С. М. Исаев Қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 1,93 Mb.
|
ЛЕКЦИЯға 2
- Бұл бет үшін навигация:
- 1. Грамматика және оның салалары
|
С.М. Исаев ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ТІЛІ МОРФОЛОГИЯ А, 2007
Бұл еңбекте «Қазіргі қазақ тілің грамматикасының морфология саласынан ғалымның әр жылдары жарық көрген ғылыми еңбектері, оқу құралдарының материалдары жинақталып, оқулық ретінде ұсынылып отыр. Алғысөз «Қазіргі қазақ тілің курсының морфология саласы жоғары оқу орындарында көп жылдардан бері оқытылып келе жатқан, ғылыми негіздері айқындалған, тілдің өзге салаларымен ұқсастықтары мен айырмашылықтары белгілі, қалыптасқан сала. Дегенмен, ғалымның өзі айтқандай, «бұл ғылыми курстың шеңбері анықталып, обьектісі айқын болса да, талай жылдар бойы жоғары оқу орындарында тұрақты түрде өтіліп жүрсе де, қалыптасқан оқу жоспары мен бағдарламасы, тұрақты оқулықтары мен негізгі ғылыми тұжырымдары орныққан болса да, оның кейбір жалпы теориялық мәселелерімен бірге жеке немесе нақтылы бір проблемаларында, сондай-ақ практикалық жүйелерінде әлі де болса даулы, талас туғызатын, кейде тіпті қайта қарауды қажет ететін де жәйттер жоқ емес.ң (Қазіргі қазақ тілі (морфология) курсы бойынша теориялық және практикалық сабақтардың мазмұны. А.,1991, 3-б). Білім негізгі - оқулықта. Сондықтан, қай саланы болмасын, терең меңгерудің негізі оқулыққа байланысты. “Қазақ тілі мен әдебиеті” мамандығында оқитын жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған “Қазіргі қазақ тілі” курсының морфология саласынан оқулық ретінде пайдаланылып жүрген белгілі ғалым А.Ысқақовтың еңбегі 1974 жылы жарық көріп, 1991 жылы 2-рет толықтырылып, өңделіп басылып шықты. Ғалым аталған оқулықтың соңғы басылымында ғылымның соңғы жетістіктеріне сәйкес кейбір теориялық мәселелерді, жаңаша ойлар мен ғылыми тұжырымдарды қайта қарап, жүйелі тұрғыда беруді мақсат еткендігін айтады. Бұл оқулық ұзақ жылдар бойы мамандар даярлауда қажетті негізгі құрал болып келеді. Әйтсе де, ғалым С.М.Исаевтың 1995 жылы “Оқулық қалай жазылады?” деген мақаласыңда көрсетілгендей, “Қазақ тіл білімінің басқа салаларынан гөрі грамматикалық құрылысында талас тудырып келген, басы ашыла түсуді қажет ететін мәселелер соңғы кезде көбірек кездесіп жүр.”(Қаз мектебі. 1995.№5). Өйткені оқулыққа қойылатын негізгі талаптың бірі - ғылыми дәлдік, ақиқатқа негізделу (сонда, 1995, №5) Ал жоғарыда аталған ғалым А. Ысқақовтың оқулығында: 1) «Етістіктің түбірі - бұйрық райдың 2-жағы (227)ң,-деген анықтама беріледі. ( Етістіктің түбірінде бұйрықтың мағына жоқ, бұйрықтық мағына - бұйрық рай арқылы берілетін, рай категориясының бір түрі). 2) «Қандай грамматикалық мағынасы болса да, оның өзіне тән грамматикалық формасы болады, керісінше, қандай бір грамматикалық форма болса да, оның өзіне тән грамматикалық мағынасы болады. Грамматикалық мағынасы жоқ грамматикалық форма болмайды, ал грамматикалық формасы жоқ грамматикалық мағына болмайды(18-б)ң,- делінген. Профессор С.М.Исаев өз еңбектерінде бұл тұжырымның тек категориялық грамматикалық мағынаға қатысты алғанда ғана дұрыс болатынын, өйткені грамматикалық мағынаның грамматикалық формасыз да берілетінін, сондай-ақ, грамматикалық мағына бере алмайтын грамматикалық формалардың да тілімізде кездесетінін дәлелдеген. 3) «Тілдегі өзіне тән грамматикалық формасы бар жалпы грамматикалық мағына грамматикалық категория деп аталады (20-б)ң,-деген тұжырым бар. Грамматикалық категорияның сипаты мұнымен шектелмейді. Өйткені бір ғана грамматикалық мағына мен бір грамматикалық форма категория құрай алмайды. Профессор С. М. Исаев грамматикалық категорияның сипатын жан-жақты ашып, тың анықтама берген. 4) Зат есімнің түбір тұлғасы мен атау септік бір деп қаралып, атау септік басқа септіктерге негіз болатын тұлға деп түсіндіріледі. «Атау септік формасы, бір жағынан, басқа септіктердің формалары мен мағыналарын салыстырып ажырату үшін қабылданған негізгі форма болса, екінші жағынан, ол тек белгілі бір затты атау үшін ғана емес, одан әлде қайда кең грамматикалық қызмет атқаратындықтан, арнайы талдайтын негізгі форма ретінде қаралады.” Осыған орай ол негізгі септік деп аталады(61-б).ң Атау септік басқа ешбір септікке негіз бола алмайды, септік жүйесінің бір түрі ғана. Сондықтан оны негізгі септік деген дұрыс емес. 5) «Атау септік формасындағы сөздер, әдетте септеулік шылаулармен де жұмсала береді. Атау формалы сөзге тіркеліп қолданылатын шылаулар: үшін (сен үшін, ел үшін), арқылы (хат арқылы, кісі арқылы) туралы (әдебиет туралы), сияқты, тәрізді, жөнінде, жайында, бойы (жыл бойы), бойынша (облыс бойынша), ғұрлым (кісі ғұрлым), түгіл (сіз түгіл) (61-62-б)ң. Бұл шылаулар атау септік тұлғалы сөзге емес, зат есімдердің түбір тұлғасына тіркесіп тұр. 6) Сын есімнің шырай түрлерін анықтауда бірізділік жоқ. А. Ысқақовта оның 4 түрі көрсетіледі де, ”Жай шырай формасы шырайлардың басқа түрлерін мағына жағынан да, форма жағынан да салыстыратын негізгі форма болып саналады” (188-б) делінеді. Бұған қатысты да кейінгі зерттеулерде талас пікірлер жоқ емес. Профессор С.М.Исаев жай шырайдың сын есімнің түбір тұлғасынан айырмашылығы жоқ екенін дәлелдеп, тіпті жай шырай деп алудың негізсіз екенін айтқан. 7) Тілімізде қанша сөз табы бар? Тоғыз сөз табы бар дейтін болсақ, модаль сөздерді қайда жібереміз? 8) Негізгі етіс проблемасы да даулы мәселе. А. Ысқақовта етістің 5 түрі көрсетіліп, «Негізгі етіс деп өзге етіс формаларына таяныш, негіз болатын, солардың түрлерін, мағыналарын, қызметтерін салыстырып айқындайтын форманы айтамызң,- делінеді. Бұл да жай шырай, негізгі септік секілді қате тұжырым. 9) Етістіктің үш шағының түрлерін беруде бірізділік жоқ (мысалы өткен шақ: ашық, танық, неғайбыл (328-329), осы шақ: жалпы, нақ, неғайбыл деген түрлерге топтастырылған. Мұндай жіктеулер мектеп оқушыларын да, студенттерді де шатастыратыны сөзсіз. 10) Үстеудің түрін 7 дейміз бе, 8 дейміз бе? Бұл да әркімде әрқалай беріліп жүр. 11) Сөз тудыратын қосымшалардың сөзжасам нысаны ретінде қаралмай, сөз таптарын тудыратын қосымша ретінде көрсетілуі дұрыс емес. Сөзжасамды жеке сала деп танитын болсақ, бұның да басын ашып алған жөн. Қазақ тілі грамматикасындағы соңғы 10 жылдағы жаңалықтардың, іргелі зерттеулер мен тың тұжырымдардың өзі жоғарыда көрсетілген олқылықтардың сын көтермейтінін аңғартқандай. Бұндай кемшіліктер жоғары оқу орындарының оқулықтарында жіберілсе, мектеп оқулықтарында осылардың қайталанбаcына кім кепіл. Профессор С.М.Исаевтың «Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты,ң - атты (1998) ғылыми еңбегі морфологиядан аталған оқулықпен қатар қолданылып жүрген, ғалымның грамматикаға қатысты бүкіл зерттеулерінің түйіні секілді, ауқымды еңбек. Бұл еңбекте тілдің негізгі грамматикалық категориялары, олардың шығуы мен түрлері, ерекшелігі жан-жақты айқындалады. Сөздің морфологиялық құрамы, қосымшалардың жіктелуі, сөздерді топтастыру прициптері мен сөз таптарының дамуы, сөзжасам мәселелері, оның жасалу жолдары мен семантикалық сипаты талданады. Автор көтеріп отырған мәселесін бұдан бұрын жарық көрген оқулықтар, ғылыми зерттеулерде жасалған тұжырымдармен салыстыра отырып, көптеген проблема жөнінде өзінің көзқарасын түйіндейді, соған пікір айтады. Аталған еңбек студенттерге оқу құралы ретінде ұсынылған. Қарастырылған мәселелердің ауқымдылығын, әрбір мәселенің ғылыми дәлдігін, жүйелі баяндалу сипатын ескеріп, бұл құралды жүйелеп, басқа да осы саладағы еңбектерін жинақтап, «Қазіргі қазақ тілің курсының морфология саласынан жоғары оқу орындарына арналған оқулық ретінде шығару қажет деп білеміз. Ұсынысымызды ғалымның өз сөзімен тұжырымдасақ: ”Ғылыми мәнін түсіндіруді, оқушыға ой қозғап, ғылыми бағыт беріп, тілдің грамматикалық құрылысына, оның ішкі сырына тереңірек үңілуіне әрі қызықтыра, әрі еліктіре түсуді қадағалап, талап ету – грамматист зерттеушілердің де, солардың ғылыми зерттеулерінің негізінде жазылған оқулық авторларының да, ғалым ұстаздардың да келешек ұрпақ алдындағы үлкен парызы, белді міндеті. Міндет орынды түрде атқарылса ғана, парыз өз дәрежесінде орындалса ғана, қазақ тіл білімінің өркені өсе алады, саналы жас зерттеушілердің қатары көбейе алады. Ол міндет ғылыми грамматикалар мен оқулықтардың бірнеше қайтара баспадан өзгеріссіз қайта басылып шыға беруінен ешқандай орындалмақ емесң (Қазақ тілі жайында ойлар. А.,1997. 189-б.) Филология ғылымдарының докторы, профессор ҚР ҰҒА академигі Ө. Айтбайұлы 1. Грамматика және оның салаларыГрамматиканың объектісі - сөз. Сөздің дыбыстық комплекс жағы. Сөздің дыбыстық жағы мен мағынасы арасындағы байланыс. Сөздің лексикалық мағынасы. Тілдің грамматикалық құрылысы жайында ұғым. Грамматиканың салалары: морфология және синтаксис. жүктеу/скачать 1,93 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|