Оқытушы Алдабергенов Н. Т пән экономика негіздері

• 
  потенциалды меншік иесі мұрагер
  
• 
  меншік иесі заттарды тұтынушы ретінде. Бұл жерде меншік иесі толық құқыққа ие емес.
  
• 
  толық меншік иесі. Ол заттардың толық құнының меншік иесі және бөтенсу құқығына ие.
  

Меншік құқығы, субъектілері және объектілері

Меншік құқығы объективті және субъективті мағынада анықталады. Объективті мағына тұрғысынан  алғанда, меншік құқығы осы институтты реттеуге бағытталған нормативті актілердің жиынтығы болып табылады. Меншік құқығы субъективти мағынада белгілі тұлғаның  нақты мүлікке байланысты құқықтық қатынасын анықтайды. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 188 бабында меншік құқығының ұғымы мен мазмуны берілген. Нақтырақ айтқанда, оның 1-ші тармағында былай делінеді: “Меншік құқығы – субъектінің өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иемдену, пайдалану  және иелік құқығын заң актілерінің мойындауы және қорғауы”.

Меншік құқығы былай жіктелінеді:

• 
  иемдену құқығы
  
• 
  пайдалану құқығы
  
• 
  басқару құқығы
  
• 
  табысқа құқығы
  
• 
  егемен құқығы
  
• 
  қауіпсіздікке құқығы
  
• 
  игілікті мұрагерлікке беру құқығы
  
• 
  игілікті мәңгілік иемдену құқығы
  

Отбасы – бұл да меншіктің көп тараған субъектісі. Отбасы мүшелері үйі – ішінің жиған мүлік – жиһаздарының  иесі.Әлеуметтік топтар — өз еріктерімен пікірлес болған топтардың өз меншіктері болады. Олардың мүдде – мақсаттары мен ынта жігері  бірімен – бірі сәйкес келеді/бірлестіктер, қорлар, кәсіподақтар.Кәсіпорындардың  еңбек ұжымдары – бір кәсіпорында жұмыс істейтіндері көп жағдайда бір ғана ұжымдық иелер рөлін атқарадыТерритория халықтары – қандай да бір болсын аймақта қоныстанған халық сол ауқымды орналасқан кейбір объектілердің иесі бола  алады.Ел халқы – жалпы халықтың дәулеті болып саналатын, елдің ұлттық байлығының белгілі бір бөліктерін  иемденеді.Басқару  бөлімдері —  кәсіпорындардың басқарушыларынан бастап, ел үкіметіне дейін меншік иелерінің қызметін атқарады.Көптеген меншік объектісінің құрамын және мазмунын түсіну үшін олардың маңызды деген түрлеріне тоқталып өтейік.

Жер, жер учаскелері, жер кеңістіктері, пайдаланылатын жер – меншіктің көп тараған объектілері болып саналады. Оларды әр түрлі субъектілер құрылыс  жүргізу,  ғимараттар салу, коммунициялар жүргізу және әр түрлі өсімдіктер, дәнді – дақылдар егу, мая өсіру мақсатымен, жайылым – шабындық ретінде, сонымен қатар, адамдарға, қоғамға қажетті шикізаттар алу үшін де пайдаланады. Сондықтан да жердегі құрлық атаулы, әрбірден соң бүкіл әлем де меншік объектісі  бола алады.Табиғат байлығы —  меншіктің тағы да бір көп қырлы объектісі болып табылады. Ол: пайдалы қазбаларды, жер – су байлығы мен ондағы тағы да көптеген пайдалы  заттарды, ауа орталығын қамтиды.Әлеуметтік- мәдениет ғимараттары. Бұларға ең әуелі үй – құрылыс қорларымен қоса, адамдардың өмір тарихында қорлана берген байлық құрамындағы меншіктің күрделі объектілері жатады.Негізгі өндірістік қорлар — өндіріс процесіне тікелей қатынасатын өндірістік ғимараттар, құрылыстар, құрал саймандар мен әр түрлі жабдықтар, машина, агрегаттар, прибюорлар ретінде меншік объектілерінің едәуір бөлігін қамтиды.

Өндірістік материалдар, шикізаттар, энергия және өндірістік емес күнделікті тұрмыста қолданылатын бұйымдар мен киім – кешек, үйшілік заттар және басқа мүліктер/ сфералардағы пайданылатын бағалы материалдық мүліктер. Бұлар меншіктің әр алуан объектілері болып табылады.Ақша, валюта және бағалы қағаздар. Бұлар да меншік объектілері. Олардың басты ерекшеліктері: материалдық – заттық бағасында емес –құндылығын да, дәлірек айтқанда, құннан көрініс алатын меншіктер екендігіне байланысты.Аса қымбат асыл заттар – алтын, күміс, платина, алмас, бриллиант тағы да басқалары. Бағалылық  және заттық жағынан да меншіктің біртұтас объектілері болып саналады.Рухани – ойшылдық, ақпараттық ресурстар мен өнімдер… Адамдардың  ақыл – ойының, ойлағыштық әрекетінің  нәтижесі болғандықтан, меншіктің ерекше объектілері болып табылатыны анық.Бұлар интеллектуалды меншіктің объетілері — ғылымның, әдебиеттің, көркемөнердің, жобалардың және т.б. табыстары.Жұмыс күші —  адамдардың еңбек әрекетіне қабілеттілігінің, еңбек потенциалының көрінісі. Бұлар әр адамның өз меншігіне жататын объектілер.Сонымен, меншік қатынастары әр түрлі объектілер бойынша қалыптасады. өндіргіш күштерінің дамуы барысында олардың құрамдары мен құрылымдары кеңейіп, сапасы өзгереді. Соған байланысты меншік қатынастарының құрамына көптеген сапасы жоғары объектілер енуде.

Меншік формалары және оларды өзгерту әдістері

Меншік – қашанда белгілі бір тарихи формаларда пайда болып дамиды. Тарихта меншіктің әр түрлі типтері белгілі.

1- рулық қоғам меншік типі ( алғашқы қауымдық меншік, отбасы  меншігі)

2- Құл иеленушілік меншік  типі және көпшілік жағдайда феодалдық меншік типі (бір адамның екінші адамға күш көрсету жолымен қосылуы)3- Меншіктің капиталистік (буржуазиялық) типі. (жұмыс күшін сатып алу, сату арқылы қосылуы)Бұл  типтер меншіктің қоғам бойынша алынған түрлері. Қоғамдық меншік дегеніміз бәрімізге ортақ игілік, яғни белгілі бір әлеуметтік немесе өндірістік қауымдастық шеңберінде әркім ортақ игіліктен  өзінің үлесін алу құқығына ие деген сөз. Мәселен жер шары адамзатқа ортақ игілік, ал өндіріс құрал жабдығы ретінде әртүрлі мемлекет шегіндегі ұлттар мен ұлыстардың өмір сүру ортасы санатында меншік нысанына айналады.Меншіктің тарихи бастамасы ортақ меншік. Ол ортақ еңбек пен оның нәтижелерін бірігіп иеленуге негізделді. Құқықтық мағынадан қарағанда мысалы мүлік тек бір тұлғаға ғана емес, екі немесе одан да көп тұлғаларға тиесілі болуы мүмкін. Көрсетілген жағдайда бір материалдық объектіге бірнеше субъектілік меншік құқығы пайда болады. Айтылған екі немесе бірнеше тұлғаның меншігіндегі мүлік оларға ортақ меншік құқығымен тиесілі болады. Мисалы: екі азаматтың меншігінде бір тұрғын үйдің болуы.Ортақ меншіктің екі түрі бар: үлестік және бірлескен. Егер де мүлікте меншік иелерінің әрқайсысының меншік құқығындағы үлестері белгілі болса, онда мұндай ортақ меншікті үлестік меншік дейді. Үлесті меншіктегі мүлікке билік ету оның барлық қатысу-шыларының келісуімен жүзеге асырылады, сонымен қатар, үлесті меншіктегі мүлікті иелену де, пайдалану да оның барлық қатысушыларының ықыласымен ғана жүзеге асырылуы тиіс. Ортақ бірлескен меншікте қатысушыларының үлестері белгіленбеген, сондықтан да олардың  үлестері мүлікте тең деп есептелінеді. Бірлескен ортақ меншіктің мынадай түрлері болуы мүмкін:

• 
  ерлі – зайыптылардың ортақ меншігі
  
• 
  шаруа қожалығының ортақ меншігі
  
• 
  жекешелендірілген тұрғын үйге орта меншік.
  

Енді бүгінгі өтпелі кезеңдегі жаңа меншік формаларын қалыптастыруға көшу болып отыр. Ол үшін әлемдік тәжірибеде бар өзгерту  әдістерін қолданады. Ондай өзгерту әдістеріне ұсттандыру, жекешелендіру, денационализация жатады.Ұлттандыру – бұл шаруашылықтың негізгі нысандарына (жер, өнеркәсіп, көлік, банктер) жеке меншіктің мемлекет меншігіне көшірілуі. Ұлттандыру кімнің мүддесін көздеп  және қандай тарихи кезеңде  жүргізілуіне байланысты әр түрлі әлеуметтік – экономикалық және саяси мәнге ие болады. Ұлттандыруға қарама – қарасы процес жекешелендіру болып табылады.Жекешелендіру (лат, privates —  жеке) – бұл мемлекеттік немесе муниципалды меншікті ақыға немесе тегін жеке меншікке беру. Жекешелендіру жасырын сипатта болуы мүмкін, мәселен мемлекеттік мүлікті жеке тұлғалар мен компанияларға жалға беру, болшектеп, мысалы акциялардың тек бір бөлігінің сатылу мүмкіндігі, денационализация мен реприватизация түрінде жүзеге асырылуы мүмкін.Денационализация – ұлттандырылған мүліктерді бұрынғы иелеріне қайтаруда білдіреді. Қазіргі кезде бұл процесс Балттық елдері – Эстония, Латвия, Литвада кеңінен іске асырылуда.Реприватизация – бұл жеке меншік иелерінен бастапқы кезде сатылып алынған  кеісіпорындар, жер банктер, акциялар және тағы басқа сияқты мемлекеттік меншікті жеке еншікке қайтару. Реприватизацияның денационализациядан айырмашылығы, әдетте ол мемлекеттік билік актілерімен жүргізіледі.Жекешелендіру экономикадағы мемлекет билігін  шектеу сияқты анағұрлым ірі процестің бір бөлігі болып табылады. Мемлекет иелігінен алу, оның билігін шектеу – бұл өндірісті тікелей мемлекеттік — әкімшілік реттеуден басым түрде нарықтық механизмдер негізінде реттеуге көму.Мемлекет иелігінен алудың нәтижелері: бірінші ден, меншік құрылымы жеке меншік пайдасына қалай өзгереді. және қоғамдық құрылым қысқарады. Екіншіден, мемлекеттің экономикалық ролі мен қызметі өзгереді: мемлекет шаруашылық жүргізуші  тұлға болмайды және экономикалық процестерді директивалар арқылы емес, өмірдің экономикалық жағдайларын өзгерту арқылы реттейді, міндетті мемлекеттік тапсырыстардың орнына мемлекеттік сатып алулар келеді, мемлекет ресурстарды бөліп тарату функцияларын жүзеге асыру міндетінен босайды, біртіндеп сыртқы экономикалық қызметке мемлекеттік монополия жойылады.Міне, осы аталған әдістер арқылы меншік формаларын өзгертуге болады.Қазақстан Республикасында меншіктің әр түрлі формаларының қалыптасуы Республикамызда нарықтың қарым – қатынастарды қалыптастыру бағытында көптеген шаралар жүзеге асырылуда. Оның сан алуан, тәуелсіз және тең құқықты субъектілерінің болуы – нарықты қалыптастыру ен оның тиімді жұмыс істеуінің қажетті шарты. Бұл мемлекет меншігіндегі кәсіпорындардың негізгі бөлігін мемлекеттік басқару органдарына тікелей бағынудан құтқарып, оларды акционерлік, кооперативтік және тағы басқа кәсіпорындарға айналдыруда қажет етеді.

• 
  Арендалық кәсіпорынның меншігі;
  
• 
  Кооперативтердің меншігі ;
  
• 
  шаруашылық қоғамы мен серіктестіктің меншігі;
  
• 
  Акционерлік қоғамның меншігі;
  
• 
  Ассоциациялардың және бірлестіктердің меншігі;
  
• 
  Қоғамдық ұйымдар мен қорлардың меншігі;
  
• 
  Діни ұйымдардың меншігі.