Бидай дәнінің өнуіне топырақ тұздылығының әсері

Тәжірибелер нәтижелері, топырақ қабатындағы тұз қорының өсімдіктердің өсіп-өнуіне әсері олардың вегетациялық алдыңғы, өну кезеңінде-ақ әсер ететінін көрсетті. Осы вегетациялық кезеңде, олардың жалпы өнімділігін қалыптастыратын, егілген дәннің өну мөлшері топырақтың тұздылығына тікелей тәуелді екендігі дәлелденді. Сондықтан осы қол жеткізген заңдылықтар негізінде, егілген дақылдардың дәндерінің топырақтың тұздану дәрежесіне байланысты өнуін болжауға мүмкіншілік жасайтын математикалық молделіне негіз бола алады.

Тәжірибелер барысында қол жеткізілген мәліметтер, өсімдіктердің топырақ қабатындағы тұз қорына байланысты өсіп-өну биологиялық құбылысының математикалық моделін жасау үшін қажетті функцияны таңдаудың ролі зор. Сондықтан функция ұғымына шолу жасауды жөн көрдік.

Математикалық моделдеу соңғы жылдары биологияда көп дамып, оның әр түрлі саласында кең қолданыс табуда. Сонымен қатар, математикалық модельдеу тәжірибе жүргізу барысында нақты объектіге қарағанда үлкен икемділікті қамтамасыз етуге, уақыт жүрісін тездетіп, әрекеттерді қайталап немесе өзгертіп, процесске кездейсоқ оқиғалар ендіруге мүмкідік туғызады.

Модельдің көптеген әртүрлі анықтамалары бар. Әр түрлі салада модель туралы айтқанда оны қандай мақсат үшін пайдалануға байланысты әр түрлі түсінуге болады. Модельді құру процессі модельдеу деп аталады. Қарапайым модельдер арифметикалық амалдардың қасиеттерін оқу кезінде кездеседі. Ал биологияда көптеген құбылыстар практикалық жағынан натуралды модель болып табылады. Мысалы, осы жобада қарастырылып отырған, өсімдіктердің өсіп-өнуіне, топырақтың тұздану шамасының әсері. Яғни тәжірибе арқылы, біз зерттелетін объектілер (өсімдіктер, топырақ, тұз), құбылыстардың (тұздану дәрежесінің дәндердің өнуіне әсері) ең маңыздысын көрсетуге мүмкіндік береді. Сондықтан да, модель деп біз зерттелетін объект, құбылыс немесе процесстің маңызды жақтарын сипаттайтын объектілер мен қатынастардың жиынтығы деп түсінеміз.

Кез келген биологиялық құбылысты модельдеу, осы құбылыстың практикада болуы жөнінде дұрыс мәліметтер жинап, өңдеу – оның моделін құру жөніндегі алғашқы қадам болып саналады. Сондықтан топырақ қабатындағы тұз қорының өсімдіктердің өніп-өсу мөлшеріне әсерін анықтау барысындағы тәжірибе нәтижелері осы құбылыстың математикалық моделін жасауға негіз болады. Себебі кез келген биологиялық құбылыстың моделін құру барысында, объектіні зерттеу керек.

Сондықтан біз қарастырып отырған биологиялық құбылыстардың, яғни топырақтың тұздану дәрежесінің өсімдік дәнінің өну мөлшеріне әсерін математикалық моделін жасау барысында біз топырақ қабатындағы тұз қорының өсімдіктер дәнінің өнуіне әсерінің графиктерін сыздық. Графиктер сызу барысында Х – осіне тәуелсіз айнымалы ретінде топырақ қабатындағы тұз мөлшерін салдық. Тәжірибе бойынша бұл шама 0 ден 1,5% арасында өзгереді. Келтірілген 0,1% нүктесі 1 нұсқа – бақылау нұсқасына сай келеді. Соңғы 1,5% саны – 6 нұсқа.

Тәуелді айнымалы шама У – осіне өсімдік дәнінің өну мөлшерін салдық. Себебі, дәндердің өну мөлшері топырақтың тұздану дәрежесіне тікелей тәуелді.

7 суретте жоңышқа дәнінің өну мөлшерінің, топырақтың тұздылығына тәуелділік графигі келтірілген. Бұл графикті салу үшін 1 кестеде келтірілген, жоңышка дәнінің топырақ тұздылығына байланысты өну мөлшерінің көрсеткіштері пайдаланылды.

7 сурет – Жоңышқа дәнінің өну мөлшерінің топырақтың тұздану

Х- топырақтың тұздану дәрежесі, %.

N_c=N₀ехр (-βС), (2)

N₀ – жоңышқаның бақылау нұсқасындағы (тұз салынбаған) дәннің өну мөлшері, дана;

β – пропорционалдық коэффициент;

С – топырақтың тұздану дәрежесі, %.

8 сурет – Жүгері дәнінің өну мөлшерінің топырақ тұздылығана тәуелділік графигі

9 сурет – Бидай дәнінің өну мөлшерінің топырақ тұздылығана тәуелділік графигі

	жоңышқа	жүгері	бидай
β	1,25	1,25	1
	26	10	35

4 кестеде көрсетілген параметрлермен бірге математикалық моделмен болжағандағы пайда болған мәліметтерді тәжірибе жүзіндегі мәліметтермен салыстыру жоңышқа үшін 9-суретте, жүгері үшін 10-суретте, және бидай үшін 10-суретте көрсетілген.

10 сурет- Жоңышқа үшін салыстыру

11 сурет- Жүгері үшін салыстыру

12 сурет- Бидай үшін салыстыру

Келтірілген мәліметтер, жасалған математикалық модель, топырақтың NaCl тұзымен тұздану дәрежесінің жоңышқа, жүгері, бидай дәндерінің өнуін болжау есептеріне пайдалануға болатындығын көрсетті.

Тұзданған топырақпен жұмыс жасағанда ең бірінші туындайтын мәселе, ол- топырақты тұздан тазарту. Қазіргі кезде еліміздің ғалымдары топырақты тұздан тазартудың ең тиімді жолы - топырақты сумен шаю (13 сурет) арқылы тазалауды ойлап тапты. Себебі, топырақты сумен шаю, ондағы тұздың еруін қамтамассыз етіп, одан ары топырақтың төменгі қабаттарына су арқылы тұзды қозғалтады. Осы құбылыстардың арқасында топырақтағы тұз мөлшері азайып, тұздың өсімдіктердің өніп-өсуіне кері әсерін төмендетеді. Бірақ бұл процестің бір кемшілігі, топырақты сумен шайғанда тек тұз мөлшері ғана емес, топырақ құнарлылығы да төмендейді. Шайылған топыраққа отырғызылған жүгерілердің жағдайы (14 сурет).

13 сурет – Тұзданған топырақты сумен шаю

14 сурет- Шайылған топыраққа отырғызылған жүгері жағдайы

14 суреттен байқайтын нәрсе, жүгерінің ұзындығы 1,5 метрге жетпейді, сабағы жұқа, әлсіз.

Жоғарыда көрсетілгендей көрініс үлкен мөлшерде қайталанбас үшін, топырақтың құнарлылығын арттырудың маңызы зор. Осы құнарлылықты арттырудың ең тиімді әдісі топыраққа цеолит енгізу.