5 в 050117 «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығына арналған

2013

1 Глоссарий

2 Дәрістер

3 Тәжірибелік сабақтар

2. Лексикологияның ен басты зерттеу объектісі — сөз. Сөздің анықтамасы.

2. Семасиологияның зерттеу нысаны.

3.Сөз- лексикалық бірлік.

4. Ұғым және сөз.

5. Сөз және мағына.

Қазақ тіл білімінің лексикологиясы саласы 1950 ж. зерттеле бастады. Бұл кезеңде лексикологияның жалпы мәселелеріне арналған Н.Сауранбаев, С.Аманжолов ,Ғ.Беғалиев, Ғ.Мұсабаев еңбектерінен басқа омонимдер туралы К.Аханов, синонимдер жайында Ә.Болғанбаевтың т.б. зерттеулері бар.

Сөздің мағыналық жағы семасиологияда қаралады. Лексикологияның ен басты зерттеу объектісі — сөз. Тілдегі әрбір сөзде белгілі мағына бар. Мағынасыз сөз болмайды. Сөз өзімізді қоршаған кең дүниедегі зат пен құбылыстың атауы болғандықтан, оларға тән телінді дербес өзіндік мағынасы болады. 1. Сөз - өте-мөте күрделі тілдік бірлік. Сөздің екі жағы бар: оның бірі – сөздің дыбысталу жағы, екіншісі – сөздің мағыналық жағы. Осы екі жақтың бірлігі – сөздің өмір сүруінің және қызмет етуінің шарты. Демек сөз – дыбысталу мен мағынаның бірлігінен тұратын тілдік дербес бірлік.

Дәрісті қорытындылау:

1. Лексикология- тілдің лексикасын, сөздің құрамын зерттейтін ғылым .

2. Лексикология тарихи лексикология және сипаттама лексикология, салыстырмалы лексикология болып бөлінеді.Бұдан басқа лексиканың фразеология, терминология, диалектология, лексикография, этимология, семасиология деп аталатын түрлері бар.

3. Тілдегі әрбір сөзде белгілі мағына бар. Мағынасыз сөз болмайды.

4. Ұғым – заттың немесе құбылыстың басты белгілерінің ойда қорытылып , топшыланған бейнесі.

Бақылау сұрақтары:

1. Қазіргі қазақ тілі лексикасының зерттеу объектісіне не жатады?

2. Қазіргі қазақ тілі лексикологиясының салалары қалай жіктеледі?

3.Сөзге қандай анықтама бересің?

4. Сөз- лексикалық бірлік, ұғым және сөз, сөз және мағына бұлардың арасында қандай байланыс бар?

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. 
   Мұсабаев Ғ.Қазақ тіл білімінің мәселелері.,А.,2008.
   
2. 
   Айғабылов А. Қазақ тілінің лексикологиясы. Алматы, 1996
   
3. 
   Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. Алматы: 1997
   
4. 
   Кеңесбаев І., Мұсабаев Г. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика. А.,1975.
   

№2 дәріс тақырыбы: Сөздің лексикалық мағынасының негізгі түрлері.

2.Сөздің лексикалық және грамматикалық мағыналары.

3. Сөздің негізгі мағынасы және тұрақты мағынасы.

4. Сөздің нақты және абстракты мағынасы. Сөздің контекстік мағынасы.

5. Сөздің тура және ауыспалы мағынасы.
Сөздердің беріп тұратын негізгі ұғымы лексикалық мағына, ал сөздердің сөйлемдегі өзара қатынасы грамматикалық мағына болып табылады. Лексикалық мағына - сөздерді бір бірінен ажырытып танудағы ең негізгі мағына,ол арқылы сөз жеке даралық қасиетіне ие болады. Лексикалық мағына зат, құбылыс,әрекет жайында бір тілде сөйлейтін қауым таныған жалпыға түсінікті әр сөздің меншікті мағынасы болып табылады. 1950ж. В.В.Виноградов сөздің лексикалық мағыналарын үш типке бөліп көрсетеді:1) тура немесе номинативті мағына 2) фразеологиялық байлаулы мағына 3) синтаксистік шартты мағына.

Сөздің негізгі мағынасы - айтушы мен тыңдаушыға ортақ нақты заттық ұғымды білдіретін мағына. Сөздің тұрақты мағынасы- сөзді контекстен бөліп алып ешбір тіркессіз, өзіне арнулы негізгі мағынамен бірге тұрақты мағынасы айқындалып тұрады. Сөздің нақты және абстракты мағынасы - Бір сөзге берілген түпкі атауы – нақты мағына болса, сол сөздің жалпылама ұғымды білдіруі абстракт мағына болып табылады. Сөз мағынасы әуел баста көп болмаса да, бертін келе дамып, молайып отырған. Бір сөздің уақыт өте келе әр қолданыс сапасына қарай, әр түрлі себептермен әр заттың не құбылыстың атауы болып жұмсалуы заттың контекстік мағынасы болады. Сөздің әуел баста берілген және нақ сол зат атауын білдіретін мағынасы – тура мағына болып табылады. Ал сөздердің негізгі мағынасынан дамып,соған ұқсатыла айтылатын, сәл ауытқи қолданылатын сөз мағынасы ауыс мағына.

1. Сөздердің беріп тұратын негізгі ұғымы лексикалық мағынасы.

2.Сөздердің сөйлемдегі өзара қатынасы грамматикалық мағынасы.

3. Бір сөзге берілген түпкі атауы – нақты мағына болса, сол сөздің жалпылама ұғымды білдіруі абстракт мағына болып табылады.

4. Сөздердің негізгі мағынасынан дамып, сәл ауытқи қолданылатын сөз мағынасы ауыспалы мағына деп аталады. деп аталады.е666666

6.76Бақылау сұрақтары:

1. Сөздің лексикалық мағынасы мен грамматикалық мағынасы дегеніміз не?

2.Сөздің негізгі мағынасы дегеніміз не? Тұрақты мағынасы дегеніміз не?

3.Сөздің нақты және абстракты мағынасы нені білдіреді?

4.Сөздің тура мағынасы, ауыспалы мағына. дегеніміз не?

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. 
   Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. Алматы: 1997
   
2. 
   Кеңесбаев І., Мұсабаев Г. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика. А.,1975.
   
3. 
   Мұсабаев Ғ.Қазақ тіл білімінің мәселелері.А.,2008.
   

1. Сөздің көп мағыналылығы.

2.Омонимдердің пайда болу жолдары, оның көп мағыналы сөздерден айырмашылығы. Омонимдердің түрлері.

1. 
   2.Синонимдер және олардың жасалу жолдары. Синонимдік қатар, доминант синоним ұғымы.
   

1. Сөздің көп мағынаға ие болуын сөздің көп мағыналылығы дейміз.

2.Көп мағыналы сөздер бір негізден таралады .

3. Лексикалық омонимдер айтылуы бірдей, бірақ мағыналары бөлек сөздер. 4. Мағыналары бір-біріне жақын мәндес сөздер синонимдер деп аталады.

5. Антонимдер - мағыналары бір-біріне қарама-қарсы сөздер.

Бақылау сұрақтары:

1.Омоним дегеніміз не, олардың пайда болу жолдары қандай? 2.Омонимдердің қандай түрлері бар?

2. 
   3.Синонимдер дегеніміз не және олардың қандай жасалу жолдары бар?
   

1. Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. А.,1997.

3.Кеңесбаев І., Мұсабаев Г. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика. А.,1975.

4.Мұсабаев Ғ.Қазақ тіл білімінің мәселелері.А.,2008.

№4 дәріс тақырыбы: Лексикалық табу мен эвфемизмдер және дисфемизмдер.

1.Лексикалық табу құбылысының өзіндік сипаты.

2. Табу мен эвфемизмдердің жасалу жолдары

3.Эвфемизм, олардың пайда болу жолдары.

4.Дисфемизм құбылысы.
Табу, негізінен алғанда, этнографиялық ұғыммен байланысты. Мұнымен бірге оның тілге, тілдің тарихына да қатысы бар. Ерте замандарда адамдар әр түрлі қате түсінік, теріс ұғымның дінге сенушіліктің салдарынан кейбір заттардың аттарын тікелей атауға тыйым салып, оларды басқаша атайтын болған. Бұл құбылысты әдетте табу деп аталады. Кейбір нәрсенің не құбылыстың атын тікелей айту дөркілеу, қолайсыздау болып көрінгенде, олар басқа сыпайы, майда сөздермен ауыстырылып айтылады. Бұл құбылыс эвфемизм деп аталады. Эвфемизм - бір затты немесе құбылысты я болмаса бір уақиғаны сыпайылап айтып жеткізу амалы. Эвфемизмдердің жасалу жолдары әр түрлі. Солардың ішінде ең өнімділері троптың түрлері арқылы, атап айтқанда, метафора, синекдоха, метонимия, литота тәсілдері арқылы жасалған эвфемизмдер жиі кездеседі.

Дисфемизм құбылысы эвфемизмге қарама –қарсы құбылыс.Тілдегі әдепті сөздерді әдепсіз тұрпайы сөздермен ауыстырып айту құбылысын тіл білімінде дисфемизм деп атайды.

1. Табу, негізінен алғанда, этнографиялық ұғыммен байланысты.

2. Ерте замандарда адамдар әр түрлі қате түсінік, теріс ұғымның дінге сенушіліктің салдарынан кейбір заттардың аттарын тікелей атауға тыйым салып, оларды басқаша атайтын болған. Бұл құбылысты әдетте табу деп аталады.

3. Эвфемизм - бір затты немесе құбылысты сыпайылап айтып жеткізу амалы.

4. Тілдегі әдепті сөздерді әдепсіз тұрпайы сөздермен ауыстырып айту құбылысын тіл білімінде дисфемизм деп атайды.

Бақылау сұрақтары:

1. Табу, эвфемизм дегеніміз не?

2. Табу мен эвфемизмдердің жасалу жолдары қандай? Кімдер зерттеген?

4. Дисфемизм дегеніміз не?

1.Аханов. К. Тіл білімінің негіздері. –А.,2002.

2.Ахметов Ә.Қ. Түркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмдер. –А.,1995.

3.Кеңесбаев І, Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. А.,1962

5. Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. А., 1997.

2 модуль.

Қазіргі қазақ тілі лексикасының құрамы, шығу арналары, қалыптасуы мен дамуы.
№5дәріс тақырыбы: Қазақ тілінің сөздік құрамы, оның қалыптасуы мен дамуы, ерекшеліктері.
1. Қазақ тілінің сөздік құрамы, оның қалыптасуы мен дамуы.

2.Қазіргі қазақ тілі лексикасының құрамы, шығу арналары, қалыптасуы.

3. Негізгі сөздік қоры. Негізгі сөздік қорға тән басты белгілер.

5.Туынды сөздерді тудыру тәсілдері.

Белгілі бір тілдегі сөздердің жиынтығы сол тілдің сөздік құрамын немесе лексикасын құрайды. Сөздік құрамның ең басты және тұрақты бөлшегі – негізгі сөздік қор. Негізгі сөздік қор – бүкіл лексикалық байлықтың басты тұлғасы, негізгі ұйтқысы. Қазақ тілінің негізгі сөздік қорына, мысалы, мынадай сөздер енеді. 1. Табиғат құбылыстарының атаудары : жер, су, өзен, көл, тас, жел, ай, күн, және т.б. 2. Еңбек үдерісіне байланысты сөздер: егу, ору, жырту, кесу, пісіру және т.б. 3. Еңбек құралдарының аттары: орақ, күрек, айыр, біз, пышақ және т.б. 4. Мал атаулары: жылқы, ат, байтал, құлын, өгіз, түйе, қозы және т.б. 5. Аң-құс атаулары: түлкі, қоян, қасқыр, аю, қарға, бүркіт, тауық және т.б. 6. Анатомиялық атаулар: бас, қол, аяқ, ауыз және т.б. Негізгі сөздік қордағы сөздер сол тілде сөйлеушілердің барлығына ортақ болуы тиіс. Негізгі сөздік қор талай замандар бойында өмір сүреді де , тұрақтылық қасиетімен сипатталады. Негізгі сөздік қор уақыт өткен сайын , әрине, өзгереді, бірақ оның өзгеруі, тілдің сөздік құрамына қарағанда, баяу болады. Қоғамдық өндірістің, әлеуметтік- экономикалық қатынастардың дамуы мен материалдық және рухани мәдениеттің барлық салаларының дамуына байланысты туған жаңа заттар мен құбылыстарды және олардың ұғымдарын тілде сөзбен атаудың қажеттілігінен туынды жаңа сөздер жасалады немесе олар тілде бұрыннан бар сөздермен аталып, ол сөздердің мағыналарына туынды мағыналар қосылады. Осыдан тілдің сөздік құрамы үздіксіз дерлік толығу, даму күйінде болады.

Дәрісті қорытындылау:

1.Белгілі бір тілдегі сөздердің жиынтығы сол тілдің сөздік құрамын немесе лексикасын құрайды.

2. Сөздік құрамның ең басты және тұрақты бөлшегі – негізгі сөздік қор. 3.Негізгі сөздік қор – бүкіл лексикалық байлықтың негізгі ұйтқысы.

4.Тілдің сөздік құрамына тән қасиет туынды жаңа сөздермен толығып, үнемі даму үстінде болады.

1. Қазақ тілінің сөздік құрамы дегеніміз не? Негізгі сөздік қор дегеніміз не?

2.Қазіргі қазақ тілі лексикасының құрамының шығу арналарына на жатады?

3.Қазақ тілінің сөздік құрамы, оның қалыптасуы туралы не білесің?

4. Туынды сөздерді тудыру тәсілдеріне не жатады?

Ұсынылатын әдебиеттер:

1.Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы. А., 1988

2.Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. Алматы:Санат, 1997

3.Кеңесбаев І., Мұсабаев Г. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика. А.,1975.

4. Аханов К.Тіл білімі негіздері. А., 2002.
№6 дәріс тақырыбы: Сөздік құрамның тарихи арналары.

1. Тілдің сөздік құрамының толығып, үнемі даму үстінде болуы.

2. Қазақ тілі сөздік құрамының толығып даму жолдары.

3.Қазақтың байырғы тума лексикасы, оның бірнеше қабаттан тұратыны.

4. Кірме сөздер, олардың бірнеше қабаттан тұратыны.
Тілдің сөздік құрамына тән қасиет туынды жаңа сөздермен толығып, үнемі даму үстінде болады. 1.Қазақтың байырғы тума лексикасы, оның бірнеше қабаттан тұратыны: а)жалпы түркілік сөздер, ә)қыпшақ тілдеріне ортақ сөздер, б)қазақтың тума төл сөздері. Кірме сөздер, олардың бірнеше қабаттан тұратыны: а) монғол тілінен ауысқан сөздер, сонымен бірге монғол, қазақ тілдеріне ортақ сөздер бар екені, оның тарихи себептеріне қысқаша шолу, ә)араб, парсы, тілдерінен кірген сөздер, олар-дың ену кезеңдері мен ауысу жолдарына қысқаша шолу. Араб, парсы, сөздерінен лексика-семантикалық топтары, тұлғалық және семантикалық өзгерістерге ұшырап отыруы, бірқатарының қазақ тіліне сіңісіп, игеріліп кету себептері, б) орыс тілінен және ол арқылы Еуропа тілдерінен енген сөздер, олардың ауысу кезеңдері, лексика-семантикалық топтары, тұлғалық өзгерістерге ұшырап отыруы. Қазақ тілі сөздік құрамының толығып даму жолдары: байырғы тума сөздер негізінде, кірме сөздер сөздер негізінде іске асатыны.Сөздік құрамның тума сөздер негізінде дамуына сөзжасам тәсілдері қызмет ететіні (түбір сөзге жұрнақ жалғау, сөздердің біріктіру, қосарлау, тіркестіру, қысқартып қолдану, сөз мағынасын жаңарту).

Дәрісті қорытындылау:

1. Тілдің сөздік құрамына тән қасиет туынды жаңа сөздермен толығып, үнемі даму үстінде болады.

2. Қазақ тілі сөздік құрамының толығып даму жолдары: байырғы тума сөздер негізінде, кірме сөздер сөздер негізінде іске асатыны.

3. Сөздік құрамның тума сөздер негізінде дамуына сөзжасам тәсілдері қызмет ететіні.

4. Түбір сөзге жұрнақ жалғау, сөздердің біріктіру, қосарлау, тіркестіру, қысқартып қолдану, сөз мағынасын жаңарту тәсілдері.

Бақылау сұрақтары:

1. Тілдің сөздік құрамына тән қасиетке не жатады?

2. Қазақ тілі сөздік құрамының толығып даму жолдары қалай жүзеге асады?

3. Сөздік құрамның тума сөздер негізінде дамуына қандай сөзжасам тәсілдері қызмет етеді?

1. 
   Мұсабаев Ғ.Қазақ тіл білімінің мәселелері.,А.,2008.
   
2. 
   Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. Алматы: 1997
   
3. 
   Кеңесбаев І., Мұсабаев Г. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика. А.,1975.
   

2. Араб-парсы тілдерінен кірген сөздер.

3.Моңғол тілінен ауысқан сөздер.

4.Орыс тілінен және орыс тілі арқылы басқа тілдерден енген сөздер 5.Сөздердің тілден- тілге тікелей және жанама түрде ауысуы.

1.Тілге әбден сіңісіп, қазақтың төл сөзіндей жымдасып кеткен актив сөздер.Мысалы: нан, айна,сабын, шаруа, сынап, әл, қас, ас, зат.

2.Әлеуметтік өмірдің, шаруашылық пен өндірістің, түрлі мамандықтың белгілі бір саласында жұмсалатын терминдік сипаты бар арнаулы сөздер. Мысалы: нарық, емтихан, жәрдем, сабақ, мұғалім, арыз, дәрі, саясат.

3. Әр түрлі экспрессивтік-эмоционалдық сипаты бар сөздер. Мысалы: махаббат, нұр, ғибрат, арай, қайран, мәшһүр, тағдыр, ақырзаман.

4.Әдеби тілден біржола ығысқан немесе ығысуға жақын сөздер. Мысалы: шайыр, дүр, сағыр, зәңгі, уәзір, жарапазан, мизам, уалаят.

Қазақ тіліне моңғол тілінен кірген сөздер негізінен әкімшілік,ел билеуге байланысты ұлыс,нөкер,жасақ,ноян т.б. Жер-су атауларына байланысты Тарбағатай, Қатонқарағай, Қорғалжын атаулары кездеседі.Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңде ауысқан орыс сөздері баспасөз арқылы жазба тілге тарамаған көбінесе ауызша сөйлеу тілі арқылы енген.

1. Кірме сөздер, яғни шығу төркіні жағынан басқа тілдік сөздер.

2. Араб-парсы тілдерінен ауысқан сөздер сөздік қордағы қазақтың тума сөзіндей ұзақ өмір сүріп,жаңа сөздер жасауға ұйытқы болған.

3. Қазақ тіліне моңғол тілінен кірген сөздердің дені әкімшілік,ел билеуге байланысты сөздер.

4. Орыс тілінен және орыс тілі арқылы басқа тілдерден енген сөздер қазан төңкерісіне дейінгі және одан кейінгі кезеңде ауысқан орыс сөздері баспасөз арқылы жазба тілге тарамаған көбінесе ауызша сөйлеу тілі арқылы енген.

Бақылау сұрақтары:

1. Кірме сөздер дегеніміз не?

2. Қазақ тілінің сөздік қорына араб-парсы тілдерінен қандай сөздер кірген?

3.Моңғол тілінен қазақ тіліне негізінен қай салаға қатысты сөздер ауысқан?

4.Қазақ тіліне орыс тілінен және орыс тілі арқылы басқа тілдерден енген сөздердің сыр-сипаты мен игерілу дәредесі қандай ?

Ұсынылатын әдебиеттер:

1.Аханов К. Тіл білімінің негіздері. –А., 2002.

2.Кеңесбаев І, Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. А.,1962.

3.Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. А., 1997.1 тарау.,89-98 б.б.

4.Кеңесбаев І., Мұсабаев Г. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика. А.,1975.

5.Мұсабаев Ғ.Қазақ тіл білімінің мәселелері. А.2008.83-91 б.б.
№8 дәріс тақырыбы: Қазақ тілі сөздік құрамының қолданылу өрісіне қарай бөлінетін түрлері.
1.Қазіргі қазақ лексикасының қолданылу өрісіне байланысты түрлері.

2.Жалпыхалықтық лексика.

3.Диалектілік лексика.

3.Арнаулы лексика.Кәсіби терминология, кәсіби сөздер.

Диалект, говор деп халықтың, я ұлттық тілдің өзіндік ерекшеліктері бар жергілікті тармақтарын, бөліктерін айтамыз. Әрбір тілдің сөздік құрамында жалпылама ортақ лексикамен қатар ғылым мен техниканың, өндіріс пен шаруашылықтың әрбір саласына телінді арнаулы сөздері де болады. Термин сөздер деп ғылым мен техниканың, мәдениет пен шаруашылықтың түрлі салаларында қолданылатын арнаулы сөздерді айтамыз. Мұны бір сөзбен айтқанда терминдер деп атайды. Арнаулы лексика екі салаға бөлінеді: кәсіби терминология, кәсіби сөздер.

Кәсіби сөздер әр алуан кәсіптің, өндірістің туып, дамуымен қалыптасатын сөздер. Кәсіби сөздер екі топқа бөлінеді: жалпыхалықтық кәсіби сөздер, диалектілік кәсіби сөздер.