ПӘннің ОҚУ Әдістемелік кешені «Ауыл шаруашылық құстарының селекциясы мен интенсивті өсіру технологиясы»

мамандығына арналған

Семей

1. 
   Мал шаруашылығының міндеттері мен мақсаттары.
   

Мал шаруашылығы - аса бағалы тағам өнімдері (сүт, ет, жұмыртқа) мен өнеркәсіп шикізатының (тері, жүн) қайнар көзі болып табылатын, ауыл шаруашылығының бір маңызды саласы. Сонымен қатар, ауыл шаруашылығын жоғары: астық өнімдерін алуға қажетті бағалы органикалық тыңайтқыштармен қамтамасыз етеді, Соңдықтан мал өнімдерін алу мақсатында мүйізді ірі қара малды, шошқаны, қойды сонымен қатар құстарды: тауық, үйрек, қаз, күрке тауық, мысыр тауықтарын өсірудің маңызы зор.

Мал шаруашылығының тағы бір саласына ара шаруашылығы мен
түт жібек құрты бағалы тері беретін аң шаруашылығы да жатады. Олардан
алынатын негізгі өнімдер: сүт, ет, шошқа майы, жұмыртқа, жүн, ауыр және
жеңіл терілер, елтірі, мех, бал, жібек кұрты. Осы өнімдер тамақ және жеңіл
өнеркәсіпте, арнайы талапка сай, сүт, әр түрлі ашытылған сүт өнімдері,
сары май және тортасы айырылған май, әр түрлі сорттағы ірімшіктер, сүт
консервілері. шұжық өнімдері, қақталған, ет консервілері, сонымен қатар
әртүрлі былғары, мех-өнімдері, жібек маталар және т.б. түрінде өңделеді.
Ал, ауыл шаруашылық құстарынан негізгі өнімнен басқа қауырсын мен
мамык алынса, ауыл шаруашылық малдарынан косымша өнім ретінде-
мүйіз, тұяқ және сүйектері өңдеуге түседі. Олардан өр түрлі мүйіз және
сүиек өнімдері, жоғарғы сапалы кілем дайындалады. Ірі ет комбинаттарындағы арнаулы цехтарда кан, сүйек, ет-сүйек үнын және эндокринді препараттарды өндеп шығарады. Ауыл шаруашылығында жылқы, мүйізді ірі қараны, қодас, зебуды, буйволдарды, түйе, есек, бұғы және иттерді әр түрлі жұмыс өнімдеріне пайдаланады.

Мал шаруашылығы сонымен қатар өсімдік шаруашылығын құнды органикалық тыңайтқыштармен қамтамасыз етеді. Сондыктан, мал шаруашылығы мен егіншілік арасында тығыз байланыс орнайды: өсімдік шаруашылығы жануарлар әлемін азықпен қамтамасыз етсе, жануарлар сол азықты топыраққа кең ретінде қайтарады, мәселен, құс саңғырығында азықпен түскен өнІмнің 40 % органикалық зат түрінде шығады. Ауыл шарушылык малдарының адам өмірінде атқаратьш қызметі ете зор. Ол адам өміріне кажетті азық-түлік, киІм-кешек, дәрі-дәрімекпен қамтамасыз етуде. Сондыктан алдағы уақытта мал шаруашылығын дамыту үшін еліміздің экономикалық тұрақтылығын сақтап қалуымыз шарт.

Біздің елімізде мал шаруашылығы «Ұлы қазан» социалистік ревалюциясына дейін өте төменгі сатыда болды. Шаруаиіылықтарда ірі кара малдар, үсақ, төмен өнімді, баяу дамыды. Сиырлардың тірі салмағы 200 ден 300 кг-ға дейінгі мөлшерде ғана болды, тек арнайы май, ірімшік шығарумен айналысатын аудандарда ғана сиырлардың тірі салмағы 350-450 кг-ға жетті, сүт өнімі де төмен керсеткіштерге ие болды, олардың жылдық сүт нормалары - 800- 900 кг-нан аспады.

Совет үкіметі орнағаннан кейінгі жылдарда мал шаруашылығының сапалық сипатында елеулі өзгерістер болды. Әрбір бес жылдық сайын мал шаруашылығын еркендетудің жоспарын белгілеп, оның өнімділігін арттыруға, сапасын жаксартуға үнемі қамкорлық жасап отырды. Осының нәтижесінде отандық мал шаруашылығы өркендеп, әр түліктің түқымдық сапасы жаксарды. Осындай жоғары өнімді малдарды жетілдіріп, тұқым шығаруда білікті маман кадрлар елеулі үлес қосты.

Зоотехния ғылымының қорын толықтырған бір топ орыс ғалымдары
болды. Олар: В.И.Всенолодов (1790-3863 ж. ж), ауыл шаруашылық
малдарының экстерьері, анатомиясы, патология және хирургия т.б.
оқулықтардың авторы. М.М. Щепкин (1871-1921) мал шаруашылығының белгілі маманы. Мал шаруашылығын асылдандыру жұмыстарын дамытуға өз үлесін қосып, кәп жылғы тәжірибелер жинагын «Заводшы оиы мен бакылауьшан» деген атпең жазып шығарды.

П.Н. Кулешов (1854-1936) зоотехния ғылымының мал

шаруашылығын асылдандыру жүмысына ерекше үлес коскан, ауыл щаруашылык малдарынын заводтық дамуының негізгІ заңдарын терен зерттеген ғалымдардың бІрі. Бүл ғалым малдардың заводтық дамуы үшін сүрыптау мен жүп тандаудың теориясын ашып көрсетті. П.Н.Кулешов жалпы және жеке мал шаруашылыгы жонінен көптеген окулыктар жазып, атап айтқанда, қойлардың бонитировкасына жетекшілік жасады.

Е.А. Богданов (1872-1931) - өзінің жүмысын жалпы зоотехиияға арнап, еліміздегі мал шаруашылығы өнімдерін өндірудің негізін калады. Жүмысының басым көпшілігін протеин мен майдың түзілуін зерттеуге арнады. Атап айтсак, ірі караны ормалап азыктандыру, оның қүрамы мен қүнарлыгын аныктау. ауыл шаруашылык малдарының негізгі түрлерін нормалап азыктандыруды үйымдастыру, жас төлдерді өсіру, малдардың конституциялық типІн. әртүрлі өнімділік бағыттағы ірі караның экстерьерІндсгІ ерекшеліктеріне ерекше назар аударды және Е.А.Богданов крахмал эквивалентгі алмастыратын советтік азык өлшем бірлігінін

авторы.

А.Ф.Лискун (1873-1958) - ғылым мен өндірісті тығыз байланыстыра бІлгең қайраткер. Онын есімі кең көлемдегі зоотехния шеңберінде ғана емес, колхоз жөне совхоз жүмысшылары арасында да кен тарады. Мал шаруашылығы ғыльшын дамытуда көптеген мамандарды тәрбиелеп, ғылым деңгейІнде түсінетін гындаушыларға ие болған, өте тәжрибелі лектор болды. Соиымен қатар артына кептеген әдеби бай мүра калдырды. Ол «Мүйізді Ірі кара», «Ауыл шаруашылык малдарының экстерьері», «Жалпы мал шаруашылығы және анатомия мен физиология негіздері». «Жеке мал шаруашылығы» т.б. сол сияқты еңбектері зоотехник мамандарының таптырмас серігі. Сонымен қатар А.Ф.Лискун езінін омірінІң елеулі бөлігі рстінде К.А.Тимирязов атындағы ауыл шаруашылыгы ғылым академиясының Краннодогиялық музейіне әртүрлі түкымды мүйізді ірі қара малдарының канкалар жинағын сыйға тартты.

Алдағы уакытта бір жылда шошқа санын 65 мың баска, өндірісте шошка етін өндіруді 5 мың тоннаға жеткізу көзделген. Соньшен катар бос калған шошка шошқа фермаларын қайта калпына келтіріп, бүрыннан жүмыс істейтіндірін кайта жабдықтауды қарастыру қажет. Ол үшін келесідей жабдыктау үсынылады:

қоспа жемдер өндіретін шағын габаритті цехтар (дақылды үсақтап,
оғаы дайын премикстер мен витаминдерді косып дайындау);

малды сойып жөне өңдеу цехы (тауарлык енімдер шығару, колбаса,

өндіруші аймак және көң сақтау цехы (ауыл шаруашылығьг, өсімдік

Қой шаруашылығында биязылау жүнді қой шаруашылығын, сонымен қатар, тондық және етті-жүнді бағыттағы коЙ өнІ.мдерін өндіруді дамытуға жағдайлар жасау басты міндет болып табылады. Осы мақсатта облыста кең көлемде романов койларына жағдайлар жасау кажет.

2010 жылға дейін ауыл шаруашылык серіктестіктерінде қой санын 4 мың баска, ал барлык категориядагы шаруашылыктарды — 72 мыңга жеткізу көзделген, 100 бас саулықтан 85 қозы альшуьг тиіс.

Қүс шаруашьшыгынын даму багдарламасы бойынола күс саны 2 млн. 300 мын бас, оньін ішінде жүмырткалайтын тауықтар 1 млн.50 мың басты күрап, жылына 310 млн.дана жүмыртка, 12,5 мын тонна қүс еті өндіріліп, жылдык жүмырткалауы 300 данаға жетуі керек. Бірақ қазіргі уакытта бір бас тауықтың жүмыртка енімділігі 299 данаға жетті, ягни, ол бүл саланың жоспарлы түрде дамыл келе жатқаньш көрсетеді.

2002 жылғы мөліметтер бойынша ауьіл шаруашылык өнімінің I пайызы күс еті, 6 пайызын жүныртка қүраған. Алдағы уакытта саланың сәтті дамуы үшін, әндірІстік модернизация, ескІрген жабдықтарды ауыстыру, орталык жылу беруге косылып, автоматты түрде газды жылу генераторларымен күсханаларды жылыту, күс басының сапасын. түкымдық жақсарту, күтіп-бағу және азыктандыру жағдайларын жасауды қажет етеді.

Қүс шаруашылыгында отандық кростар сияқты шет елдік генетикалык материалдарда кеңінен колданылатын болады. Оған мысал ретінде облысымыздағы селекциялық-асыл түкымды жүмыс жүргізумен ерекшеленетін «Александровск» асыл күс фабрикасы мен тауарлы күс шаруашылығыньщ ғылыми-өндірістік жүйеде тығыз жүмыс жасауын айта аламыз.

Ол қалада бар жөне қүс кросстарын шығарудағы жүмыртка өнімін жоғарлатуға және 6 аптылық бройлерлердІң төуліктік салмақ косуын 50 граммға жеткізуге мүмкіндік жасайды.

Мал шаруашылығындағы басты облыстык мәселе ауыл шаруашылык малдардың өндіріліп болған генетикалык потенциал өнімдері. Бұған әр түрлі факторлар әоер етеді, бірак шешуші фактор азықтандыру болып табылады, онімдІлік дәрежесінің 70-80% кұрайды. Облыста жылдық азықтьтң дайындалуы малдардың қажетгілігін қанағаттандырыдмайды. Сонымен қатар, күйіс қайыратыи малдар үшін қатаа азыктар ретінде өлі де сабан пайдаданады, пішендемелер аз өндіріледі, дайындалған сүрлемнің жартысынан көбі қажет ету сапасына жауап бермейді. Сондыктан бұзау мен суалған сиырлар бүнымен азыктандырылмайды. Азық балансындағы басты мәселе, белоктың жетіспеуі болып табылады. Сондықтан да ен бірінші шөптердін өсуін көтеру аркасында мыкты азықтар базасын күруғ-а назар аудару қажет, азык өндіру технологиясын күрастыру және азықтарды сактау және өндіру. Егістік алкабындағы азықтардың егілу структурасын жедел түрде өзгертіп, оларға косымша табиғи азыктармен көбейтеміз, оларга жоцышқа, пішен. қысқа рапса жатады. Дәнді-дақылдар технологиясында үлкен орын алатын кукуруза, күрама жемдер, сонымен коса күрамыцда көп шеп косындылары араласқан сенажды ондіру үшін кажет. Жмых, шрот өнімдерін көбейту үшін майлы дакылдарды өсіруді дамыту керек (шемішке, соя, рапс майы), ол күс пен шошкаларды азықтандыруда коспа жемдерге косылады.

Мал шаруашылығынын дамуын көтеру үшіи, жыл сайын әр түрлі байқауларды өткізу, машинамен сауу, колдан үрыктандыру, және асыл түқымды малдарды сату койылымы өткізілуі тиіс. Сонымен қоса жетістІктерді, жеке фермаларды газетке шыкарып, алынатын өнІмге өр түрлІ жарнамалар керек.

Өзіндік тексеруге сұрақтар:
Ұсынылатын әдебиет:

1. Н.Б. Цирельсон. «Основы животноводства», 1974, Москва.

2. И.И. Поляков. «Основы животноводства», М., 1980.

3. А.В. Бакай. «Животноводство», М., 1985.

1. Мал тұлғасы құрылымының заңдылыктары. Организмде

2, Клетка (жасуша), ұлпа, мүше, мүшслер жүйесі жоне организм

байланысқан функциясын окытатын ғылымды анатомия деп атаймыз.

Организмде болып жаткан тіршілік үрдістерінің зандылыктары мен

функциясын оқытатын ғылымды физиология деп атайды. Мал организмі

құрылымы мен функциясы тығыз байланыскан және бір-біріне сабақтас.

Сондықтан анатомия мен физиологияны бір-бірінен бөліп карай алмаймыз.

Анатомияны окыту әдістеріне байланысты организмді макроскопиялық және микроскопиялық құрылымға бөледі. Олар жеке мүшелер мен оларды құрайтын ұлпаларды оқытады.

Мал тұлғасының құрылысы. Мал түлғасының құрылымына әр түрлі

1. 
   Ірі қара малының қалыпты дамыған дене бітімінің сипатты белгілерін атаңыз.
   
2. 
   Әртүрлі малдардың экстерьерінің кең тараған ақаулары мен кемшіліктерін атаңыз.
   

1. Н.Б. Цирельсон. «Основы животноводства», 1974, Москва.

2. И.И. Поляков. «Основы животноводства», М., 1980.

3. А.В. Бакай. «Животноводство», М., 1985.

1. М;І. І ІІ.Іп шығу тегі, қолға уйрету уакыты жоне орыны.

2. Шығу тегін оқыту одістері және малды қолға үйретугс бейімдеу.

Жылқы малы шығу тегі бойынша 4 түрден түрады: есек, жартылай есек. зебра және жылкының өзі. Осылардың ішінде колға үйретілген тек -жылкы мен есек.

Қойлардың ең көл колға үйретілген түрлсрі бар малдардың бірі. Қой малдарын б.э.д. 6-7 мың жыл бұрын қолға үйрету басталды деген көптеген галымдардың пікірі бар. Олардың шығу тегі жабайы койлар болып саналатын, казір де кездесетін; муфлон, аркар жоне аргали. Қазіргі уакытта оірнеше жылдар бойғы селекциялық жүмыстар нәтижесінде қой малдарынын коптеген түкымдары шығарьшған.

Ешкі ежелден колга үйретілген үй жануары.

Шошка - малының қазіргі түкымдарының арғы тегі болып: европа, шығыс-азиат және жер орта теңізінің жабайы кабандары болып табылады.

Түйенің екі түрі ажыратылады: екІ өркешті -- бактрион және бір өркешті - дромедар.

Көптеген жылдар бойы жануарларды шығу тегі мен қолға үйретуді окытудың қазіргі уакытта бірнеше әдісІн колдаиуга болады. Жануарлардың шығу тегі мен қолға үйрету мәселелерін шешуде үлес коскан ғапымдар: Е.А: Богданов., С.Н. Боглюбский., Е.Ф. Луікин,, Н.И. Кулагин жөне Н. Гзраунер. Осы ғалымдардың еңбегінің нәтижесінде жануарлардың шығу тегі тарихын білуге мүмкіндік туды.

Адамзат мәдениетінін дамуы жануарларды қолға үйретуде зор роль аткарады. Көптеген мың жылдықтардағы аңшылык пен табигаттың, дайын енімдерін (өсімдіктер, жемістер, жүмыртқа жөне қүс еті) пайдалану, олардан тағамдарды дайындауға жол ашты. Адамдар жабайы андарды аулауды, оларды үнгірлер мен коршауларда үстап, колдан азыктандыруга үйретті, жыртқыштардан қорғап, олардан үрпақ алып осірдІ. Бүл қолда мал өсіруге және үдайы ет ендіруге әкелді. Кейін келе үй жануарлары адамга аңшылыкка шығуға, согыстарда, жер өндеуге пайдаланылды. Осы үй жануарларының барлыкы жабайы аіідардан шықкан.

Жануарлардың шығу тегі мен даму жолын білу келесідей ретпен

жүргізіеді:

1. Зоологиялық жұие бойынша үй жануарының орыны. Ол үшін

пайдаланады.

2. Қолга үйретудегі үрдістерден және мал түқымын жақсартудан

туған өзгерістердің себептері.

Жануарларды қолга үйрету уақыты мен ошактары. Ол үшін
палеонтологиялық жөне археологиялық әдістерді қолданады.

Әр түрдегі жаиуарларды қолда бірге үстау, сонымен қатар

5. Қолға үйретілген жапуардың берілген түрінің жабайы тегін

іздестіру.

Жануарларды қолға үйрету өте кеш басталды (б.з.д. 8-10 мыд жыл бүрын) және ол жаңа тас ғасырымен сәйкес келеді (неолит заманы), Малды колға үйретуге көптеген себептер әсер етті: аншылыкты игеру, руларга, тайпаларға біріг>'ден келіп, азыкқа қажетгілік туды.

Окымыстьшар ауыл шаруашылық малдарын колға үйретудід 6

негізгі орталығын көрсетті:

1. Кіші Кьітай (Үндікытай, Малай архипелагы), шошқа, буйвол, үйрек, қаз, тауыкды қолга үйрету орыны болып саналған.

,2. Үндістандық- буйвол, гаял, зебу, тотыкүс, араны қолға үйрсткен.

3. Оңтүстік-батыс азиялык (Кіші Азия, Кавказ, Иран), бүл
орталыктарда мүйізді ірі кара, жылқы, қой, шошқа, түйелер колға

үйретілген,

4. Андиялық (Солтүстік Анд, ОңтүстІк Америка) - альпак, мускус

үйректерІ, күрке тауықтар.

5. Африкалық (Солтүстік -Шығыс Африка) - бүд материк жабайы
жануар түрлеріне бай болғанымен, оларда тек: түйекүс, есек. шошқа, ит,
мысык жоне мысыр тауыктары ғана қолға үйретілген.

Үй жануарлары деп, адамға пайдасын белгілі бір өнім (ет, сүт, жүн, жүмыртқа т.б.) түрінде беретін және өз еркімен ғана емес қажет мақсатта колданылуына байланысты адам бакылауымен көбейетін малдарды айтады. Жана түрдегі малды қолға үйретудің адамзат баласына берер мүмкіндігі зор. Алайда, малды колға үйрету коп уакытгы кажет ететіндіктен, көптеген күнды мал түрлерІ әлі де болса, адамзат мәдениеті жағдайына бейІмделмей. осы күнге дейін малды қолға үйрету үрдісі жалғасып келеді. 1-6 әдебиетгер негІзі.

1. 
   А/ш малдарын қолға үйретудің негізгі орындары мен мерзімін айтыңыз.
   
2. 
   Үй малдарының жабайы ата – тегі туралыы айтыңыз.
   

1. Н.Б. Цирельсон. «Основы животноводства», 1974, Москва.

2. И.И. Поляков. «Основы животноводства», М., 1980.

3. А.В. Бакай. «Животноводство», М., 1985.

1. 
   Малдардың копституциясы.
   
2. 
   Малдардын экстерьері және интерьері.
   

Крнституция - бұл малдардың енімділігі сипатына баиланысты анатомиялық және физиологиялык ерекшеліктерінің жиынтығы,//

Кез келген организмнің өзіндік ерекшелігі болады. Малдың өзіне тән, басқалардан айырмашылығы бар дене бітімі бар екені де даусыз, Бірақта малдардың арасында дене бітімі жағынан үксастыктын да бар екені акиқат нәрсс. Екі малдың онім бағыты, тІршілік ортасы ұксас болган сайын, олардың дене бітімінің де үқсастығы арта береді, яғни оларда дене бІтімі жагынан бір топқа біріктіруге болады.

Зоотехникалык әдебиетте жөне тәжрибеде дене бітімін жіктеудін көптеген әдістерІ қолданылады. Олардьщ ішінде іс жүзІнде кең колданылатын жіктеудің екі түрі бар. Бүл екі жіктеуде малдьш дене бітімін жай кезбен қарағанда, оның көрінетін, оның түр-түлгасы мен кейбІр физиологиялык касиеттері, ерекшеліктері аркылы ажыратуга негізделген,

Біріншісі - малдың дене бітімІн анатомиялық, морфологиялық жөне гистологиялық көрсеткіштер негізінде жіктеу. Бүл П.Н. Кулешов жіктеуі деп есептеледі. Себебі, бүл жіктеуді Ч.Дарвиннің организмде, оныи мелшері бір-бірімен сәйкес дамиды деген кағидасын басшылыкка апа отырып, әр түрлІ енім бағытындағы қойлардын терісінің, етінің, сүйегінің, ас корыту органдарының, сүт бездерінін жетілуін зерттеу негізінде, олардың дене күрылысьшда, өнім бағытына сәйкес ерекшеліктерін аныктау арқылы жасады.

/ГТ.Н. Кулешов өзінІң ғылыми деректеріне сүкене отырып, дене бітімін темендегі терт түрге бөледі: сөлекет, нөзік, тығыз, борпас немесе болбыр.

Сөлекет (грубая) - дене бітіміне жататын малдын сүйегі ірі, басы үлкен, терісІ қалын, кылшықтары өте жуан, ет бүлшықтары толымды келеді. Етіндегі май жөне дәнекер үлпалар нашар дамыған. Мүндай малдың жалпы түр-тұлғасы сөлекеттеніп, кезге өрескелдеу көрінедІ. Селекет дене бітімділерге жүк таситын көлік малы мен қылшық жүнді қоилар жатады. Мүндай дене бітімді мал сыртқы ортаның колайсыз жағдайына тезімді, ауруға көп шалдыкпайды. Бүл типтілерге: жүмыска пайдалынатыи ірі қара, кылшык жүнді қойлар жатады.

Нәзік (нежная) - дене бітімділердІн терсі жүка, етсіз. ашак, сүйегі жінішкелеу, көзге толымсыздау көрінгенмен, аскорыту органдары біршама жаксы жетілген, зат алмасу процесі жедел жүредІ, нерв жүйесі тез қозғыш келеді. Жақсы бағып -күтуді қалайды. Бүл түрге салт мінгісті жылкы түқьімдары, биязы жүнді койлар мен сүтті ьағыттағы сиырлар жатады.

Тыгыз ( шіопіная) - дене бітімді малдың сүйегі мықты. бүлшык еттері жақсы жетілген, терісі қалың келеді. Қан айналу, тыныс алу, ас корыту органдар жүйесі жаксы жетІлген, жүйкелері мыкты келеді. Бүл түрдің малы әрі өнімді, ірі тозімді келеді. Бүларға жылкының желісті, сиырдың сүтті-етті, койдың етті-жүнді түкымдары жатады.

Борпас немесе болбыр (рыхлая) - бітімді малдың денесі жалпақ, ас қорыту органдары біршама жаксы жетілгең, зат алмасу процесстері баяу жүреді. Мінезі жуас, тез семіредІ. Дене бітімінің бүл түрі сиыр мен қойдын етті бағытгагы түкымдарында, жылкының ауыр жүк таситын түқымдарында, шошқаның майлы түқымдарында жиі кездеседі.

Дене бітімінің жоғарыда сипаттаған 4 түрі әркайсысы жеке күйінде кездеспейді. Сөлекет дене бітімі тығыз немесе болбырлау, нәзік дене бітІмІ де тығыз немесе болбырлау болуы мүмкІн. Уғымға жеңіл болу үшін ғана өрқайсысы жеке сипатталады.

М.Ф, Иванов, жоғарыдағы дене бітімінің 4 түрІне бесінші түрді -мьщты (крепкая) дене бітімін қосты.

Мықты - дене бітімі бар малда нәзіктік немесе босандау белгілері болмайды, сөлекет белгілері де көзге түспейді. Сүйегі берік, барлык мүшелері бір-біріне сәйкес жаксы жетілген. Терісі, түгі цәнекер немесе май тканьдері жетІлуі негізгі өнімдік бағытына лайықты келеді. Мүидай мал көзге келбетті, ширак, жанарлы болып көрінеді. Ауруға да берік, кайратты, кажырлы болады. Өздері өсетін қалыпты сыртқы орта жағдайында түрақты мал өнім бе££дУ

Е.А. Богданов, анатомия - физиологиялык көрсеткіштерге сүйене отырып, дене бітімін үш түрге бөледі: нәзік те қүрғак, болбыр, мыкты. Бүлардың сипаттамасы жоғарыдағы сипаттамалармен үқсас. Келесі кең тараған жіктеу Швецария ғалымы У.Дюрстікі. Дюрст жіктеуі зат алмасу, тотығу процестерінің дәрежесіне карай ажыратуға негізделген: ол дене бітімін үш түрге боледі: тыныстық, ас қорытушылық, аралыц,

Тьшыстьщ дене бітімді малдың кеудесі үзын, әрі жіңішке, кдбырғалары омыртқа белдеуіие киғаш орналасады, жүні тығыз, жылтыр. Терісі жүка келеді. Зат алмасу процестері тез жүреді. Бүл түрге сүтті сиыр, мініс жьшқысы, жүмырткалағыш тауық жатады.

Асцорытуиіыяъщ дене бітімді жалпы түрқы қысқа, жалпақ, жатағандау келеді, қабырғалары омыртқа белдеуіне тіктеу орналаскан, ас қорыту органдарының көлемі тьшыстық түрге қарағаяда біршама аз, зат алмасу процестері баяу, тез ет алып қоңдалады. Бүл түр дене бітімінің негізгі өкілдеріне еггі бағыттағы сиыр мен койлар және жүк тасушы жылқылар жатады.

Аралыц дене бітшді мал жоғарыда сипатталған тыныстык пен ас қорытушылык дене бІтІмдерінің ортасынан орын алады. Зоотехникалык әдебиетте ішкі секрециялык бездердің дамуына негізделген. Е.Ф. Лискуннің жүйке-жүйесіне негізделген И.П. Павловтыц жіктеулері кездеседі, бірақ зоотехникалық жүмыста әзірге қолданылмай келеді. ^КонсппІтуцІ/яңыц цаяыптасуына әсер ететін факторлар

Конституцияның қалыптасуына әсер ететін ең негізгі факторлар -түкым куалаушылык пен сыртқы орта жагдайының жағдайы. Әсіресе, ор етті және жүк тартатын малга карағанда үзын өрі кырлау келеді. Сойыстык-малдар үшін кең, жазык, арқа-бел қажетгі қасиет.

Бөксе. Келемі жамбас, ортан жілік және қүйымшақ сүйектерінің өзара байланысына қарай қалыптасады. Бөксе алды-артыиан түтас кең болуы керек. Бөксенін. зоотехникалык кәзқарасы бойынша екі түрғыдап манызы бар. Біріншіден, бәксенің көлеміне карап үрғашы малдың жатырьшың көлемІне баға беруге болады. Сиырдың сүттілігі де көбпіесе бексенің көлеміне байланысты болады, Екінші лсағьшан қай малдың болмасын сапалы да мал етті болуы оның бөксесінін көлеміне байланысты. Барлық мал үшін мықыны кең, сауырыны жалпак, тегіс болғаны қолайлы. Қушиған немесе тым кыска, әлде түсіңкі бөксе кай мал үтлІн де үлкен кемістік.

Аяқптры. Мал өсірудің қай технологияысында (ендірІстік негізде, жайыльшда) болмасын малдың аяқтарыиа үлкен мән беріледі. Өйткені оларға әр уақытта үлкен күш туседі. Қай малдын болмасып аяқтары ез денесіне лайыкты, мықты, ара қашықтықтары, орналасуы дүрыс біткен болу керек. Егер алдынан қарағанда оң аяктары сол аяқтарын жауып тұрса. ара қашықтыктары және орналасуы дүрыс біткен деп еселтелінеді. Аяқтардың үзындыктары малдың дене түлғасына сәйкес болу керек. Аякка баға бергенде сирак еттерінің, сіңірлерінін жетіспеуін, түяқтарының беріктігін. мүкият тексереді. Малдын аяктарьша тән кемшілікке - кайқьг аяқтының, орак тілерсектік және т.б, жатады.

Желін - сауын малы және шошқалар үшін ең бағалы дене мүшесі. Себебі, желіннІң сыртқы түрі, көлемі мен сүт енімінің арасында үлкен байланыс бар. Екінші жағынан, мал саууды механикаландыруға. автоматтаидыруға байланысты желін түрінің манызы одан сайын артып отыр. Желінді астау, тегеш, дөңгелек, шошақ (ешкі) желіні тәрізді деп төрт түрге бөледі. Ең жақсысы сүт бездері жаксы жетілген астау немесе тегенеге үқсағаны, яғни үлкен, үзынша, әр бөлігі тең, кең де тең орналаскан цилиндрлі емшегі бар желін. Мүндай желІнді сиырдан сүт көп шыгады, әр бөлігі бір мезгІлде сауылып бітеді.

Желіннін машинамен саууға жарамды - жарамсыздығьш анықтау үшін желін индексің аныктайды. Желін индексі деп оның алдыңғы екі бөлігімен сауған сүттің барлык сауылған сүтке проценттік катынасын айтады. Ең жақсы индекс 50 % -ға тең.

Жыныс мүшелері мен жыныстык белгілер әр жыныс өкІлінде лайыкты жетілген болу керек. Әсіресе аталык малдың жыныс бездерІнің жетілуіне, орналасуына және бірдей болуына аса мән беріледі. Ендері бір/іей, күрсактан тыс сыртта орналасуы керек. Сынар енді немесе ендері іште (крипторхизм) және ендері біркелкі емес еркек малды аталық мал есебІнде пайдалануғаболмайды.

/_Маддьт экстерьріне корытынды баға бергенде барлық дене мүшелерінің үйлесімділігіне, жалпы келбетінід келістілігіне, дене сүлулығына бола көңіл аударады.

Өлшеу тәсілі аркылы малдың экстерьері туралы нақтылы деректер алып, екі мапдың сыртқы пішіні жағынан дәлірек салыстыруга болады. Өлшбу тәсілінде керекті саймандар (сантиметрге бөлінген үзын таяк, сантиметрлік лента, доңгелек циркуль) аркылы дене мүшелерін өлшейді. Дене өлшемін дененің бір нүктесІнен екінші нүктесіне дейінгі аралыкты алады, Мал түқымын асылдандыру жүмысында мына төмендегі негізгі дене олшеулері колданылады:

1. Бойының (шоқтығының) биіктігі - шоктықтың ен жогары үстінен

жсрге дейІнгі аралык (олшеу таяғьшен өлшенеді);

2. Бел биіктігі - соңғы бел омырткдсының үстінен жерге дейін

(олшеу таяғымен өлшенеді);

3. Қүйымшак биіктігі - қүйымшықтын ең биігІнен жерге дейін

(өлшеу таяғымен олшенеді);

4. Кеудесінің тереңдігі - шоктықтың ен биігі мен төстің ең төменгі
деріне дейінгі жауырын сыртынан тура жүретін сызык бойы кашыктығы
(өлшеу таяғымен өлшенеді);

5. Кеудесінің енділігІ - жауырын сыртқы түсындағы кеуденің

6. Түркының қиғаш үзындығы - жауьтрын мен қол жілігінің

олшенеді);

7. Сербек аралык енділігі - мықын сүйектерінің апшақтыгы

(циркульмен);

8. Кеуде орамы - сантиметрлік лентамен жауырын сырты түсынан

орап өлшейді.

9. Сирак орамы - сирактың ең жіңішке жерін сантиметрлік лентамен

орап өлшейді.

Әр мал түлігі үшін дене өлшеудің қалыптаскан саны бар. Мысалы: ірі қарада -15, шошқа мен жылқыда -10, койда -7. Дене мүше өлшеулері арқылы малдын сырт пішінін нақтылы сипатгау үшін, дене бітімІ индексін

есептейді.

.ІДене тулгасыныц иидексі деп, анатомиялык, түрғыдан бІр-бірімен байланысы бар дене мүше өлшеулерінің проценттІк ара катьшасын айтады. 1

Мал экстерьерін жете тексеріп, басқа малдан артық-кемін анық көру үшін сыріщы тшіиніц графикальщ кескінін салу әдісін пайдаланады. Егер индекс арқьшы жалғыз малдың сыртқы дене қүрылысын, мүшелер үйлесімділігің сипаттай беругс болатын болса. экстерьердің графикалық кескінін салу үшін кем дегенде екі малдың немесе екі топ малдың дене өлшеу керсеткіштері болу керек. СебебІ график сызу үшін екі топтың бірін

түқымы.

мал тобын айтамыз. Аталық ізге оның негізін салушыға туыстық қатысы бар жөне өнімді линия стандартына сәйкес келетін барлык малдардьг

жатқызады.

Анальщ уя - деп, мал өнімді үрғашы малдан тараған, анасына үксас енімді, үрғашы үрпактар тобын айтамыз. Мақсатты л<үргізілген селекциялык жүмыстар негізінде калыптасады. Өздеріне тен енімділік, биологиялык ерекшеліктерін үрпактарына түрақты бере алады.

Туқымдық, пюп (породная группа) - деп адамньщ белгілі бір шаруашылык және табиғи жағдайда жүргізілген творчествалык еңбегініқ нәтижесінде қалыптасқан, күнды өнімдІк, немесе биологиялық ерекшеліктері бар және оны үрпағына жеткілІкті дәрежеде оере алатын мал тобын айтамыз. Түкымдык, топтың мал түқымынан басты айырмашылығы, оның саны мен генсапогиялық күрылымы үзақ уақыт өзара шағылыстыруға әлі жеткіліксіздігінде.

] Ту-қыл-І - түқымдык топтын саны кажетті мөлшерге жетіп, өнімдік күнды ерекшеліктері мен нөсілдік касиеттері сакталса, оны жаңа мал түкымы ретінде бекітеді. Мал түқымынын күрделІ күрылымын сақтау үшін_асъщл^кнщі<ы_жүмыстьі үздІксіз жүргізу қажет. Л