Алматы қаласының тәуелсіздік алғаннан кейінгі әлеуметтік - экономикалық саяси дамуы (1991-1997 жж)
3.3
Алматы – Қазақстанның ғылым, мәдениет, білім және өнер орталығы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Зерттеу жұмысының өзектілігі.
Кеңестік кезеңдегі Қазақстандағы астаналар тарихын, оқиғалардың мың құбылған заманында қоғам төңірегіне топтасқан ғылыми-мәдени топтың, қазақ зиялыларының қызметі мен осы қоғамның тарихына толғамды зерттеу жүргізіп, оны өркениеттілік негізде бағалау қазіргі кезеңнің өзекті мәселелерінің бірі болып табылады.
Бұл мәселені жан – жақты, әрі терең қарастыру еліміздің мәдениет тарихын зерттеуге қосылған белгілі деңгейдегі үлес болар еді.
Зерттеу жұмысының мақсаты.
Қазақстанның астаналарына тоқталу, астаналардың әлеуметтік-экономикалық саяси жағдайларын сипаттау. Астана мәртебесі кезіндегі тарихи оқиғаларды баяндау. Қазақ өлкесін зерттеу қоғамының құрылуы мен қызметінің тарихын тың деректік материалдар негізінде жаңа көзқарас тұрғысынан талдай отырып, оның Кеңестік кезеңдегі Қазақстандағы ғылыми зерттеулерге бастама болған маңызын ашып көрсету – зерттеу жұмысының басты мақсаты болып табылады.
Зерттеу жұмысының міндеттері.
- Орынбор – қазақ автономиясының тұңғыш астанасының тарихына тоқталу;
- Қазақ АКСР-ң астанасы – Қызылорда қаласының мемлекет тарихындағы рөлі;
- 1929-1997 жылдары Қазақ КСР-ң астанасы – Алматы болған кезіндегі Қазақстанның даму ерекшеліктері.
ОРЫНБОР – ҚАЗАҚ АВТОНОМИЯСЫНЫҢ ТҰҢҒЫШ АСТАНАСЫ (1920–1925)
Орынбор – Ресей Федерациясындағы қала, облыс орталығы. 1735 жылы бекініс қамал ретінде қаланып, аты Ор өзенінің атына байланысты қойылған. Орынбор Жайық өзенінің жағалауында орналасқан Солтүстік батыс бөлігі Жайық өзендерінің қосылған қиылысына дейін жетеді. 1735 жылы 15 тамызда И. Кирилов бастаған экспедиция Жайықтың сол жақ жағалауына құяр сағасына қала (қазіргі Орск) сала бастады. «Орынборды» 200 шақырым Жайық ағысымен төменірек жерден, Қызылту стансиясының іргесі қаланды.
Орынбор – Ресей Федерациясындағы қала, облыс орталығы. 1735 жылы бекініс қамал ретінде қаланып, аты Ор өзенінің атына байланысты қойылған. Орынбор Жайық өзенінің жағалауында орналасқан Солтүстік батыс бөлігі Жайық өзендерінің қосылған қиылысына дейін жетеді. 1735 жылы 15 тамызда И. Кирилов бастаған экспедиция Жайықтың сол жақ жағалауына құяр сағасына қала (қазіргі Орск) сала бастады. «Орынборды» 200 шақырым Жайық ағысымен төменірек жерден, Қызылту стансиясының іргесі қаланды.
Жаз айларында арадағы сауда қатынасы Жайық өзенінің сол жағалауында жүргізілді. Осы жерде ірі сауда алаңы ашылып, сауда сарайы салынды. Сауда алаңынын Орынбордаға және қазақ даласына қараған екі үлкен қақпасы болды. Орынбор 1868 жылдан Ресейдің Қазақстан және Орталық Азиямен арадағы ірі сауда орталығы болды. 1920 жылы 4 қазанда Орынборда Қазақ өлкесі Кеңестерінің құрылтай съезі өтіп, Қазақ АКСР-і құрылды. Орынбор 1920–1925 ж.ж Қазақ АКСР-інің астанасы болды.
Қазіргі уақытта Орынбор облысында 120 мыңдай қазақтар тұрады. Қазақстанның тәуелсіздік алуымен байланысты облыс қазақтары «Достық». «Үркер», «Қазақ тілі» және т. б. мәдени орталықтарға бірігіп, өздерінің «Айқап» атты газеттерін шығарады.
Қазіргі уақытта Орынбор облысында 120 мыңдай қазақтар тұрады. Қазақстанның тәуелсіздік алуымен байланысты облыс қазақтары «Достық». «Үркер», «Қазақ тілі» және т. б. мәдени орталықтарға бірігіп, өздерінің «Айқап» атты газеттерін шығарады.
1925 жылғы 15-19 сәуірде республиканың жаңа астанасында Қазақстан Советтерінің съезі тұңғыш рет Қазақстанның барлық аудандары еңбекшілерінің өкілдері қатысқан жағдайда өтті. Съезд халықтың шын аты - «қазақ» деген атауды қалпына келтірді және ресми республика Қазак, АССР-і болып аталатын болды. Оның астанасы Ақмешіт қаласы Қызылорда деп өзгертілді. Оны келесі тарауда қарастырамыз.
1925 жылғы 15-19 сәуірде республиканың жаңа астанасында Қазақстан Советтерінің съезі тұңғыш рет Қазақстанның барлық аудандары еңбекшілерінің өкілдері қатысқан жағдайда өтті. Съезд халықтың шын аты - «қазақ» деген атауды қалпына келтірді және ресми республика Қазак, АССР-і болып аталатын болды. Оның астанасы Ақмешіт қаласы Қызылорда деп өзгертілді. Оны келесі тарауда қарастырамыз.
ҚАЗАҚ АКСР-Ң АСТАНАСЫ – ҚЫЗЫЛОРДА (1925-1929)
Қала негізі Қамысқала атты елді мекенде 1817 жылы салынған Қоқан хандығының Ақмешіт бекінісі ретінде қаланды. 1854 жылдың тамызынан басқыншы, генерал В.А.Перовскийдің атымен бекініс Перовск порты аталды. 1857 жылы Перовскіге қала мәртебесі беріліп, уезд орталығына айналды. 1901–1906 жылдары Орынбор — Ташкент темір жолы салынған тұста қала халқы тез қарқынмен өсті. 1917 жылы 30 қазанда (12қараша) Кеңес өкіметі Қазақстанда бірінші болып Перовскіде орнады. 1922 жылы қаланың Ақмешіт аты қайтарылғанымен 1925 жылдың сәуірінде Қызылорда деп қайта өзгертіліп, Қазақ АКСР-нің астанасының мәртебесі берілді (1929 жылға дейін).
Қала негізі Қамысқала атты елді мекенде 1817 жылы салынған Қоқан хандығының Ақмешіт бекінісі ретінде қаланды. 1854 жылдың тамызынан басқыншы, генерал В.А.Перовскийдің атымен бекініс Перовск порты аталды. 1857 жылы Перовскіге қала мәртебесі беріліп, уезд орталығына айналды. 1901–1906 жылдары Орынбор — Ташкент темір жолы салынған тұста қала халқы тез қарқынмен өсті. 1917 жылы 30 қазанда (12қараша) Кеңес өкіметі Қазақстанда бірінші болып Перовскіде орнады. 1922 жылы қаланың Ақмешіт аты қайтарылғанымен 1925 жылдың сәуірінде Қызылорда деп қайта өзгертіліп, Қазақ АКСР-нің астанасының мәртебесі берілді (1929 жылға дейін).
Қалада 1926 жылы 13 қаңтарда Қазақ драма театры (қазіргі М. Әуезов ат. Қазақтың мемлекеттік академиялық театры) ашылды. Денсаулық сақтау, білім беру орындары көбейді. 1938 жылы облыс орталығына айналды.
1929 жылы үкімет шешімімен Қазақ АКСР-нің астанасы Қызылордадан Алматыға көшірілді. Жалпы алғанда, Қызылорда қаласының аты мемлекеттілік түрінің дәстүрлі мазмұны мен жаңа қоғамның саяси құндылықтарын бойына сіңірген тарихи атау болып қалыптасты. Қызыл империяның бодандығында болған қазақ мемлекеттілігінің Қазақ Кеңестік Социалистік республикасы деген қазіргі заманғы атауын дәстүрлі ұғымға көшірсек қазақтың Алтын Ордасы, Ақ Ордасы, Алаш Ордасының жалғасы болып шығар еді. Демек, Қызылорда атауы ел тарихының тұтас кезеңін айғақтайтын тарихи-мәдени ескерткіш болып қала бермек.
1929 жылы үкімет шешімімен Қазақ АКСР-нің астанасы Қызылордадан Алматыға көшірілді. Жалпы алғанда, Қызылорда қаласының аты мемлекеттілік түрінің дәстүрлі мазмұны мен жаңа қоғамның саяси құндылықтарын бойына сіңірген тарихи атау болып қалыптасты. Қызыл империяның бодандығында болған қазақ мемлекеттілігінің Қазақ Кеңестік Социалистік республикасы деген қазіргі заманғы атауын дәстүрлі ұғымға көшірсек қазақтың Алтын Ордасы, Ақ Ордасы, Алаш Ордасының жалғасы болып шығар еді. Демек, Қызылорда атауы ел тарихының тұтас кезеңін айғақтайтын тарихи-мәдени ескерткіш болып қала бермек.
ҚАЗАҚ КСР-Ң АСТАНАСЫ – АЛМАТЫ (1929-1997)
Алматы-Қазақ Советтік Социалистік Республикасының астанасы, Алматы облысының орталығы, республиканың саяси-әкімшілік, экономикалық және мәдени орталығы.
1929 жылы қазақ елінің ордасын Ф.И.Голощекин Қызылордадан Алматы қаласына көшірді. Өзінің бұл әрекетін ол «Сыр өңірінің табиғаты қолайсыз» деген сылтаумен ғана түсіндірген. Әуелгіде, 1927 жылы басшылар қазақ астанасын тақырдан тұрғызамыз деп жоспарлаған болатын. Ол үшін бүгінгі Алматыдан 120 шақырым қашықтықтан, Іле өзенінің бойынан арнайы жерді де белгілепті. Белгілеп қана қоймаған, қала құрылысы мұнда басталып та кеткен. Алайда, инфрақұрылымнан жұрдай айдаладан қала тұрғызу еш қисынға келмейтінін түсінген. Жалпы, Орталық атқару комитеті 1927 жылдың наурызында елорданы құжат бойынша Алматыға көшіріп қойған. Дегенмен, жаңа қала салу мәселесі тек арман жүзінде қалғандықтан, 1929 жылы мемлекет орталығы Алматының өзіне көшірілді. Ал, көшкеннен кейін атқарылған ең үлкен жұмыс деп Түркісіб темір жолының салынуын айтуымызға болады.
1929 жылы қазақ елінің ордасын Ф.И.Голощекин Қызылордадан Алматы қаласына көшірді. Өзінің бұл әрекетін ол «Сыр өңірінің табиғаты қолайсыз» деген сылтаумен ғана түсіндірген. Әуелгіде, 1927 жылы басшылар қазақ астанасын тақырдан тұрғызамыз деп жоспарлаған болатын. Ол үшін бүгінгі Алматыдан 120 шақырым қашықтықтан, Іле өзенінің бойынан арнайы жерді де белгілепті. Белгілеп қана қоймаған, қала құрылысы мұнда басталып та кеткен. Алайда, инфрақұрылымнан жұрдай айдаладан қала тұрғызу еш қисынға келмейтінін түсінген. Жалпы, Орталық атқару комитеті 1927 жылдың наурызында елорданы құжат бойынша Алматыға көшіріп қойған. Дегенмен, жаңа қала салу мәселесі тек арман жүзінде қалғандықтан, 1929 жылы мемлекет орталығы Алматының өзіне көшірілді. Ал, көшкеннен кейін атқарылған ең үлкен жұмыс деп Түркісіб темір жолының салынуын айтуымызға болады.
Алматы қаласы 70 жыл бойы еліміздің астанасы статусында болды. Н.Назарбаев Алматыға 1979 жылы Қазақстан Компартиясының Орталық комитетінің хатшысы болып Қарағанды облыстық партия комитетінің екінші хатшысы қызметінен келді. Осы қызметті 1984 жылға дейін атқарды және Орталық комитетінің бюро мүшесі болды.
Алматы қаласы 70 жыл бойы еліміздің астанасы статусында болды. Н.Назарбаев Алматыға 1979 жылы Қазақстан Компартиясының Орталық комитетінің хатшысы болып Қарағанды облыстық партия комитетінің екінші хатшысы қызметінен келді. Осы қызметті 1984 жылға дейін атқарды және Орталық комитетінің бюро мүшесі болды.
1984–1991 жылдар арасында Қазақстан министрлер Кеңесінің Төрағасы, Қазақстан Компартиясының Орталық комитетінің бірінші хатшысы болды. 1991 жылдың желтоқсан айынан бастап Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті болып сайланды..
Алматы – республикамыздың ірі ғылыми, мәдени, білім және өндіріс орталығы. Басында мәңгі қар жатқан әсем Алатаудың баурайына орналасқан Алматы – дүниежүзіндегі көрікті қалалардың бірі. 1998 жылы Қазақстанның астанасы қазіргі Астана қаласына көшірілді. Осыған орай «Алматы қаласының ерекше мәртебесі туралы» Заң қабылданған болатын. Ол заң бойынша Алматы бұрынғысынша еліміздің ғылыми, мәдени, тарихи қаржы және өндіріс орталығы болып қала бермек. Бұл – қала дамуының кепілі.
Алматы – республикамыздың ірі ғылыми, мәдени, білім және өндіріс орталығы. Басында мәңгі қар жатқан әсем Алатаудың баурайына орналасқан Алматы – дүниежүзіндегі көрікті қалалардың бірі. 1998 жылы Қазақстанның астанасы қазіргі Астана қаласына көшірілді. Осыған орай «Алматы қаласының ерекше мәртебесі туралы» Заң қабылданған болатын. Ол заң бойынша Алматы бұрынғысынша еліміздің ғылыми, мәдени, тарихи қаржы және өндіріс орталығы болып қала бермек. Бұл – қала дамуының кепілі.
Еліміздің аса ірі, әсем де сұлу қаласы Алматы 1991 жылдың 16-желтоқсанынан 1997 жылдың 10 желтоқсанына дейін егеменді Қазақстан Республикасының бірінші астанасы болды.
Алматы Қазақстан халқының сүйікті мекені, мақтанышы, Қазақ Советтік Социалистік Республикасының астанасы. Аталы сөзбен айтсақ, қазақтың жаңа жарқын тарихының ту орнаған жері, басты ордасы.
