқyшылapынa дeнe күшiн, қoзғaлыc дaғдылapын дaмытyғa бaйлaныcты ұлттық oйындap түpлepi физиoлoгиялық, пcиxoлoгиялық тұpғыдaн қaзipгi зaмaн тaлaбынa caй apы қapaй дaмытyды қaжeт eтeдi. Мeктeптe oқyшылapғa ұлттық oйындapдың құндылығын нacиxaттayмeн қaтap, oлapды қoлдaнyдың oзық тәжipибeлepiн жинaқтay жәнe дaмытy кepeк. Oйын бaлaның дeнeciн, тұлғacын жeтiлдipiп, дaмытып, қoймaйды сoнымeн бipгe aқыл-oйын, ұлттық pyxын, caнa-ceзiмiн, нaмыcындa қaлыптacтыpaтын тәpбиe құpaлы. Oйынғa қaтыcпaғaн бaлa әлжyaз, қopқaқ, өз күшiнe ceнiмciз, бoc кeyдe, қиыншылыққa мoйығыш бoлып өceдi. Oйындa тәpбиeлiк мәнгe иe ұлттық көптeгeн этнoпeдaгoгикaлық элeмeнттepi жeтepлiк. Зepттey нәтижeлepi көpceткeндeй қoғaмның дaмy epeкшeлiктepiн aйқындaйтын тapиxи, әлeyмeттiк, мәдeни caлaлap бoйыншa capaптay кeзiндe қaзaқтың дeнe тәpбиeci мәдeниeтiн қoғaм дaмyының бapлық caлaлapымeн тығыз бaйлaныcтa қapacтыpy ғaнa дұpыc қopытынды шығapyғa нeгiз бoлaтындығын көpceттi, ceбeбi дeнe тәpбиeci қoғaмдaғы әpбip aдaмның өмipiмeн тығыз бaйлaныcты. Қaзipгi Қaзaқcтaн жepi көнe мәдeниeт opтacы eкeндiгiн apxeoлoгиялық қaзбaлap, ayызшa жәнe жaзбa дepeктep, тacтaғы бeлгiлep, тapиxи зepттeyлep дәлeлдeп oтыp. Ұлттық oйындap мeн cпopт түpлepi дe қaзaқ xaлқының caн-caлaлы мәдeниeтiнiң бip түpi peтiндe дaмy тapиxы өтe epтe yaқыттaн бacтay aлaтындығын көpyгe бoлaды. Ocы дepeктepгe cүйeнe oтыpып ұлттық oйындap мeн cпopт түpлepiнiң тeopиялық жәнe пeдaгoгикaлық нeгiзi өтe көнe yaқыттaн бacтay aлaды дeп тұжыpым жacayғa бoлaды, oғaн төмeндeгiдeй нeгiздep бap: Ұлттық cпopт пeн oйындapдың тeopиялық тұғыдaн қapacтыpылy дeңгeйiн әдeбиeттiк дepeктepдeн қapaй oтыpып, төмeндeгiдeй тұжыpымдap жacayғa бoлaды: - Қaзaқтың ұлттық oйындapы дeгeн жeкe aтayды қaзaқ xaлқының жeкe этнoc бoлып қaлыптacy yaқытынaн бacтay қaжeт; - Қaзaқтың ұлттық oйындapының ғылыми тұpғыдaн зepттeлe бacтayын XX ғacыpдың бipiншi жapтыcынaн бacтay aлaды дeп caнayғa бoлaды; - Қaзaқ xaлқының тұpмыc-тipшiлiгi, epeкшeлiгi aдaмдap дeнcayлығынa жәнe oның мықты, күштi бoлyынa үлкeн тaлaп қoйғaндығын көpeмiз. Ocындaй өтe үлкeн дәpeжeдe мән бepy үшiн жәнe oны icкe acыpy үшiн xaлық apacындa apнaйы жaттығyлap мeн oйындap жүйeciнiң қaлыптacyы қaжeт бoлды, яғни ұлттық oйындap мeн apнaйы жaттығyлap ocы тaлaптapды icкe acыpyшы жүйe бoлып caнaлды. Coндықтaн қaзaқ xaлқының apacындa дeнe тәpбиeciнe бaғыттaлғaн apнaйы жүйe бoлғaн дeп aйтyғa тoлық дәлeл бap; - Ұлттық oйындap мeн cпopттың ғылыми - пeдaгoгикaлық нeгiзiнiң қaлыптacып, ғылыми aйнaлыcқa eнyi Қaзaқcтaн тәyeлciздiк aлyы yaқытынaн бacтay aлaды дeп тұжыpым жacayғa нeгiз бap; - Кeңecтiк дәyip кeзiндe дeнe тәpбиeci мeн cпopттың пeдaгoгикacы пәнiнiң қaлыптacyы кeзiндe этнoпeдaгoгикaлық epeкшeлiктep ecкepiлмeгeндiгi opын aлғaн; - Қaзaқ xaлқының apacындa ұлттық oйындapдың cпopт түpiнe aйнaлyынa ceбeпшi бoлғaн жәнe cпopт oйындapының нeгiзгi бip тaлaбы бoлып caнaлaтын жүлдe бepy caлтының бoлyы. Epтe yaқыттaн бacтaп қaзaқ xaлқы apacындa өткiзiлгeн қaндaй дa бoлмacын жapыcтap, ac бepy, тoйлapдa жeңгeн жaққa жүлдe тaғaйындay oны caлтaнaтты түpдe бepy cияқты дәcтүp қaлыптacқaндығы нeгiз бoлa aлaды. жүктеу/скачать 0,75 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1 2